V.Troja

T I, T II, T III, T IV, T V, T VI, T VIIa, T VIIb, Podsumowanie, Literatura

Wprawdzie stanowisko archeologiczne, o którym będziemy teraz mówić, znajduje się na kontynencie azjatyckim i nie jest zaliczane do szeroko nawet rozu­mianego pojęcia kultur egejskich, jego włączenie do tego podręcznika ma uzasadnienie wynikające z historii kultury europej­skiej oraz historii badań archeologicznych i historycz­nych. Wielkie eposy Homera o oblężeniu Troi oraz wędrówce Odyseusza spod Ilionu do Itaki leżą u podstaw kultury antycznej Grecji, a zarazem kultury europejskiej. Poszukiwanie Troi oraz wykopaliska na tym stanowisku łączą się niepodzielnie z narodzinami archeologii egej­skiej i działaniami jej ojca – Henryka Schliemanna.

Wprawdzie ten rozdział poświęcony jest wyłącznie Troi, ze względu na specyficzną rolę odgrywaną przez to stanowisko, trzeba jednak pamiętać, że na wybrzeżach zachodniej Anatolii oraz w północnym basenie Morza Egejskiego istniał szereg znacznych osad, zapewne nierzadko dorównujących pozycją i zamożnością Troi.

Jeszcze w starożytności zastanawiano się nad histo­rycznością Iliady i Odysei oraz samej Troi. Nazwa Ilion przetrwała wieki i nosiła ją niewielka osada położona w północno-zachodniej Anatolii, niedale­ko Morza Egejskiego i Cieśniny Dardanelskiej (star. Hellespont), nad rzeką Skamander. Kiedy Aleksander Wielki przekroczył Helle­spont nie miał wątpliwości, że to właśnie tam znajdowała się Troja Homera. Pokazywano mu zresztą domniemane groby bohate­rów trojańskich – kurhany usypane nad brzegiem morza. W czasach rzymskich osada znacznie powiększyła swój zasięg, powstał też spory teatr.

W XIX wieku opinia filologów i historyków skłaniała się raczej ku hipotezie ahistoryczności eposów, uważa­nych ówcześnie za fikcję poetycką. Znano oczywiście hellenistyczne i rzymskie miasto Ilium Novum, które identyfikowano na podstawie odnalezionych inskrypcji oraz ruin starożytnych budowli widocznych na powierz­chni wzgórza Hissarlik (co po turecku oznacza zamek), nad rzeką o tureckiej nazwie Menderes. Ci nieliczni, któ­rzy wierzyli, że istniała jakaś prawdziwa Troja, widzieli ją raczej w położonym ok. 20 km na południe od Hissarliku wzgórzu Balli Dagh (Bunarbashi), także nad rzeką Menderes. Obóz Achajów znajdowałby się w takim razie na plaży, na wybrzeżu egejskim. W 1822 Charles McLarsen wysunął hipotezę, według której Ilium Novum i Troja to jedno i to samo miejsce.

Pierwsze, niewielkie wykopaliska na terenie Hissarliku przeprowadził w 1865 roku Amerykanin Frank Calvert, właściciel części wzgórza, który znalazł bardzo dużo sko­rup oraz fragmentów murów. Wkrótce potem pojawił się w tym rejonie Henryk Schliemann. Posługując się w swych poszukiwaniach tekstem Iliady, bardzo prędko wy­kluczył Bunarbashi jako możliwą Troję, ponieważ wzgórze to znajduje się zbyt daleko od równiny nadmorskiej, a więc ani rozgrywanie tam bitew, ani przetoczenie się walki w ciągu jednego dnia trzykrotnie przez całe pole bitwy nie byłoby możliwe (Iliada, XI-XVII). Ponadto obwód wzgórza u podstawy jest zbyt długi, a więc Achilles z Hektorem nie zdołaliby obiec go trzykrotnie w krótkim czasie (Iliada, XXII). Nie zgadza się także liczba źródeł wspomnianych w wymienionej scenie, a pozostałości osadnicze na samym wzgórzu są zbyt skromne.

Schliemann obrócił swe zainteresowanie ku Hissarlikowi, położonemu idealnie pod względem strategicznym, na skraju niziny nadmorskiej, w odległości ok. 5 km od brzegu, nad dwiema rzekami (Skamander i Symoeis), gdzie szczegóły topograficzne znacznie lepiej pasowały do opisów z epopei. Schlieman­nowi znane też były bardzo zachęcające wyniki badań Calverta, którego spotkał nad Dardanelami parę lat wcześniej. Pierwszą kampanię wykopaliskową przeprowa­dził Schliemann na Hissarliku w 1870 roku i jego prace trwały z przerwami aż do śmierci w 1890 roku. Po kilku latach kierowanie wykopaliskami Schliemann powierzył Wilhelmowi Dörpfeldowi, który poprowadził też dwie swoje własne kampanie w latach 1883-84. Odkrycie nawars­twionych, wielkich ruin oraz tzw. Skarbu Priama upewni­ły odkrywcę, że Hissarlik to Troja Homera. Pierwsze sezony wykopaliskowe Schliemanna miały katastrofalne skutki dla poznania historii kolejnych osad zbudowanych na wzgórzu. Niemiecki samouk rozpoczął bowiem prace z przekonaniem, że skoro historia opisana w eposach toczy się u zarania dziejów ludzkości (taki pogląd wtedy panował), to miasta homerowego poszukiwać należy w najgłębszych warstwach osadniczych. Założył więc biegnący przez środek Troi wielki wykop, schodząc w nim do miast I i II, niszcząc bez dokumentacji i wyrzucając bezlitośnie wszelkie pozostałości z warstw wyższych.

W latach 1932-38 na Hissarliku pojawiła się ekspedycja amerykańska z Uniwersytetu Cincinnati, pod kierunkiem prof. W.T. Semple, z udziałem m.in. Carla Blegena, który stał się właściwym autorem opracowania wyników badań po niespodziewanej śmierci dotychczasowego kierownika prac. Wreszcie w roku 1989 rozpoczął badania w rejonie Hissarliku oraz na samym wzgórzu Manfred Korfmann z Tybingi, który stworzył wielki projekt badawczy, zatrudniający dziesiątki specjalistów reprezentujących różne dziedziny nauki i różne kraje. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że M. Korfmann był pierwszym archeolo­giem, który z wielką dokładnością zajął się nie tylko samym wzgórzem, lecz także jego rejonem, dowodząc wynikami swych prac, że u stóp Hissarliku istniało rozległe miasto, a nad Zatoką Beşik – cmentarzysko (prawdopodobne miejsce obozu Achajów). Po przedwczesnej śmierci M. Korfmanna w 2005 roku, kierownictwo Projekt Troia objął Ernst Pernicka. Poniższy opis stanowiska archeologicznego jest kompilacją wyni­ków badań wszystkich wymienionych wyżej archeologów.

Wzgórze Hissarlik wznosi się 31,2 m n.p.m., natomiast razem z odkrytymi na nim warstwami osadniczymi osią­ga 38,5 m n.p.m. Jego zbocza południowe i południowo-zachodnie opadają wprost ku równinie, natomiast z po­zostałych stron są niższe, ponieważ teren zamienia się tam w pagórkowatą wyżynę. Powierzchnia plateau wzgó­rza ma wymiary 200x150 m. Odkryto na nim pozostałości dziesięciu okresów osadniczych, które ponumerowano liczbami rzymskimi (pierwszy z nich został nazwany „0” gdyż natrafiono nań w wiele lat po pozostałych – chronologia p. Tablica 8).

A.Troja 0

Znana jest jedynie z wierceń przeprowadzonych poniżej warstw uważanych do tego momentu za najstarsze i zadaje kłam dotychczasowym koncepcjom dotyczącym początków osadnictwa w Troi, według których miały one miejsce w już rozwiniętym wczesnym brązie. Chwilowo niewiele więcej można powiedzieć o tym poziomie.

B.Troja I

Troja, T II, T III, T IV, T V, T VI, T VIIa, T VIIb, Podsumowanie, Literatura

Ma 4 m miąższości, 10 podokresów osadniczych ozna­czonych przez C. Blegena literami "a"- "j". Badania M. Korfmanna wykazały, że można wydzielić Troję I schyłkową, a liczba podokresów znacznie wzrosła (ostatni z nich został oznaczony jako "q"). Osada od początku swego istnienia była otoczona murem obronnym zbudowanym z drobnych kamieni, o grubości ok. 2,5 m. Znany jest jedynie nie­wielki wycinek najniższych warstw Troi I. Wiadomo, że osada w trakcie swego istnienia została przebudowana i powiększona, otrzymała nowy mur o grubości 3 m, zbudowa­ny w dolnej części z dużych kamieni, zmniejszających się w miarę wysokości. Mur miał wieże obronne oraz bramę. W końcu istnienia Troi I zbudowano jeszcze jeden mur, tym razem w nowej technice – na dużym nasypie ziem­nym o wysokości ok. 4 m i nachyleniu 45° oraz licu umocnionym kamieniami spojonymi gliną. Prawdopodobnie mur był zwieńczony koroną z cegły suszonej.

Troja I zabudowana była domami wolno stojącymi, które znamy wycinkowo, ze względu na zniszczenia przez późniejsze konstrukcje. Budowle te stały równolegle do siebie, tworząc równe rzędy. Odnalezienie fragmentu muru domu na zewnątrz fortyfikacji wskazuje, że zabudowa rozciągała się poza mur obronny; z drugiej strony mógł on mieć przebieg nieco różny od rekonstruowanego do tej pory. Domy były prostokątne, jednopomiesz­cze­niowe, z wejściami na węższym boku, o murach z cegły suszonej posadowionych na kamiennym fundamen­cie. Dachy były prawdopodobnie płaskie, z gliny i gałęzi. Nic nie wiadomo o istnieniu okien, natomiast znaleziono kamień progowy z gniazdem zawiasu, co dowodzi, że przynajmniej niektóre domy miały drewniane drzwi. Wyróżniają się szczególnie dwie konstrukcje: dom 103 z fazy Ia z absydą lub też dziedzińczykiem ograniczonym łukowatym murkiem oraz dom 102 z fazy Ib o planie megaronowym (18,75 x 7 m), zorientowany z północnego-wschodu na południowy-zachód, z głębokim portykiem wspartym na dwóch drewnianych słupach, paleniskiem, jamami zasobowymi w podłodze oraz dwoma prostokątnymi podwyższeniami z gliny i kamienia. Podłogi w domach były zrobione z gliny (polepy) i często nakładano nowe warstwy, nie czyszcząc starych podłóg z resztek jedzenia, śmieci i odpadów(łącznie mogą one osiągać 2,5 m). Dzięki temu możliwa jest rekonstrukcja diety i elementów życia codziennego mieszkańców. Nie znamy żadnego cmentarzyska Troi I, odkryto natomiast pochówki dziecięce w naczyniach zasobowych pod podłogami i obok domów.

Mieszkańcy żywili się mięsem zwierząt dzikich (głównie jelenia), hodowlanych (kozy, owce), rybami i frutti di mare. Ubrania były wykonywane głównie ze skór, lecz także z tkanin (znaleziono ciężarki tkackie). Biżuteria była prosta (paciorki), narzędzia z kamienia (w końco­wych warstwach Troi I pojawia się obsydian z Melos), kości; znaleziono też nieliczne noże i sztylety brązowe; z miedzi i brązu wyrabiano też szpile, igły i haczyki. Znany jest dowód na istnienie metalurgii lokalnej, w postaci formy do odlewania sztyletów i grotów oszczepów. Ołowiu używano do naprawy pękniętych naczyń. Ceramika wykonywana była ręcznie, miała jednolity ciemny kolor, niekiedy zdobiono ją dekoracją rytą lub plastyczną w formie twarzy ludzkiej. Wśród znalezisk luźnych uwagę zwraca tajemnicza płyta kamienna (stela?) z wizerunkiem stylizowanej twarzy ludzkiej (0,62x0,79 m).

Troja I została zniszczona w wielkim pożarze. Warstwę niwelacyjną powstałą na resztkach Troi I określa się jako Ik. Ponieważ brak jakichkolwiek śladów walki lub obcych intruzów, można domyślać się, że przyczyną zniszczenia osady było zaprószenie ognia (?). Schliemann początko­wo uważał Troję I za miasto z epopei Homera.

C.Troja II

Troja, T I, T III, T IV, T V, T VI, T VIIa, T VIIb, Podsumowanie, Literatura

Miała ok. 3 m miąższości i 8 podokresów osadniczych (a-h). Kształt osady zbliżony był do okręgu o średnicy ok. 110 m. Podokres "a" pozostawił po sobie stosunkowo niewiele śladów i zakończył się pożarem, po którym miasto zostało odbudowane na tym samym planie. Mur obronny był przebudowywany trzy razy w miarę rozrastania się osady. Choć nie był wykonany w jednolitej technice i występują w nim różne wątki, to jednak wszędzie lico zewnętrzne odchylone było od pionu i istniały wieże obronne. Początkowo w murze tym znajdowały się dwie bramy o podobnej konstrukcji podłużnego budynku bramnego. Południowo-zachodnia wyposażona była w szeroką, brukowaną rampę, ułatwiającą dostęp do miasta z poziomu równiny. W fazie "e" bramę tę zlikwidowano, natomiast brama południowa została znacznie rozbudowana, a w jej części zewnętrznej powstał dodatkowy budynek kryjący w sobie świątyńkę.

Wnętrze osady było podzielone na dwie części niewielkim murem z obronną bramą, do której wiodła ulica wprost od bramy południowej. Do fazy "d" część oddzielona murem wewnętrznym zabudowana była równolegle stojącymi budowlami o planie megaronu, z których największym był centralnie położony Megaron A o ok. 45 m długości i 13 m szerokości (IIc; istnieją ślady podobnej budowli z fazy IIb). Wznosił się on na cokole kamiennym, mury zbudowano z cegły suszonej wzmocnionej drewnianymi belkami na podobieństwo „pruskiego muru” (belki pionowe, poziome i skośne). Przedsionek in antis oparty był na dwóch słupach (znaleziono jedną kamienną bazę), a w centrum sali, również podpartej słupami, znajdowało się palenisko o średnicy 4 m. Podłoga zrobiona była z ubitej gliny. Oprócz megaronów, zarówno w wewnętrznej części, jak i poza nią, znajdował się szereg mniejszych, wielopomieszczeniowych domów. Pomiędzy Megaronem A i bramą oraz murem oddzielającym megarony od reszty osady znajdował się dziedziniec z drewnianymi kolumnami ustawionymi między przyporami muru. W toku fazy "d" w podłogach domów zaczynają się pojawiać naczynia zasobowe – pitosy (łącznie ponad 600). W fazie "e-f" zanikają wszystkie mniejsze megarony, a ich miejsce zajmują domy (zmiany w organizacji społecznej?).

Osada na wzgórzu stanowiła tylko część całego kompleksu. Badania na równinie u stóp Hissarliku wykazały istnienie dolnego miasta bronionego rowem i nasypem, podzielonego na dwie części drewnianym częstokołem.

W pobliżu zabudowy odkryto naturalną jaskinię z wyraźnymi śladami przeróbek, w wyniku których powstał zbiornik wody z kanałem prowadzącym w kierunku osady. Możliwe, że pierwsze prace zostały tu wykonane już w czasach Troi  I, natomiast większość z nich jest pewnie datowana na Troję II.

Nie jest znane cmentarzysko Troi II, odkryto jedynie kilka pochówków szkieletowych w grobach skrzynkowym i jamowych (kobieta i dwoje dzieci) na terenie osady z faz "b-c", "f" i "g".

Kultura Troi II jest bezpośrednią kontynuacją Troi I. Następuje jednak wyraźne podwyższenie standardu życia, a materiał kostny stanowi dowód na pojawienie się wielkich stad owiec i kóz, których mięso wypiera dziczyznę. Więcej też spożywa się frutti di mare. Troja ma w tym czasie kontakty nie tylko z basenem Morza Egejskiego (Kreta i wyspy, a może także ląd grecki), lecz także z rejonami Kaukazu i zachodniego śródziemnomorza.

Ceramika jest kontynuacją i rozwinięciem form wcześniejszych. Barwa naczyń jest ciemna, powierzchnia niekiedy gładzona lub polerowana (w terminologii angielskiej: Grey/Black Polished, Coarse Polished, Red and Black Lustre Ware). Od fazy "b" zaczyna pojawiać się koło garncarskie (M. Korfmann w ostatnich warstwach Troi I natknął się już na nieliczne naczynia robione na kole). Najbardziej charakterystyczne formy naczyń to urny twarzowe oraz wąskie kantarosy o płaskiej podstawie i dużych łukowatych uchwytach, zwane z grecka depas amphikypellon.

W Troi II znaleziono 445 idoli z kamienia i jeden z terakoty, wykazujących znaczne podobieństwo do prostych figurek z Wysp Cykladzkich. Istnieją również inne dowody kontaktów z terenami Egei (np. obsydian z Melos), Syrią i Anatolią. Prawdopodobnym przedmiotem eksportu trojańskiego mogło być drewno z gór Ida oraz wełna lub tkaniny (znaleziono znaczną liczbę ciężarków tkackich). Ruiny Troi II dostarczyły znacznych ilości wyrobów z miedzi i brązu cynowego. Pod tym względem z Troją równać się może jedynie Kastri na Syros.

W ruinach Troi II Schliemann odkrył 16 skarbów (celowo ukrytych zespołów przedmiotów), z których najbogatszym i najsłynniejszym jest tzw. Skarb Priama. Zawierał on złotą biżuterię, naczynia z brązu i złota, a także broń, ozdobne kamienne topory i brązowe narzędzia. W ostatnim czasie zaczęto kwestionować autentyczność znaleziska dokonanego w nieco sensacyjnych okolicznościach osobiście przez samego Schliemanna. Dokładna analiza stylistyczna wskazuje, że zespół ten zawiera obiekty z różnych faz Troi, także późniejszych. Powstaje więc podejrzenie, że Schliemann dla „wzbogacenia” Troi II dodał do jakiegoś faktycznego znaleziska także przedmioty odkryte w innym miejscu i w wyższych warstwach, lub też że Schliemann pomylił się co do datowania skarbu, faktycznie należącego do warstw późniejszych (coraz częściej przyjmuje się, że Skarb pochodził z grobu z Troi III).

Troja IIh została spalona w gwałtownym pożarze. Chociaż brak bezpośrednich dowodów zniszczenia miasta przez wrogich przybyszów oraz większej liczby szkieletów ofiar oblężenia, to jednak skala zniszczeń, fakt ukrycia przez mieszkańców najcenniejszych fragmentów swego dobytku oraz niemożność powrotu po te skarby, każą przypuszczać, że Troja II została zaatakowana i zdobyta przez nieprzyjaciół. Nic dziwnego, że mając przed sobą takie znaleziska, Schliemann uznał Troję II za miasto z eposów Homera.

D.Troja III

Troja, T I, T II, T IV, T V, T VI, T VIIa, T VIIb, Podsumowanie, Literatura

Ma 2-2,6 m miąższości i 3-4 podokresy osadnicze. Wykopaliska M. Korfmanna wykazały, iż osada została nieco powiększona w stosunku do poprzedniej. W południowej części twierdzy odkryto bowiem fragmenty zabudowy (częściowo na planie megaronu) wychodzącej poza mur obronny Troi II oraz wielofazową konstrukcję bramną. Pozostaje chwilowo sprawą otwartą pytanie o przebieg fortyfikacji Troi III–V w tym rejonie. Cechą charakterystyczną techniki konstrukcji domów w fazie "a" jest użycie kamienia do budowy ścian – prawdopodobny wynik dużej ilości tego materiału budowlanego pozostałego po zniszczeniu poprzedniej osady.

Domy tworzyły zwarte kompleksy podzielone murami na osobne „mieszkania”. Wolno stojące budynki należały do rzadkości. Podłogi nadal wykonywano z ubitej gliny, a paleniska umieszczano wprost na nich.

Żadnych pochówków nie odnaleziono, choć można przypuszczać, że Skarb Priama wraz z jeszcze jednym skarbem Schliemanna należały do wyposażenia grobowego.

Kultura materialna Troi III wykazuje pełną kontynuację z poprzednimi okresami. Widoczną zmianę stanowi znaczny wzrost udziału jelenia w diecie mieszkańców – prawdopodobny wynik zniszczenia dawnych stad zwierząt hodowlanych. Po raz pierwszy pojawiają się terakotowe figurki przedstawiające czworonogi. Ceramika jest kontynuacją z poprzedniej fazy. Jedyną nowością jest używanie siana do schudzania gliny przeznaczonej do wyrobu dużych naczyń.

Narzędzia wykonywane są z kości, kamienia, metalu, gliny. Istnieją wyraźne powiązania z innymi obszarami: Azja Mniejsza (noże), Cyklady (szpila, obsydian).

Istnienie Troi III zakończone jest pożarem kilku domów i zniszczeniem pozostałych. Jego przyczyna jest nieznana.

E.Troja IV

Troja, T I, T II, T III, T V, T VI, T VIIa, T VIIb, Podsumowanie, Literatura

Ma ok. 2 m miąższości i 5 podokresów (a-e). Zasięg miasta jest podobny do fazy poprzedniej. Część wewnętrzna osady miała prawdopodobnie terasę, z której zachowały się niewielkie fragmenty.

Nowymi cechami budownictwa jest powstanie typu dużego domu zbudowanego z cegły suszonej na cokole kamiennym, składającego się z kilku oddzielnych kompleksów mieszkalnych, jedno- i dwupomieszczeniowych, mających wyjścia na tę samą ulicę. Taka zabudowa była prawdopodobnie wynikiem wzrostu populacji przy spadku zamożności. W domach na dziedzińcach lub w pokojach pojawia się piec kopułkowy. Architektura i plan zabudowy wykazują więc wyraźną różnicę w stosunku do miasta III.

W diecie nadal dominuje dziczyzna, a w jednym z domów znaleziono skorupy żółwi.

W kulturze materialnej widoczna jest kontynuacja Troi III. Jedyną wyraźniejszą zmianą jest tendencja do ozdabiania dekoracją przedmiotów codziennego użytku, a zwłaszcza glinianych ciężarków tkackich. Znaleziono bardzo niewiele przedmiotów z metalu. Typy naczyń stanowią kontynuację z poprzednim miastem. Różnicą jest natomiast częste stosowanie koła garncarskiego oraz rozpowszechnienie się techniki schudzania gliny sianem.

Koniec Troi IV jest nieznany.

F.Troja V

Troja, T I, T II, T III, T IV, T VI, T VIIa, T VIIb, Podsumowanie, Literatura

Ma ok. 1,5 m miąższości i 3-4 podokresy. Osada ulega znacznej przebudowie, powstaje nowy mur obronny o lżejszej niż dotychczas konstrukcji. Obserwuje się wzrost zamożności – pojawia się duży dom z centralnym pomieszczeniem o powierzchni 10 x 5 m i kilkoma przyległymi doń pokojami. Wzrasta ilość stałego wyposażenia domów, takiego jak paleniska i ławy. Nadal w domach występują piece. Z punktu widzenia archeologa następuje pewna niekorzystna zmiana – w domach panuje większa czystość i podłogi są dość starannie zamiatane. Mimo wszystko udało się ustalić, że nastąpił wyraźny spadek spożycia dziczyzny.

Kultura materialna pozostaje bez większych zmian, choć pogłębia się tendencja widoczna już w Troi IV – wyroby stają się technicznie i artystycznie doskonalsze. Pojawiają się też naczynia z minojskiej Krety.

Z całego okresu Troi III-V nie znamy cmentarzyska, odnaleziono natomiast dwa groby dziecięce (w tym skrzynkowy o konstrukcji z kamieni i cegły suszonej) w Troi V oraz czaszkę dorosłego człowieka w Troi IV, jednak bez widocznego kontekstu archeologicznego.

Miasto zostało całkowicie zniszczone w nieznany nam sposób.

G.Troja VI

Troja, T I, T II, T III, T IV, T V, T VIIa, T VIIb, Podsumowanie, Literatura

Ma 5-6 m miąższości i 8 podokresów osadniczych. Wiele istotnych zmian w kulturze materialnej wskazuje na przybycie nowych mieszkańców. Niestety, na skutek działalności Schliemanna nie można zbadać wewnętrznej części nowej osady, a jedynie jej zewnętrzny fragment wychodzący poza obręb murów Troi II-V. Troja VI została znacznie powiększona ku południowi, zachodowi i wschodowi. Nowy mur obronny został wzniesiony w innej niż poprzednie technice – z regularnych, płaskich bloków kamiennych, z niewielkim ryzalitami, czy uskokami, w licu zewnętrznym. Lico to nadal jednak odchylone jest od pionu, zgodnie z anatolijską tradycją. Mur był rozbudowywany dwukrotnie. Najlepiej znana jest jego ostatnia, trzecia faza, wyposażona łącznie w cztery wejścia i bramy, z których nadal najważniejszą jest, powstała w ostatniej fazie, brama południowa flankowana wieżą. Wejście zachodnie to jedynie wąska luka w murze, natomiast wejście południowo-wschodnie zostało utworzone przez przesunięte i zachodzące na siebie fragmenty muru obronnego, dzięki czemu powstał łatwy do obrony, wąski korytarz; wejście wschodnie prowadziło po stopniach do wschodniej wieży. Mur miał łącznie trzy spore wieże obronne na planie prostokąta lub kwadratu. W wieży północno-wschodniej znajdowała się cysterna lub studnia, w wieży południowej filary, być może związane z jakąś aktywnością kultową. Wiadomo, że korona muru została zbudowana z cegły suszonej, w późnej fazie Troi VI zastępowanej stopniowo murem kamiennym. Na wysokości ok. 2 m ponad poziomem terenu znajdował się na murze parapet służący obrońcom jako platforma.

Zabudowa części wewnętrznej zamku jest prawie nieznana. Wiadomo, że budowle stały tam na koncentrycz­nych, kolistych tarasach, a zorientowane były wzdłuż hipotetycznych, promieniście rozchodzących się ulic. Zabudowa znanej nam części miasta składa się z wolnostojących, prostokątnych domów na planie megaronu lub wielopomieszczeniowych. Technika budowy jest o wiele bardziej zaawansowana i doskonała niż we wcześniejszych osadach.

Do najbardziej znanych budowli zalicza się Dom z Filarami (Pillar House) o dwóch rzędach podpór i dwóch filarach na jego długiej osi. Istnieją trzy wersje rekonstrukcji tego budynku z galerią wewnętrzną lub bez. Dom 630 należący do wczesnej Troi VI ma plan prostokątny, a jego wnętrze podzielone jest na kilka pomieszczeń. Domy A, B i C są megaronami. Dom G, mimo megaronowego planu, ma wejście umieszczone w dłuższej ścianie. Dom F był najprawdopodobniej dwukondygnacyjny, zachowały się ślady jego przebudowy oraz techniki „pruskiego muru”. Bardzo nietypowy plan miał dom M tworzący literę L.

Oprócz ufortyfikowanej osady na nizinie rozciągało się dolne miasto (o szacunkowej wielkości 20 ha), chronione, jak się sądzi, rowem obronnym oraz nasypem lub murem. Na podstawie badań geofizycznych wydaje się, że zabudowa miasta składała się z nieregularnych kwartałów domów oddzielonych ulicami, z przecinającymi ją ulicami. Od chwili odkrycia dolnego miasta przez Korfmanna można już mówić z całkowitą pewnością o tym, co przedtem jedynie było hipotezą – jeżeli mianowicie uważamy Hissarlik za miejsce prawdziwej Troi homerowej, to część odkryta przez Schliemanna i badana przez Dörpfelda oraz Blegena stanowiła jedynie zamek Troi, zwany w eposach „Pergamem”. Jego powierzchnia byłaby zastanawiająco mała jak na ludne miasto, dla zdobycia którego musieli zjednoczyć się wszyscy Achajowie.

Po raz pierwszy występuje cmentarzysko, w obrządku ciałopalnym, położone na nizinie, poza umocnieniami miasta. Składa się ono z prostych grobów jamowych, zawierających urny z prochami zmarłych. Jako urny służyły naczynia zasobowe, zamknięte niewielkim naczyniem, najczęściej mykeńskim skyfosem (ang. deep bowl). Zawie­rały one prochy jednej lub więcej osób; dzieci i dorośli byli często chowani w jednym naczyniu. W grobach pojawiają się też mykeńskie dzbany kabłąkowe (ang. stirrup jars. Najnowsze badania wskazują, że budynek interpretowany przez Blegena jako „krematorium” należy w istocie do zabudowy dolnego miasta i ma charakter gospodarczy. Zastanawiano się niekiedy nad problemem istnienia cmentarzyska jedynie w Troi VI, sugerując, że chwilowa zmiana obyczaju grzebalnego wynikła z nagłej przyczyny (wojna, zaraza, trzęsienie ziemi) i mała charakter lokalny. Odkrycie drugiego cmentarzyska również z okresu Troi VI nad zatoką Beşik (p. niżej) pokazuje jednak, że była to w owym czasie praktyka bardziej rozpowszech­niona. Brak wcześniejszych i późniejszych cmentarzysk pozostaje natomiast zagadką. Odkryto jeden pochówek szkieletowy na terenie dolnego miasta należący do okresu Troi VI lub VII.

Ruiny Troi zostały dokładnie wyrabowane w starożytności, toteż nie pozostały po VI mieście żadne cenne obiekty. Znamy przede wszystkim ceramikę, z której na 98 form 90 stanowią całkowicie nowe typy. Powierzchnia jest matowa, szara i wykazuje związki z ceramiką minijską lądu greckiego (ŚH), choć w obu rejonach rozwój dokonywał się niezależnie i nie należy nazwą „minijska” określać ceramiki trojańskiej. Może to wskazywać, iż Troja VI została zasiedlona w tym samym czasie i przez tych samych ludzi, którzy przynieśli kulturę średniego brązu do Grecji. Istnieją dowody kontaktów między Troją a kulturami lądu greckiego od najwcześniejszych faz miasta VI. Kontakty z kulturą mykeńską rozpoczęły się już w okresie PH I, a najpóźniejszą ceramiką z lądu greckiego znalezioną w Troi VI są naczynia PH IIIA-B₁. Wpływ mykeński na kulturę Troi był bardzo silny, o czym świadczą miejscowe naśladownictwa ceramiki helladzkiej. Równolegle istniały kontakty z Kretą i Wyspami Cykladzkimi.

Wśród kości zwierzęcych po raz pierwszy pojawiają się szczątki koni (Troja słynąć miała z cudownych koni – Iliada, XX.218-227). Znacznie zwiększa się teraz zastosowanie brązu do wyrobu narzędzi, występują fragmenty przedmiotów wykonanych z kości słoniowej ‑ najprawdopodobniej naśladownictwa mykeńskich głowic do mieczy, znika natomiast ryta dekoracja przęślików terakotowych, tak popularna w Troi IV i V.

Badania Korfmanna nad położoną nad brzegiem Morza Egejskiego zatoką Beşik ujawniły istnienie tam, oprócz osady z okresu Troi I‑II, cmentarzyska z okresu Troi VI o mieszanym obrządku. Również tutaj obok ceramiki miejscowej występują naczynia PH IIIA-B. Zatoka charakteryzuje się bardzo dobrą, piaszczystą plażą, na którą z łatwością można było wyciągać okręty, oraz własnym źródłem słodkiej wody. Z dokumentów historycznych wiadomo, że w miejscu tym gromadziły się statki czekające na dogodne warunki dla przejścia Cieśniny Dardanelskiej. Zatoka ma też doskonałe połączenie lądowe z Hissarlikiem. Korfmann przychyla się do wysuwanego już dawniej przez niektórych badaczy przypuszczenia, że to tutaj właśnie znajdował się obóz Achajów, a nie na brzegu Hellespontu, gdzie Skamander tworzy podmokłą i malaryczną deltę.

Istnienie miasta zakończyła wielka katastrofa, w czasie której rozpada się mur obronny, osypując się częściowo do wnętrza zamku, a częściowo na zewnątrz.

Dörpfeld, który był właściwym odkrywcą Troi VI szybko zorientował się, że identyfikacja Troi II jako homerowej była błędna. Wniosek ten oparł on na występowaniu ceramiki mykeńskiej dopiero w Troi VI. Na obronę Schliemanna można powiedzieć, że w czasie, gdy prowadził on swe pierwsze kampanie w Troi, kultura materialna lądu greckiego w pradziejach była jeszcze w ogóle nieznana. To właśnie wykopaliskom Schliemanna zawdzięczamy jej odkrycie, co jednak nastąpiło już po jego głównych badaniach w Troi. Dörpfeld uznał, że skoro ceramika typowa dla wielkich twierdz mykeńskich występuje w Troi VI, to wszystkie niższe warstwy muszą być datowane na okres znacznie wyprzedzający wojnę trojańską Zawiadomiony o tym odkryciu Schliemann zrozumiał natychmiast swój błąd, choć był to dla niego ciężki cios. Nie dane mu było jednak nic zrobić w tej sprawie, ponieważ zmarł w kilka miesięcy później. Dörpfeld uznał Troję VI za miasto homerowe, opierając się na monumentalnym charakterze murów obronnych i budowli oraz rozmiarach zniszczeń.

Blegen zakwestionował tę identyfikację wskazując na brak dowodów na zniszczenie Troi VI przez człowieka. Charakter uszkodzeń muru obronnego wskazuje raczej na trzęsienie ziemi jako przyczynę jego zniszczenia. Ponadto, w Troi VI nie występuje ceramika PH IIIB₂, a B₁ jedynie w niewielkich ilościach. Jeśli uznamy wojnę trojańską za fakt historyczny, to musiała ona mieć miejsce w okresie największej potęgi mykeńskiej, czyli w PH IIIB, tak więc Troja VI datowana być musi na okres wcześniejszy.

H.Troja VIIa

Troja, T I, T II, T III, T IV, T V, T VI, T VIIb, Podsumowanie, Literatura

Wyraźna kontynuacja kultury Troi VI. Mur obronny zo­sta­je odbudowany z pewnymi zmianami: część przejść zablokowano, funkcjonuje nadal brama południowa i wej­ście południowo-wschodnie. Odbudowano cysternę w wieży z poprzedniego okresu. Kamieniarka nowych fragmentów muru jest znacznie gorsza i mniej regularna niż w Troi VI.

Charakter zabudowy twierdzy jest inny niż przedtem: pojawia się wiele małych domów opartych o mur obronny. W ich podłogach umieszcza się wielką liczbę naczyń zasobowych. Całość robi wrażenie zabudowy chaotycznej, pospiesznej, a konieczność gromadzenia wielkich zapa­sów w domach związana być mogła z zagrożeniem przez nieprzyjaciela. Ostatnie badania metodami geofizycznymi oraz sondaże w dolnym mieście wykazały, że również i tam istniała zabudowa Troi VII, podobnie jak w okresie Troi VI.

Znów nie jest znane żadne cmentarzysko, natomiast na terenie zamku odkryto kości kilku osób, zapewne ofiar katastrofy, która przyniosła zagładę miastu VIIa.

Ceramika jest prostą kontynuacją z okresu poprzed­niego, natomiast wśród naczyń importowanych przeważa PH IIIB, choć liczba importów mykeńskich jest wyraźnie mniejsza niż w poprzednim okresie.

Osada kończy swe istnienie w gwałtownym pożarze, a na terenie ruin odnaleziono fragmenty szkieletów ludz­kich i pewną liczbę grotów strzał.

Występowanie ceramiki PH IIIB, brak PH IIIC (okres po zniszczeniu wielkich zamków mykeńskich), szczątki ludzkie, gwałtowny pożar – wszystko to kazało Blege­nowi uznać Troję VIIa za miasto opisane w epopejach Homera. Ostatnio wskazuje się jednak na istnienie nie­wielkich ilości ceramiki PH IIIC w Troi VII, co utrudnia jej identyfikację z Troją Priama. Trzeba też zaznaczyć, że brak jest jakichkolwiek śladów pozwalających rozpoznać napastników.

I.   Troja VIIb₁ 

Troja, T I, T II, T III, T IV, T V, T VI, T VIIa, Podsumowanie, Literatura

Obserwujemy pełną kontynuację kulturową. Miasto zostaje odbudowane, mieszkańcy niwelują teren, usypując warstwę ziemi dla zasłonięcia gruzów. Znana część osady zabudowana jest w sposób podobny do Troi VIIa. Świadczyć to może o przetrwaniu znacznej części miesz­kańców. Zreperowano mury, zamykając jednocześnie wejście wschodnie. Szeroka, brukowana ulica prowadzi od bramy południowej do nieznanego nam wnętrza osady.

Nadal używana jest lokalna ceramika typu minijskiego, natomiast wśród naczyń importowanych przeważa PH IIIC. Zaczynają też pojawiać się naczynia określane wspólnym mianem ceramiki guzowej lub barbarzyńskiej, zapewne należące do ludności bałkańskiej. Troja miała w tym czasie także kontakty z imperium hetyckim, o czym świadczy znalezienie pieczęci z inskrypcją luwijską.

Koniec osady nie jest znany.

J. Troja VIIb₂

Generalnie zauważalna jest kontynuacja poprzedniego miasta, choć z nowymi elementami. Wejście wschodnie zostaje zabloko­wane nowym domem, dawne budynki łączy się w większe kompleksy, na głównej ulicy zostaje położony nowy bruk. Niewątpliwą innowacją jest zastosowanie ortostatów.

W ceramice nadal występują tradycyjne naczynia trojańskie, PH IIIC, a także pojawia się lepiona ręcznie ceramika guzowa, typowa raczej dla Europy Centralnej. W połączeniu z napływem brązów naddunajskich oraz występowaniem zupełnie nowego typu figurek terakotowych wydaje się to wskazywać na nadejście ludności z Europy. Prawdopodobnie mamy tu do czynienia z odpryskiem znacznie szerszego zjawiska, które doprowadziło do upadku imperium hetyckiego i stanowiło jeden z elementów wielkich ruchów ludności we wschodnim basenie Morza Śródziemnego w końcu epoki brązu. Interesująca jest obserwacja, że w poszczególnych domach występują obok siebie pełne zestawy („serwisy”) ceramiki guzowej i trojańskiej, wskazujące na możliwy synkretyzm kulturowy Troi VIIb.

Koniec Troi VIIb₂ nastąpił w wyniku pożaru i rabunku. Zakończył on zarazem epokę brązu na Hissarliku, gdyż następne ślady osadnictwa pochodzą już z okresu geomet­rycz­nego, po ok. 400 latach przerwy. Nie jest wyklu­czone, że część mieszkańców założyła osadę refugialną na Balli Dagh.

Dzięki badaniom Korfmanna wiemy, że nastąpiła jeszcze jedna faza, zwana VIIb₃, odpowiadająca w chronologii greckiej okresowi Wieków Ciemnych. Występuje w niej zarówno późna ceramika PH IIIC, jak i protogeometryczna. Przerwa osadnicza wskazywana przez Blegena nastąpiła dopiero po zniszczeniu Troi VIIb3.

K.Podsumowanie

Troja, T I, T II, T III, T IV, T V, T VI, T VIIa, T VIIb, Literatura

Jeżeli przyjmiemy, że istniała w rzeczywistości jakaś Troja, opisana następnie w eposach homerowych, to niewątpliwie znaleziska w rejonie Hissarliku wyśmienicie pasują do jej obrazu. Można jednak zastanawiać się, na czym Troja zbudowała swoją potęgę i co stało się przyczyną konfliktu. Historię pięknej Heleny możemy uznać za kreację poetycką lub w najlepszym razie za casus belli, której istotą był konflikt interesów. Położenie Troi jest znakomite. Pozwala na pełną kontrolę ruchów morskich i lądowych z obszaru egejskiego ku Europie oraz Morzu Marmara. Ponadto, przez Cieśninę Darda­nelską prowadzi szlak corocznych wędrówek makreli, stanowiących istotny składnik pożywienia. Warunki panujące na Hellesponcie (silne wiatry wschodnie i prąd wschodni) czynią żeglugę po tej cieśninie bardzo trudną. W czasach historycznych kupcy często wybierali trasę lądową od Zatoki Beşik, nie mogąc doczekać się sprzy­jającej pogody. Można więc przypuszczać, że także w epoce brązu Cieśnina Dardanelska stanowiła ważny punkt komunikacyjny, a kontrola nad nią sprawowana przez Trojan – uciążliwy aspekt handlu w tym rejonie. Osłabienie tej kontroli mogło leżeć w żywotnym interesie Mykeńczyków. Słabością takiej hipotezy jest oczywiście brak dowodów, by Mykeńczycy byli specjalnie zaintereso­wani wyprawami w rejon Morza Marmara czy Czar­nego. Mit o podróży Argo może przechowywać pamięć o jed­nej z nich, a niezbyt liczne znaleziska ceramiki mykeńskiej z tego obszaru, sięgające nawet wybrzeży Gruzji, pokazują jednak istnienie dalekosiężnych kontaktów, których trasa przechodziła zapewne przez rejon Troi.

Teksty hetyckie także dostarczają argumentów na rzecz historyczności Troi. Pojawia się w kilku z nich państwo Wilusa przez wielu identyfikowane z Ilionem. Jednym z władców Wilusy był Alaksandu, w oczywisty sposób kojarzący się z Aleksandrem/Parysem z greckich legend. Trzeba też dodać, że ok. 1250 r. Wilusa była przedmiotem sporu pomiędzy królem hetyckim a państwem Ahhiyawa, nieraz łączonym z Achajami/Mykeńczykami. Nie ma jednak pewności, gdzie leżała Wilusa, poza tym, że wiadomo, iż było to w zachodniej Anatolii.

Tak więc, wydaje się, że o ile wykopaliska na Hissarliku potwierdziły historyczność samej Troi, o tyle nie przy­nios­ły żadnego dowodu historyczności mitu o wojnie trojańskiej, choć z całą pewnością jej nie wykluczają.

L.Literatura

Troja, T I, T II, T III, T IV, T V, T VI, T VIIa, T VIIb, Podsumowanie

Aruz, J., „The 'Aegean' Pottery Impression from Troy IIB”, Kadmos 25 (1986) 164-167.

Aslan, A. et al. (eds.), Mauerschau: Festschrift für Manfred Korfmann I-III (Remshalden-Grünbach 2002)

deJesus, P. S., The Development of Prehistoric Mining and Metallurgy in Anatolia (Oxford 1980).

Easton, D. F., „Towards a Chronology for the Anatolian Early Bronze Age”, AS 26 (1976) 145-173.

Easton, D. F., „'Priam's Treasure'„, AS 34 (1984) 141-169.

Easton, D. F., „The Chronology of West Anatolia in the Early Bronze Age”, BICS 35 (1988) 180-181.

Easton, D. F., „Reconstructing Schliemann's Troy”, w: W. M. Calder III i J. Cobet (red.), Heinrich Schliemann nach hundert Jahren (Frankfurt 1990) 431-448.

Easton, D. F., Schliemann’s Excavations at Troia 1870-1873 (Mainz-am-Rhein 2002).

French, D. H., „Late Chalcolithic Pottery in North-west Turkey and the Aegean”, AS 11 (1961) 99-141.

French, D. H., „Anatolian Pottery in the Aegean Area”, AS 16 (1966) 49-53.

Furness, A., „Some Early Pottery of Samos, Kalimnos and Chios”, PPS 22 (1956) 173-212.

Gale, N. H., Z. A. Stos-Gale i G. R. Gilmore, „Alloy Types and Copper Sources of Anatolian Copper Alloy Artifacts”, AS 35 (1985) 143-173.

Guzowska, M. i R. Becks, „Who Was Weaving at Troia? On the Aegean Style Loomweights in Troia VI and VIIa,” w: R. Laffineur i E. Greco (red.), EMPORIA. Aegeans in the Central and Eastern Mediterranean [Aegaeum 25] (Liège/Austin 2005) 279-286.

Hertel, D., Troia. Archäologie, Geschichte, Mythos (Munich 2001).

Huot, J-L., Les céramiques monochromes lissées en Anatolie à l'époque du bronze ancien (Paris 1982).

Korfmann, M., „Red Cross Bowl – Angeblicher Leittyp für Troja V”, w: R. M. Boehmer i H. Hauptmann (red.), Beiträge zur Altertumskunde Kleinasiens. Festschrift für Kurt Bittel (Mainz 1983) 291-297.

Leshtakov, K., The Eastern Balkans in the Aegean Economic System during the LBA. Ox-Hide and Bun Ingots in Bulgarian Lands,  w: I. Galanaki et. al. (eds), Between the Aegean and Baltic Seas. Prehistory across Borders. Proceedings of the International Conference, Bronze and Early Iron Age Interconnections and Contemporary Developments between the Aegean and the Regions of the Balkan Peninsula, Central and Northern Europe, University of Zagreb, 11-14 April 2005 [Aegaeum 27] (Liège 2007) 447-458.

Manning, S., The Absolute Chronology of the Aegean Early Bronze Age: the Evidence of Archaeology, Cultural Interrelations and Radiocarbon (Sheffield, 1995).

Mellaart, J., „Anatolian Chronology in the Early and Middle Bronze Ages”, AS 7 (1957) 55-88.

Mellaart, J., „Notes on the Architectural Remains of Troy I and II”, AS 9 (1959) 131-162.

Mellaart, J., „Anatolia and the Balkans”, Antiquity 34 (1960) 270-278.

Mellaart, J., The Chalcolithic and Early Bronze Ages in the Near East and Anatolia (Beirut 1966).

Mellaart, J., „Prehistory of Anatolia and its Relations with the Balkans”, Studia Balcanica V: L'ethnogenèse des peuples balkaniques (Sofia 1971).

Mellink, M., „The Early Bronze Age in West Anatolia: Aegean and Asiatic Correlations”, w: Cadogan, G. (red.), The End of the Early Bronze Age in the Aegean (Leiden 1986) 139-152.

Muhly, J. D., „The Bronze Metallurgy of Anatolia and the Question of Local Tin Sources”, w: E. Pernicka i G. A. Wagner (red.), Archaeometry '90 (Basel 1991) 209-220.

Paschalidis, C., Euboea at the Crossroads of the Metal Trade: The Aegean and the Black Sea in the Late Bronze Age, w: I. Galanaki et. al. (eds), Between the Aegean and Baltic Seas. Prehistory across Borders. Proceedings of the International Conference, Bronze and Early Iron Age Interconnections and Contemporary Developments between the Aegean and the Regions of the Balkan Peninsula, Central and Northern Europe, University of Zagreb, 11-14 April 2005 [Aegaeum 27] (Liège 2007) 433-445.

Pecorella, P. E., La cultura preistorica di Iasos in Caria (Roma1984).

Pernicka, E., T. C. Seeliger, G. A. Wagner, F. Begemann, S. Scmiitt-Streiber, C. Eibner, O. Öztunali i I. Baranyi, „Archaeometallurgische Untersuchungen in Nordwestanatolien”, JRGZM 31 (1984) 533-599.

Podzuweit, C., Trojanische Gefässformen der Frühbronzezeit in Anatolien, der Ägäis und angrenzenden Gebieten (Mainz 1979).

Podzuweit, C., „Neuere frühtrojanische Funde in Nordwestanatolien und Griechenland”, JRGZM 26 (1979) 131-153.

Quitta, H., „Zur Chronologie der frühbronzezeitlichen Trojaschichten”, w: E. Hühns (red.), Troja und Thrakien (Berlin 1981) 21-29.

Sayre, E. V., K. A. Yener, E. C. Joel i I. L. Barnes, „Statistical Evaluation of the Presently Accumulated Lead Isotope Data from Anatolia and Surrounding Regions”, Archaeometry 34 (1992) 73-105.

Schirmer, W., „Überlegungen zu einigen Baufragen der Schichten I und II in Troja”, IM 21 (1971) 1-43.

Schmidt, H., Heinrich Schliemann's Sammlung trojanischer Alterthümer (Berlin 1902).

Séfériades, M., Troie I: Matériaux pour l'étude des sociétés du nord-est Égéen au début du Bronze Ancien (Paris 1985).

Spanos, P. Z., Untersuchungen über den bei Homer 'depas amphikypellon' genannten Gefässtypus, [IM Beiheft 6] (Tübingen 1972).

Spanos, P., „Zur absoluten Chronologie der zweiten Siedlung in Troia”, ZA 67 (1977) 85-107.

Stos-Gale, Z. A. and N. H. Gale, „Early Bronze Age Trojan Metal Sources and Anatolians in the Cyclades”, Oxford Journal of Archaeology 3:3 (1984) 23-44.

Stronach, D. B., „The Development and Diffusion of Metal Types in Early Bronze Age Anatolia”, AS 7 (1957) 89-125.

Traill, D. A., „Schliemann's Discovery of 'Priam's Treasure': A Re-examination of the Evidence”, JHS 104 (1984) 96-115.

Troja. Sen Henryka Schliemanna, katalog wystawy, (Warszawa 2006).

Wagner, G. A. et al. (eds.), Troia and the Troad. Scientific Approaches (Berlin 2003)

Warner, J., „The Megaron and Apsidal House in Early Bronze Age Western Anatolia: New Evidence from Karatas”, AJA 83 (1979) 133-147.

Yakar, J., „Troy and Anatolian Early Bronze Age Chronology”, AS 29 (1979) 51-67.

Yakar, J., „Regional and Local Schools of Metalwork in Early Bronze Age Anatolia I-II”, AS 34 (1984) 59-86 and 35(1985) 25-38.

Yakar, J., The Later Prehistory of Anatolia. The Late Chalcolithic and Early Bronze Age I-II (Oxford 1985). 

 

Publikacje wykopalisk i badań powierzchniowych.

Basedow M. A., Besik-Tepe. Das spätbronzezeitliche Gräberfeld [Studia Troica Monographien 1] (Mainz 2000).

Blegen, C. W. et al., Troy I: The First and Second Settlements (Princeton 1950).

Blegen, C. W. et al., Troy II: The Third, Fourth, and Fifth Settlements (Princeton 1951).

Blegen, C. W. et al., Troy III: The Sixth Settlement (Princeton 1953).

Blegen, C. W. et al., Troy IV: The Seventh Settlement (Princeton 1958).

Blegen, C. W., Troy and the Trojans (London 1963).

Dörpfeld, W., Troja und Ilion: Ergebnisse der Ausgrabungen in den vorderhistorischen und historischen Schichten von Ilion 1870-1894 (Athen 1902).

Efe, T., Demircihüyük. Die Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978 III,2: Die Keramik 2C: Die frühbronzezeitliche Keramik der jüngeren Phasen (ab Phase H) (Mainz 1988).

Efe, T., „Early Bronze Age III Pottery from Bahçehisar: The Significance of the Pre-Hittite Sequence in the Eskisehir Plain, Northwestern Anatolia”, AJA 18 (1994) 5-34.

Korfmann, M. et al., Studia Troica 1 -17 (Mainz 1991-2007).

Lamb, W., „Schliemann's Prehistoric Sites in the Troad”, PZ 23 (1932) 111-131.

Rapp, Jr., G. R.  i J. A. Gifford (red.), Troy Supplementary Monograph 4: the Archaeological Geology (Princeton 1982).

Schliemann, H., Ilios. The City and the Country of the Trojans (New York 1881).

Sperling, J. W., „Kum Tepe in the Troad: Trial Excavations, 1934”, Hesperia 45 (1976) 305-364.

Pełną bibliografię prac Troia Projekt oraz kontrowersji na temat interpretacji ruin Troi zawierają strony Troia Projekt