VIII.Okres wczesno- i środkowohelladzki

A.Wczesny brąz

1.  Problemy chronologii

chronologia, WH I, WH II, WH III, ŚH, literatura

Na początku wieku wybitni archeolodzy zajmujący się archeologią lądu greckiego (A.J.B. Wace i C.W. Blegen), przejęli evansowski system chronologiczny, dzieląc epokę brązu na okres wczesny, środkowy i późny. Podobnie, jak w stosunku do Wysp Cykladzkich, C. Renfrew, zapro­pono­wał w odniesieniu do lądu greckiego system chronolo­giczny oparty na istotnych stanowiskach i charakterys­tycznych dla danej fazy, pochodzących z nich obiektach. Nie ma jednak pełnej jasności dotyczącej tej terminologii, ze względu na równoległe występowanie dwóch kultur, Korakou i Lefkandi I, przez część fazy WH IIB. Wiąże się z tym także zasadnicza kwestia charakterystyki WH IIA i B. Prezentujemy poniżej obraz okresu wczesnohelladzkiego nakreślony przez D. Pullena (w: C.W. Shelmerdine (red.), The Aegean Bronze Age (Cambridge 2008), 19-46), a znacznie odbiegający od wcześniejszego stanowiska J. Ruttera (Prehistoric Archaeology of the Aegean oraz w: T. Cullen (red.), Aegean Prehistory: A Review (Boston 2001) 95-155). Zasadnicza różnica polega na przesunięciu szczytowej fazy rozwoju kultur helladzkich z charakterystycznymi dla niej domami korytarzowymi z WH IIA na B i uczynienie ich w ten sposób współczesnymi kulturze Kastri na W. Cykladzkich. Te trwające do dziś dyskusje i uściślenia systemu doprowadziły do ukształtowania się następują­cego schematu chronologicznego:

WH I     –  kultura Eutresis

WH IIA  –  kultura Korakou

WH IIB  –  kultura Korakou (Peloponez), kultura Lefkandi I (głównie na wschodnich wybrzeżach i na wyspach, w Grecji Centralnej)

WH III   –  kultura Tiryns

2.  Okres wczesnohelladzki I

chronologia, WH II, WH III, ŚH, literatura

Kultura tej fazy, uboga w metal, jest prostą kontynuacją końcowego neolitu i może być również uważana za ostateczny schyłek tej epoki. Trudności w określeniu przejścia od epoki kamienia do epoki brązu potęguje brak dobrze datowanych warstw osadniczych i kompletny brak pochówków. Proces przesuwania się osadnictwa zaobserwowany w końcu neolitu trwa nadal, choć obserwujemy zmiany w tej tendencji: wyraźnie więcej stanowisk znajduje się w strefie nadmorskiej niż w głębi lądu, a te z kolei częściej ulokowane są na niskich niż wysokich wzgórzach.

Okres ten znany jest głównie z wyrobów ceramicznych. Jego definicja została oparta przede wszystkim na straty­grafii Eutresis w Beocji. Naczynia WH I pochodzą także z Attyki (np. Palaia Kokkinia), Koryntii (np. Tsoungiza, Perachora), Argolidy (np. Talioti). Notuje się wyraźne różnice między znaleziskami ceramicznymi z Grecji Środkowej i Argolido-Koryntii, które są określane mianem ceramiki „Talioti”. Na tę fazę datuje się ufortyfikowaną osadę Zagani-Spata w Attyce (zasiedlona od PN do WH II), Dom 9 w Euthresis, natomiast dom w Tsoungiza (Area A) na przełom WH I/II. Nie jest wykluczone, że fragment muru obronnego z Perachora-Vouliagmeni pochodzi także z tego okresu.

Do najbardziej charakterystycznych kształtów ceramiki WH I należy półkulista misa, natomiast technologicznie charakterystyczna jest ceramika o powierzchni wygładzanej (ang. burnished) lub wygładzanej i polewanej czerwoną glinką (ang. red slipped). Dla kręgu argiwskiego (sub-kultura Talioti) typowa jest misa na wysokiej stopie, przypominająca petery na owoce (ang. fruitstand), czasami zdobiona nacięciami, oraz „patelnie” z dekoracją odciskaną, będące zapewne świadectwem kontaktów z Wyspami Cykladzkimi, zwł kulturą Kampos (Tablica 4). Ceramika kuchenna ma zazwyczaj ciemną powierzchnię, dekorowaną wzorami plastycznymi i odciskanymi; ceramika stołowa zaś jest zdobiona prostokątnymi, nacinanymi motywami. Zaskakująco często na powierzchni naczyń, a zwłaszcza ich den, widoczne są odciski mat. Z innych wyrobów poza ceramiką znane są przęśliki, natomiast niemal całkowity brak wyrobów metalowych pokazuje, że epoka brązu jeszcze się właściwie nie zaczęła. Do nielicznych wyjątków należy niewielki sztylet o trójkątnej głowni z Tsoungiza.

3.  Okres wczesnohelladzki IIA

chronologia, WH I, WH III, ŚH, literatura

W prezentowanym tu ujęciu jest to faza początkowa kultury Korakou, a zarazem faza, w której była ona rozpow­szechniona na lądzie greckim od Peloponezu po Tessalię, a jej typowa ceramika została zaobserwowana także w Knossos (WM II). Obserwuje się wiele zmian w osadnictwie, polegających na zwiększeniu liczby stanowisk (choć nie we wszystkich rejonach) oraz porzuceniu niektórych osad i złożeniu nowych w nieco innej lokalizacji, co prawdopodobnie wynikało z przemian sposobów uprawiania rolnictwa.

Archeologicznie zbadano stosunkowo niewiele budowli. Są to niewielkie, jedno-czteromieszczeniowe domy, często o wejściach na dłuższych bokach. Znamy je z Eutresis, Lithares i Tsoungiza. W Lithares stały one wzdłuż długiej ulicy, z której wprost wchodzono do głównych pomieszczeń budynków. Wyjątkowy jest Dom A w Tsoungiza ze względu na swoje grube mury oraz plan zdający się być zapowiedzią późniejszych domów korytarzowych (wejście z przedsionkiem na krótszym boku, klatka schodowa). O grobach piszemy w następnym podrozdziale.

Zmiany zaszły też w ceramice. Zanikła patera do owoców, natomiast typowym kształtem stała się sosjerka. Najważniejszą nowością technologiczną jest pojawienie się błyszczącej, bardzo ciemnej polewy zwanej „WH Urfirnis” dla odróżnienia od podobnej neolitycznej. Ceramika WH IIA wyraźnie dzieli się na trzy grupy. Pierwsze dwie obejmują naczynia stołowe, w przeważa­jącej części kształty otwarte (sosjerki, misy, łyżki, czerpaki) oraz zamknięte (askosy i dzbanki z wydłużonym wylewem). Jest to Urfirnis o kolorach od czerwonego po ciemno-brązowy albo żółta ceramika nakrapiana (ang. Yellow Mottled), o powierzchni pokrytej polewą i wygładzanej (ang. slipped and burnished), o kolorach, wbrew nazwie, od żółtego po różowy i niebieskawo-czarny. Do trzeciej grupy należy ceramika gruba (ang. coarse) i kuchenna o ciemnej powierzchni.

W WH IIA zaczyna się rozwój form administracyjnych, o czym świadczy rozszerzające się stopniowo użycie pieczęci. O rosnącej złożoności życia społecznego może świadczyć znalezisko z tzw. „Burnt Room” w Tsoungiza 16 miseczek do picia i dwóch dzbanków, prawdopodobnie zespołu naczyń używanego w trakcie zbiorowego aktu spożywania jakiegoś.napoju.

Repertuar przedstawień figuralnych jest w kulturze wczesnohelladzkiej dość skromny. Składają się na niego przede wszystkim terakotowe figury przedstawiające zwierzęta, jak owce i bydło. Niektóre ze zwierząt ukazane zostały z rozpłatanymi brzuchami – prawdo­po­dobne świadectwo praktyk religijnych? Duży zespół terakotowych figurek byków z Lithares w Beocji może świadczyć o kultowym przeznaczeniu jednego z pomieszczeń w osadzie („sanktuarium”). Najstarsze przedstawienie terakotowych wołów w jarzmie pochodzi z Tsoungiza. Wiele naczyń ceramicznych było dekorowanych protomami zwierzęcymi (byki?, ptaki?), często trudnymi do interpretacji. Niekiedy pojawiają się też przedstawienia figuralne malowane na naczyniach.

4.  Okres wczesnohelladzki IIB

W tej fazie kultura środkowego brązu na lądzie greckim osiąga szczyt swego rozwoju. Niewiele osad zamieszkanych porzednio zostało opuszczonych (w tym Tsoungiza i Lithares), natomiast powstały nowe lub zamieszkiwano nadal osady wybudowane wcześniej.

Faza ta przynosi wiele zabytków architektury i budownictwa. Pojawiają się mury obronne oraz duże budowle publiczne, w większości należące do typu domu korytarzowego (Budowla BG i Dom z Dachówkami w Lerna, dwie budowle w Akovitika w Messenii (tzw. megarony A i B), Dom na Skałach i Biały Dom w Kolonna na Eginie, Budowla Obronna w Tebach, prawdopodobnie Dom z Pitosami w Zygouries, dom w wykopach H38 i H43 w Helike:Rizomylos w Achai i, być może, jeszcze kilka w różnych częściach Grecji). Dom korytarzowy to wolnostojąca, prostokątna, dwukondygnacyjna budowla z dużymi salami na osi i korytarzami biegnącymi wzdłuż ścian zewnętrznych. Wyjątkiem od tego planu jest tzw. Rundbau w Tirynsie – okrągły budynek o bardzo dużej średnicy, być może spichlerz lub wieża obronna. Wszystkie te budowle były kryte dachem z dachówek glinianych lub rzadziej łupkowych. Ich funkcja nie jest jasna, gdyż wyposażenie pochodzące z ich wnętrz ma charakter głównie mieszkalny (zwłaszcza ceramika), choć w Białym Domu znaleziono haki służące, według odkrywców, do zawieszania mięsa w czasie wędzenia. Jedynie w pomieszczeniu XI Domu z Dachówkami odkryto gliniane odciski pieczęci, którymi pieczętowano pojemniki i naczynia zasobowe. Odciski świadczą niewątpliwie o jakiejś aktywności gospodarczej i administracyjnej. Możliwe, że monumentalne budowle korytarzowe miały charakter publiczny, były centrami administracji lokalnej, wymiany handlowej, służyły jako rezydencje lokalnych władców lub elit.

Odkopano też fragmenty osad z siecią ulic i dziedzińcami (A. Kosmas w Attyce, Zygouries w Koryntii), zabudowanych domami o prostokątnych pomieszczeniach, z płaskimi dachami i często ze stałymi paleniskami. Domy rozbudowywano poprzez dodawanie kolejnych pomieszczeń. Stanowiska różniły się znacznie rozmiarami, uważa się więc, że istniała jakaś, trudna dziś do odtworzenia, hierarchia osad.

Najważniejszym stanowiskiem tego czasu jest bez wątpienia Lerna III C-D w Argolidzie. Poznany fragment osady otoczony był murem, którego cztery fazy istnienia zostały zidentyfikowane. Możliwe, że w pierwszej fazie był to raczej mur oporowy dla pobliskich domów, później zamie­nio­ny na konstrukcję obronną z wieżami. Budowla BG, pierwszy z domów korytarzowych, została posadowiona na wyższym poziomie niż mur. Jeszcze wyżej, częściowo na ruinie BG, ale w innej orientacji, wzniesiono Dom z Dachówkami (w tym czasie mur najprawdopodobniej już był zniszczony). Budowla ta liczyła 25 x 12 m i składała się z dwóch dużych sal, dwóch mniejszych pomieszczeń i długich korytarzy po obu stronach. Ściany z wypalanej cegły mułowej zbudowano na kamiennym cokole. Belki drewniane zostały wykorzystane jedynie do konstrukcji schodów, dachu oraz obramowań drzwi. Do dwóch pomieszczeń można się było dostać jedynie z zewnątrz. W jednym z nich znaleziono blisko 150 fragmentów odcisków 70 różnych pieczęci oraz dużo czarnej, zwęglonej substancji, prawdopodobnej pozostałości po drewnianych skrzyniach. Po spaleniu w końcu WH II Dom z Dachówkami został częściowo przykryty tumulusem we WH III.

Znane są różne formy konstrukcji grzebalnych. Wymienić wśród nich należy zwykłe groby jamowe z A. Stephanos w Lakonii, skrzynkowe groby zawierające wiele pochówków z A. Kosmas i Tsepi w Attyce (wyraźny wpływ z Wysp Cykladzkich), tzw. groby „R” z Leukas (cmentarzyska pochówków w pitosach, grobach jamowych lub skrzynkowych umieszczonych w platformach stanowiących podstawy tumulusów), różnego typu groby komorowe zawierające wiele pochówków, znane z Koryntu i Zygouries w Koryntii oraz Manika na Eubei. W grobach tych zazwyczaj znajduje się od jednego do kilku pochówków in situ, a pozostałe mają charakter wtórny. Dzieci często chowano w naczyniach zasobowych.

Z gliny i kości robiono ciężarki tkackie i przęśliki. Na wielu stanowiskach występują terakotowe przedmioty w kształcie kotwic z otworami w górnej części. Ich przeznaczenie jest nieznane. Pojawia się też wyraźnie wymiana surowców i wyrobów o bliższym i dalszym zasięgu. Interesującym zjawiskiem jest wymiana zwyczajnych naczyń codziennego użytku pomiędzy społecznościami wytwarzającymi podobną lub niemal identyczną ceramikę. Są wśród nich naczynia niewątpliwie nie mogące służyć jako zasobniki, co oznacza, że przedmiotem wymiany były rzeczywiście naczynia a nie ich zawartość. Resztki statku wiozącego m.in. wyroby cykladzkie, znalezione u wybrzeży południowej Argolidy, koło wyspy Dokos są wymownym świadectwem rozległości kontaktów gospodarczych.

Szeroko rozpowszechniają się pieczęcie cylindryczne, służące do odciskania dekoracji na naczyniach glinianych i obrzeżach terakotowych palenisk. Cylindry, wykonane prawdopodobnie z drewna, pokryte były prostą dekoracją składającą się ze spirali lub zygzaków. Naczynia ozdobione przy użyciu tego samego cylindra odnaleziono w Zygouries, Lernie i Tirynsie. W Lernie zachowały się, wypalone w wyniku zniszczeń, gliniane odciski około 70 pieczęci okrągłych (stempli). Pieczęcie te były zdobione wzorami geometrycznymi (spirale, pętle, ornamenty z linii ciągłej), a także przedstawieniami dzbanów, lwów i pająków. Zachowane ślady sugerują, że pieczętowano nimi wiklinowe kosze, drewniane pudełka, gliniane naczynia oraz drzwi. Ponieważ znaleziska samych pieczęci są stosunkowo rzadkie, przypuszcza się, że większość wykonywano z materiałów nietrwałych, np. kości i drewna. Znane są jednak przykłady wykonane z kamienia i terakoty (np. Lerna), ołowiu (Tsoungiza) czy kości (np. Achaja).

Narzędzia robiono z obsydianu, kości oraz brązu, który pojawia się teraz w znacznych ilościach. Znana jest biżuteria ze złota, a nawet złote i srebrne naczynia.

Okres wczesnohelladzki II był niewątpliwie czasem dynamicznego rozwoju społeczeństwa. O wysokim poziomie społecznym i technologicznym świadczą zabytki architektury (zwłaszcza domy korytarzowe i fortyfikacje), powszechne stosowanie pieczęci i związane z nimi administrowanie dobrami i wytworami, jak również posługiwanie się zestandaryzowanymi systemami wag, zaczerpniętymi zapewne z Bliskiego Wschodu. Na wielu stanowiskach (np. Tiryns, Lerna, Zygouries, Korakou, Pylos, Geraki, Teby i inne) odkryto najstarsze na lądzie greckim odważniki w formie cylindra lub szpuli, wykonane przede wszystkim z różnych gatunków ozdobnych kamieni, ale także skamieniałych muszli spondylus gaederopus. Posługiwanie się nimi prawdopodobnie można łączyć z intensywnymi kontaktami ze wschodnimi wybrzeżami Morza Śródziemnego, być może w oparciu o handel metalami.

W czasie trwania rozwoju kutury Korakou na wschodnich wybrzeżach Grecji i w Grecji Centralnej pojawia się nowa kultura zwana Lefkandi I, związana z silnym wpływem z Anatolii, który wcześniej objął Wyspy Cykladzkie. Jest niezwykle istotne, że ceramika charakteryzująca tę kulturę, nie występuje na Peloponezie, ani nigdzie wewnątrz lądu greckiego, z wyjątkiem Beocji. Na podstawie badań przeprowadzonych w Orchomenos i Tebach w Beocji, dokąd dotarła kultura Lefkandi I, można stwierdzić, że nie występuje ona współcześnie z ceramiką kultury Korakou, lecz w warstwach późniejszych. Ponieważ pojawienie się tej kultury przynosi ze sobą radykalne zmiany w ceramice i architekturze, trudno wytłumaczyć je inaczej niż jako wynik dużej migracji z Anatolii, która wyparła wcześniejszych mieszkańców tych terenów. Brak jest jednak dowodów, by ruchy te wiązały się z jakimikolwiek zniszczeniami.

Pozostałości architektoniczne kultury Lefkandi I są nieliczne i ograniczają się właściwie do fragmentów długich domów (megaronów) z Teb, Orchomenos i Pefkakia (Tessalia). Architektura ta, całkowicie odmienna od WH IIA, będzie typowa dla WH III i ŚH. Jedynym znanym cmentarzyskiem jest Manika na Eubei, gdzie kontynuowane są obyczaje i formy konstrukcji grzebalnych.

Charakterystyczna dla kultury Lefkandi I ceramika jest gładzona (burnished) o kolorze czerwonym lub czarnym, a typowe kształty obejmują talerze (często robione na kole), misy, kubki z jednym uchwytem, kuliste pyksidy o dekoracji nacinanej oraz depas amphikypellon – dwuuszne, rurkowate kieliszki kubki. Wszystkie te kształty mają bliskie powiązania z Troją II i III.

5.  Okres wczesnohelladzki III

chronologia, WH I, WH II, ŚH, literatura

Fazę tę charakteryzuje kultura Tirynsu, obejmująca swym zasięgiem Argolidę, Achaję, Arkadię, Elidę, Beocję, Fokidę, Lokrydę, Eubeę, Wyspy Jońskie. Na pozostałych obszarach brak jest odpowiednich badań archeologicznych (Attyka), lub też średni brąz pojawia się bezpośrednio na warstwach kultury Korakou. Niekiedy ekspansja kultury Tirynsu mogła mieć charakter gwałtowny (zniszczenie Lerna, ślady spalenizny w Tebach), jednak przeważnie nie notujemy żadnych zniszczeń, za to widzimy wyraźne elementy ciągłości, wynikające z naturalnego mieszania się nowej ludności z przedstawicielami kultury Korakou. O tym, że kultura Tirynsu ma charakter lądowy, świadczy znaczący brak większych powiązań z Kretą i wyspami Morza Egejskiego, Kytherą, Messenią oraz Lakonią. Na niektórych stanowiskach Grecji Środkowej obserwuje się współwystępowanie w końcu WH II ceramiki kultury Korakou i Lefkandi I. Jest możliwe, że część przemian kulturowych przełomu WH II i III została zapoczątkowana w Beocji jako wynik łączenia się tych dwóch tradycji. W Argolidzie pojawia się jeszcze jeden istotny element, jakim była katastrofa ekologiczna polegająca na zsunięciu się ze stoków gór dużych mas ziemi, być może w wyniku silnego wylesienia. Obecne gleby Niziny Argiwskiej ukształtowały się właśnie w wyniku tego incydentu.

W architekturze istotną zmianą (na terenach nie objętych kulturą Lefkandi I) jest szersze występowanie domów z absydami, bardzo rzadkich w WH II. Takie konstrukcje występują w Lerna IV, po zniszczeniu Domu z Dachówkami i wzniesieniu nad nim tumulusa. Budowle te miały zwykle b. krótki czas użytkowania – znaleziono aż siedem kolejnych faz architekto­nicznych. Takie domy znane są także z Olimpii i Kolonna na Eginie. To ostatnie stanowisko było już w tym czasie sporym miastem, zabudowanym kompleksami domów (insulae) na planie megaronowym. Miasto to miało mury obronne, rzadko występujące w okresie WH III. Tej nowej architekturze towarzyszy też znaczna liczba jam zasobowych zwanych bothrosami. Z okresu WH III znamy jedynie pochówki dziecięce na terenie osad (Lerna, Olimpia).

Na ceramikę WH III składają się dwie grupy naczyń z dekoracją malowaną: tzw. ceramika wzorzysta (ang. Patterned Ware) znana z Peloponezu, z dekoracją złożoną z motywów geometrycznych, malowanych ciemną farbą na jasnym tle oraz ceramika A. Marina z podobną dekoracją ale wykonaną jasną farbą na ciemnym tle. Ciemna farba na tych naczyniach swym połyskiem zdradza pokrewieństwo z ceramiką Urfirnis. Częste są kubki, filiżanki z uchwytami na wylewie, misy z uchwytami na ramionach, askosy, duże dzbany. Pojawia się też stopniowo grupa ceramiki szarej, będąca zapowiedzią ceramiki minijskiej ze ŚH. Duża część naczyń z tej ostatniej grupy była robiona na kole, podczas, gdy pozostałe – lepione ręcznie. W ceramice szarej można dopatrzyć się pewnych pozostałości po kulturze Lefkandi I w postaci częstego wygładzenia powierzchni. Natomiast motywy malowane na pozostałych rodzajach ceramiki, pochodzą prawdopodobnie od wzorów nacinanych w okresie kultury Korakou lub też są wynikiem inspiracji zaczerpniętej z ceramiki minojskiej.

Znacznie zmniejszyła się liczba narzędzi z obsydianu i innych importowanych surowców. Świadczyć to może o przecięciu dróg wymiany. W Lerna odnotowano zwiększoną produkcję narzędzi kamiennych z lokalnych surowców. Wydaje się też, że spadło użycie brązu, i niektóre narzędzia metalowe zostały znów zastąpione kamiennymi. Niemniej, znane są narzędzia brązowe z Lerny, Teb, Eutresis. W Lerna znaleziono nawet formę do odlewania sztyletów. Z miasta IV w Kolonna pochodzi instalacja do wytapiania miedzi (z rudy lub „surowców wtórnych”).

Bardzo niewiele znamy wyrobów z terakoty. Wydaje się, że mniej wyrabiano figurek zwierzęcych. Zupełnie wyjątkowa jest schematyczna figurka antropomorficzna z Lerna. Występują także przedmioty terakotowe, czasem interpretowane jako antropomor­ficzne figurki koniczne (Zygouries, Tiryns), znane już od okresu wczesnohelladzkiego II. Ich przeznaczenie nie jest pewne – być może służyły one jako zatyczki do naczyń. Nadal też występują wyroby terakotowe o kształcie podobnym do kotwicy, być może związane z produkcją tekstyliów.

B.Okres średniohelladzki

chronologia, WH I, WH II, WH III, literatura

Środkowy okres epoki brązu przynosi znaczne zmiany. Przede wszystkim jest to czas wielkiej ekspansji ceramiki szarej, w Grecji zwanej minijską, która opanowuje rozległy obszar Grecji i Azji Mniejszej (np. jest typowa dla Troi VI). Trudno wątpić, że zjawisko to ma związek z napływem nowej ludności. Ponieważ przed schyłkiem epoki brązu jest to ostatni ślad większej migracji, a wiemy, że mieszkańcy Grecji w PH mówili po grecku, to należy przyjąć, że proto-Grecy pojawili się najpóźniej na przełomie WH i ŚH (pod tym terminem rozumiemy ludność, której potomkowie mówili po grecku w PH, natomiast jej język w chwili przybycia do Grecji jest trudny do określenia). Istnieje też wyraźna możliwość, że moment ten miał miejsce wcześniej – na przełomie WH II i III. Istnieje jednak wiele innych teorii, które widzą to wydarzenie w końcu neolitu lub nawet jeszcze wcześniej, co jednak wyaje się mniej prawdopodobne.

Koniec wczesnego brązu związany jest z kryzysem, który rozpoczął się w WH III i trwał przez większość ŚH. Wywołany zapewne został niekorzystnymi zmianami klimatycznymi – trzystuletnia susza – obserwowanymi na obszarze Afryki Północnej i nad M. Śródziemnym. To pociągnęło za sobą wędrówki lokalne i migracje o większym zasięgu, walkę o surowce i środki do życia.

Wyraźnie zmniejsza się gęstość zaludnienia, wnętrze lądu ulega wyludnieniu niemal zupełnie, a jego ponowna „kolonizacja” nastąpi dopiero w ŚH III, często w postaci zasiedlania dawno opuszczonych osad, czego przykładem może być Tsoungiza. Wielkość osad jest niewielka, co zmienia się w drugiej części ŚH, kiedy też zaczynamy obserwować hierarchizację stanowisk i postęp ropzwoju bardziej złożonych struktur wczesnopaństwowych. Znamy więcej cmentarzysk niż osad, co świadczy pewnie o zmianie technik budowlanych oraz o innych preferencjach przy wyborze miejsca pod osadę. W strefie nadbrzeżnej wyraźne są elementy kontynuacji zasiedlenia (np. Lerna, Kolonna czy Asine). Do wcześniejszych tradycji nawiązuje ceramika dekorowana ciemną farbą na jasnym tle, występująca obok nowej technologicznie i typologicznie minijskiej.

Mimo długiego czasu trwania tego okresu oraz coraz lepszej znajomości sekwencji ceramicznych nie ustalił się żaden istotny podział na fazy inne niż wynikające z systemu evansowskiego. Nadaje się im czasami nazwy nawiązujące do dominującej ceramiki minijskiej:

ŚH I    Wczesnominijska

ŚH II   Dojrzała minijska

ŚH III  Późna minijska

O ile można sądzić z dość ubogich pozostałości stanowisk archeologicznych, zanikła hierarchiczna struktura zasiedlenia. Osady były lokowane zazwyczaj na wzgórzach. Nadal pozostaje nie opublikowana Lerna V, natomiast osadami najlepiej zbadanymi są Malthi w Messenii i Kolonna na Eginie. Trudno jednak sądzić, że stanowiska te są szczególnie typowe dla osadnictwa ŚH. Kolonna jest dużym, zamożnym miastem z murami obronnymi, zbliżonym w charakterze raczej do ośrodków cykladzkich. Nie może się z nim równać żaden inny ośrodek ŚH. Mur obronny wyposażony był w wieże i skomplikowane przejścia bramne, dobudowano też na przedpiersiu dodatkowy, mniejszy mur, zaś wewnętrzną zabudowę stanowiły podłużne domy, przylegające do siebie dłuższymi bokami i tworzące grupy po kilka budowli przedzielonych uliczkami. Istniejące duże wątpliwości, związane ze stratygrafią Malthi i interpretacją znalezio­nego tam materiału, nie pozwalają wyciągać zbyt daleko idących wniosków z tego stanowiska. Znajduje się ono w głębi lądu, w dolinie Soulima i zostało odkryte przez N. Valmina, który identyfikował je z homerowym Dorion. Osada ta leży na kopulastym wzgórzu, u stóp którego płynie szeroki potok. Z górnego plateau rozciąga się szeroki widok od wzgórz ograniczających dolinę na zachodzie po góry Tajgetu na wschodzie. Bieżąca woda i możliwość kontroli szlaku wschód-zachód oraz naturalna obronność wzgórza były z pewnością czynnikami sprzyja­ją­cymi rozwojowi osady. Jej najwcześniejsza chronologia jest nie całkiem pewna, wiadomo jednak, że istniała ona już w ŚH (Malthi I-II). Z tego czasu znamy szereg domów prostokątnych i absydalnych rozrzuconych po całej akropoli.

Cechą charakterystyczną w osadnictwie ŚH jest niewątpliwie występowanie murów obronnych (Malthi ?, Pylos i Peristeria w Messenii, Kiapha Thiti w Attyce, Kolonna na Eginie, Magoula Galatas w Troizenie, w przypadku Argos-Aspis mówi się raczej o koncentrycznych murach oporowych). Domy nadal budowano na planie megaronowym i absydalnym. Budowle w Lerna są wyraźnie solid­niejsze od swych poprzedniczek z WH III, choć planem je blisko przypominają. W późniejszej fazie otrzymały one dziedzińce otoczone murem, na których budowano pomieszczenia magazynowe.

Na wyspie Kythera u południowych wybrzeży Peloponezu osiedlili się przybysze z Krety, tworząc tu kolonie – budowali domy, groby, wytwarzali przedmioty zgodne z tradycją minojską. Zapewne ta bliskość przedstawicieli wyższej kultury dała w późniejszej fazie ŚH impuls do rozwoju kulturowego.

Typowe dla ŚH są niewielkie groby skrzynkowe i jamowe oraz rozprzestrzenienie się tumulusów, szczególnie od ŚH II. Pod nasypami tych ostatnich chowano zmarłych w grobach jamowych, skrzynkowych i często pitosowych. W późnym średnim brązie pojawiły się groby typu szybowego, będące monumenta­lizacją formy grobu jamowego. Ze wszystkich niemal stanowisk znamy też pochówki na terenie osad. Groby zawierają zazwyczaj pojedyncze pochówki, przy których występuje bardzo mało darów grobowych. W trakcie trwania ŚH dominująca postawa skur­czona ustępuje miejsca postawie wyprosto­wanej. Zaczynają się też pojawiać sporadycznie groby, w których zmarłym towarzyszą elementy uzbrojenia. Najbardziej znany jest pochówek „wojownika” z Kolonna, datowany prawdopodobnie na ŚH II, któremu towarzyszyły sztylety, miecz, groty strzał i hełm z kłów dzika. Miecz i strzały miał zmarły znaleziony w Tebach (ŚH III). Jedynym obrządkiem jest obrządek szkie­le­towy (jedynie w Argos odnaleziono przypadek ciałopalenia).

Ceramika ŚH składa się z trzech głównych grup: minijskiej, monochromatycznej i malowanej matową farbą. Ceramika minijska została tak nazwana przez H. Schliemanna, który odkrył ją po raz pierwszy w Orchomenos, siedzibie legendarnego króla Miniasza. Jej powierzchnia była pokrywana grubą warstwą szarej, żółtej lub kremo­wej glinki, na której widoczne są ślady narzędzia gładzącego. Ceramikę minijską charakteryzują niemal wyłącznie kształ­ty otwarte, często o ostrych załamaniach brzuśca. Niektórzy sądzą, że ma to naśladować naczynia metalowe, inni jednak wskazują na całkowity brak takich naczyń w ŚH i uważają to za wynik wprowadzenia szybkiego koła. Kolor naczyń minijskich może być kremowy, żółty, a nawet czarny. Ceramika malowana matową farbą (ang. Matt-painted) zdobiona była motywami malowanymi ciemnymi kolorami, matową farbą na jasnym tle. Tutaj dominują formy zamknięte, choć występują także kubki i misy. W samym końcu ŚH pojawiają się naczynia ozdobione dwoma kolorami. Znamienna jest zmiana technologiczna: zaprzestano używania farby opartej na żelazie, zastępując ją farbą manganową, wymagającą wprawdzie większych umiejętności, ale zapewniającą za to równy kolor. Wynika stąd, że w końcu WH III zaczęto przykładać wielką wagę do jednolitości kolorystycznej dekoracji. Ceramika kuchenna stanowi bezpośrednią kontynuację z wczesnego brązu. Jest też niekiedy zwana błędnie ceramiką adriatycką, na skutek prób wykazania związków Malthi z zachodem dokonanych przez odkrywcę tego stanowiska, N. Valmina. Choć koło garncarskie staje się bardziej popularne, to wciąż jednak wiele naczyń lepionych jest ręcznie.

Poza wymienionymi rodzajami ceramiki znamy też wiele innych stylów pochodzących spoza lądu greckiego. Specyficzna ceramika, zbliżona zarówno do matowej jak i minijskiej, rozwijała się na Eginie i charakteryzował ją dodatek złotej miki. Wyjątkową też cechą tego ośrodka są naczynia ozdobione niezwykle rzadkimi w ŚH przedstawieniami figuralnymi (okręty o wielu wiosłach, wojownicy na okrętach). Na południowym Peloponezie pojawiła się ceramika błyszcząca, dekorowana malowanymi wzora­mi, stanowiąca imitację naczyń minoj­skich, a produkowana zapewne na Kytherze.

Kultura materialna ŚH nie jest zbyt okazała i w stosunku do WH II stanowi wyraźny regres. Brak jest figurek terakotowych, choć występują przęśliki z tego materiału. Zaniechano wytwarzania pieczęci. Metale cenne występują bardzo rzadko, natomiast brąz wykorzystywano do sporządzania narzędzi i broni (ciekawe, że niemal nie znamy mieczy z lądu greckiego z tego okresu). Oprócz narzędzi brązowych używa się też wielu kamiennych, wykonanych z lokalnego surowca.

Literatura – zbiorczo po rozdziale o kulturze mykeńskiej

chronologia, WH I, WH II, WH III, ŚH

Zasoby

Słownik Egea dla IE

Słownik Egea dla FF i O

O okresie WH mykeńskiej na stronie Fundacji Kultury Helleńskiej

O okresie ŚH mykeńskiej na stronie Fundacji Kultury Helleńskiej

kliknij w obrazek: