Jednym z g��wnych powod�w zainteresowania A. Evansa cywilizacj� Krety by�y pojawiaj�ce si� na rynku antykwarycznym zabytki, g��wnie piecz�cie, nosz�ce znaki nieznanego pisma. Wykopaliska podj�te przez Evansa na terenie Knossos, a tak�e prace na innych stanowiskach, spe�ni�y oczekiwania uczonego i dostarczy�y wielu r�norodnych zabytk�w pism krete�skich. Po ich dok�adnej analizie Evans wykaza�, �e na wyspie u�ywano trzech system�w zapisu. Najwcze�niejszy z nich Evans nazwa� hieroglificznym, poniewa� jego znaki mia�y form� obrazk�w, pozosta�ym dw�m nada� miano linernego A i B, poniewa� ich znaki by�y tworzone z prostych i krzywych kresek rysowanych rysikiem na glinie.

Wyst�powanie do�� skomplikowanych znak�w, nieraz z�o�onych z kilku krzywych linii, niezbyt nadaj�cych si� do wypisywania na glinie, sk�oni�o Evansa do przypuszczenia, �e zosta�y one stworzone do malowania p�dzlem na papirusie, drewnie czy sk�rze, a zapisy na glinianych tabliczkach mia�y jedynie charakter dora�ny i pomocniczy. Dzi� to przypuszczenie ma coraz lepsze podstawy (wystarczy zreszt� spojrze� na elegancki wygl�d znak�w namalowanych na naczyniach, by oceni� s�uszno�� tej hipotezy), natomiast niewielkie mamy szanse na odkrycie w�a�ciwych zapis�w, gdy� w Grecji substan�cje organiczne, jak papirus czy tkaniny, nie zachowuj� si�.

A.Pisma nieodczytane

Najwcze�niejszym pismem w basenie Morza Egejskiego by�o krete�skie pismo hieroglificzne u�ywane w �M I-IIIA. Wyst�puje ono g��wnie na piecz�ciach i ich odciskach, a jedynie rzadko znaki by�y wypisywane rysikiem na glinianych tabliczkach. Nazw� nada� mu A. Evans, poniewa� sk�ada�o si� ono z rysunk�w ro�lin, zwierz�t, wielu trudnych do rozpoznania obiekt�w. Nie by�o ono jednak podobne do pisma egipskiego. Niemo�no�� odczytania inskrypcji w tym pi�mie wynika z braku odpowiedniego materia�u por�wnawczego, np. d�u�szych tekst�w zapisanych jego znakami.

2. Pismo linearne A

Prawdopodobnie uproszczenie znak�w pisma hierogli�ficz�nego i przystosowanie ich do zapisywania rysikiem na tabliczkach z gliny, w metalu oraz kamieniu, doprowadzi�o do wykszta�cenia pisma nazwanego przez A. Evansa linearnym A. By�o ono u�ywane w okresie �M IB-PM II. Pismo to wyst�puje przede wszystkim na tabliczkach glinianych, oraz na figurkach terakotowych, przedmiotach wykonanych z metalu i kamienia, oraz w postaci inskrypcji malowanych na powierzchni naczy� oraz na �cianach. Jedyne d�u�sze zapisy wykonywano na tabliczkach glinianych, pozosta�e zabytki dostarczaj� zazwyczaj kilku do kilkunastu znak�w. Mimo, �e tabliczki z pismem linearnym A znane s� z wielu stanowisk Krety (a nawet z Phylakopi na Melos i Akrotiri na Therze; przedmioty z inskrypcjami linear�nymi A dociera�y tak�e do l�du greckiego i wybrze�y Azji Mniejszej � Milet), to ich liczba og�lna jest niewielka, co bardzo utrudnia odczytanie tego pisma.

Spos�b zapisu by� bardzo dowolny: nie oddzielano kreskami poszczeg�lnych linii, pisano z prawa na lewo i z lewa na prawo, kolejne zapisy nie musia�y zaczyna� si� od nowej linii. Tabliczki s� zwykle niewielkich rozmia�r�w, prostok�tne b�d� pod�u�ne, li�ciowate. Po zapisaniu pozostawa�y w stanie surowym, niekt�re z nich uleg�y wypaleniu w po�arach i te dotar�y do naszych r�k.

By�o to niew�tpliwie pismo sylabiczne, u�ywaj�ce kilkudziesi�ciu znak�w; ponadto stosowano ideogramy dla oznaczenia wymienianych przedmiot�w, d�br, miar i wag oraz pewnych okre�le�. Wyst�puj� te� liczby zapisane w systemie dziesi�tnym przy pomocy kresek i k�.

Do tej pory uda�o si� odczyta� jedynie owe liczby, zrozumie� niekt�re ideogramy oraz odczyta� pewne imiona oraz toponimy poprzez podstawienie warto�ci fonetycznych podobnych znak�w z pisma linearnego B. Wszystko to razem wci�� jeszcze nie da�o podstaw do odczytania pisma linearnego A � do dzi� nie wiadomo, jakim j�zykiem w�adali jego tw�rcy. Badacze dopatruj� si� tam luwijskiego, j�zyk�w semickich, azjanickich, a istnieje tak�e hipoteza odr�bnej mowy, znanej tylko na Krecie. Wiadomo jedynie, �e zachowane teksty s� zapisami inwentarzowymi i nie kryj� w sobie wiadomo�ci historycznych, tre�ci religijnych, czy literatury pi�knej.

3. Dysk z Phaistos

Na terenie pa�acu Phaistos, w 1908 roku, archeolog w�oski L. Pernier odkry� niewielki kr��ek z wypalonej gliny, nosz�cy na obu stronach spiraln� inskrypcj�. Zabytek datowany jest przez odkrywc� na �M III, cho� niekt�rzy s�dz�, �e chronologia jest wcze�niejsza � �M II. Dysk wykonany zosta� z dw�ch zlepionych ze sob� kr��k�w gliny o �rednicy ok. 0,16 m. Za pomoc� stempli odci��ni�to inskrypcj� uj�t� w linie spiralne, narysowane rysikiem. Dysk zosta� po zapisaniu wypalony, w prze�ciwie�stwie do wszystkich innych, znanych nam tabli�czek glinianych.

Na dysku wyst�puje 45 r�nych znak�w o charakterze piktograficznym. Inskrypcja na stronie A ma 123 (lub 124) znaki, na stronie B � 119. Znaki podzielone s� na grupy za pomoc� poprzecznych kresek; prawdopodobnie s� to wyrazy. Pismo dysku jest unikalne; jedyny przyk�ad podob�nej inskrypcji znaleziono na toporze z Arkalochori, niekt�re ze znak�w zosta�y rozpoznane na nielicznych zabytkach rozproszonych po Krecie. Mimo wielu pr�b odcyfrowania tych inskrypcji, do dzi� trzeba je uzna� za nieodczytane, a publikowane �odczyty� s� zazwy�czaj do�� humorystyczne i najwy�ej �wiadcz� korzystnie o wyobra�ni ich autor�w.

Pojawi�a si� te�, og�oszona przez L. Pomerance�a, interpretacja znak�w z Dysku jako symboli astronomicz�nych. W jej �wietle dysk staje si� kalenda�rzem kap�an�w, rolnik�w czy �eglarzy, a fakt wypalenia znajduje wyt�u�ma�cze�nie: musia� by� to przedmiot trwa�y, nadaj�cy si� do transportu i wielokrotnego u�ycia.

Tak�e pr�ba okre�lenia, z jakiego kr�gu kulturowego wywodzi si� Dysk, natrafia na wielkie trudno�ci, gdy� ikonografia znak�w wykazuje powi�zania z wieloma r�nymi rejonami �wiata. Dominuje jednak hipoteza rodzimego pochodzenia Dysku.

Doda� mo�emy, �e w 2008 roku pojawi�a si� pr�ba wykazania, �e Dysk jest fa�szerstwem, kt�rego motywem mia�a by� zazdro�� Perniera o evansowskie odkrycia licznych zabytk�w pisma, jakich w Phaistos brakowa�o. Wydaje si� jednak, �e argumentacja jest s�aba i chodzi tu raczej o zdobycie rozg�osu przez autora tych oskar�e�.

B.Pismo linearne B

Jedynym odcyfrowanym pismem egejskim jest system zwany linearnym B. Wi�kszo�� zapis�w w tym pi�mie to inskrypcje pisane rysikiem na tablicz�kach glinianych o kszta�cie pionowego prostok�ta lub pod�u�nych, przypominaj�cych poziomy li�� palmowy. Najwi�ksze archiwa znaleziono w Kno�ssos (3369 tabliczek) i Pylos (1107 tabliczek), ponadto tabliczki znane s� z Teb, Tirynsu, Myken na l�dzie greckim i Chania na Krecie. Nast�pna, znacznie mniejsza grupa to kr�tkie, malowane lub nacinane inskrypcje na naczy�niach glinianych, pochodz�cych g��wnie z Krety zachodniej i Teb oraz stanowisk Beocji. Do tego dochodz� ma�e etykiety gliniane przyczepiane do koszy z tabliczkami w archiwach oraz noduli przyklejone do sznur�w, nosz�ce zazwyczaj odcisk piecz�ci i jeden do kilku znak�w pisma. Pojedynczymi znaleziskami, nosz�cymi napisy w pi�mie linearnym B, s�: otoczak z Kafkania, p�ytka kamienna (odwa�nik?) z Dimini i pi�cz�� z ko�ci s�oniowej znaleziona w Medeon. Najwcze�niejsze tabliczki pochodz� z Knossos (PM IIIA₁-B), nieco p�niej datowane s� zapisy z l�du greckiego (PH IIIA₂-B/C).

Istnienie du�ych archiw�w umo�liwi�o prac� nad ich odczytaniem. To wielkie odkrycie zosta�o doko�nane w 1952 roku przez Michaela Ventrisa, niezwykle i wszechstronnie utalentowanego, a tak�e doskonale wyk�szta�conego architekta brytyjskiego. Ventris wykaza�, �e j�zyk u�ywany przez w�adc�w myke�skich to wczesny dialekt grecki, bezpo�rednio spokrewniony z arkado-cyp�ryjskim i attyckim. Wyst�puje w nim jeszcze litera zwana �digamma�, czytana jak ��, kt�rej �lady wyst�puj� po raz ostatni w eposach homeryckich. W roku 1953 Ventris og�osi� wsp�lnie z Johnem Chadwickiem, wybitnym znawc� gramatyki historycznej j�zyka greckiego, artyku� w JHS publikuj�cy podstawy odczytania pisma line�arnego B.

1. Charakter pisma

Jest to pismo sylabiczne, zbli�one do linearnego A (45 znak�w identycznych) stosuj�ce do zapis�w, obok znak�w o warto�ciach fonetycznych (��cznie 89), ideogramy, czyli rysunki oznaczaj�ce przedmioty, ludzi, zwierz�ta, ro�liny, r�ne wyroby, miary, wagi, a nawet takie cechy jak �stary� czy �braku�j�cy�. Do oznaczenia liczb w stosowanym w obu pismach systemie dziesi�tnym u�ywano prostych symboli: 1 � 1; 10 � 3; 100 � 5; 1000 � 7; 10000 � 9. I tak, na przyk�ad liczba 5743 zapisana by by�a jako: 88766654421.

Uderzaj�ce podobie�stwo do pisma linearnego A nie jest przypadkowe � wszystko wskazuje bowiem na to, �e pismo B zosta�o stworzone przez skryb�w minojskich na potrzeby Myke�czyk�w (myke�skich w�adc�w Krety, mo�e kupc�w). D�ugi czas powszechnie przyjmowano, �e nast�pi�o to na Krecie, w PM II, a nowe pismo zosta�o p�niej przeniesione na l�d grecki. Znalezisko kamienia z kr�tk� inskrypcj� w pi�mie linearnym B z Kafkania ko�o Olimpii, datowanego na �H III (!), zdaje si� jednak zaprzecza� tej powszechnie przyj�tej tezie (o ile wczesna chronologia zostanie potwierdzona w toku dalszych analiz). Poniewa� j�zyk Kre�te�czyk�w r�ni� si� znacz�nie od greckiego, powsta�y w wyniku przystosowania system zapis�w niezbyt dobrze odpowiada� cechom mowy myke�skiej (np. brak w linearnym B sylab zamkni�tych, tak licznych w grece). Odczytywanie tabliczek po��czone jest wi�c z koniecz�no�ci� interpretowania wielu s��w, szukania wszystkich mo�liwych greckich wyraz�w, jakie da�oby si� w dany spos�b zapisa�.

Istotn� cech� znanych archiw�w (a nie znalezisk rozproszonych tekst�w) jest ich chronologia: wszyscy zgadzaj� si�, �e pochodz� one z jednego zaledwie roku, a wi�c odnosz� si� do bardzo kr�tkiego czasu. Poszlak�, prowadz�c� do tego wniosku, jest brak w archiwach dat rocznych, wskazuj�cych rok, w jakim spisano dany tekst, cho� wyst�puj� miesi�ce � istnia�y zapewne inne archiwa (papirusowe lub pergaminowe) maj�ce bardziej trwa�y charakter, a tabliczki stanowi�y prowizoryczny, skr�cony zapis, po up�ywie roku �finansowego� przepisywany i niszczony.

Wi�kszo�� tabliczek przechowywano w koszach, oznaczonych odpowiedni� glinian� etykiet�. W Pylos pomieszczenie archiwum znajdowa�o si� tu� przy wej�ciu do pa�acu i dost�pne by�o od zewn�trz. Wyobrazi� sobie mo�na, �e nast�powa�a tam kontrola towar�w nap�ywa�j�cych do pa�acu i opuszczaj�cych go. Poniewa� brak jest w tabliczkach s�owa oznaczaj�cego skryb�, zastanawiano si� nad powszechno�ci� znajomo�ci pisma w�r�d Myke�czyk�w. Badanie charakter�w pisma wykaza�o, �e tabliczki z Pylos zapi�sane zosta�y przez ponad 30 os�b, natomiast z Knossos � przez ok. 70. To pokazuje, �e w stosunkowo niewielkim, je�li por�wnywa� z Bliskim Wschodem, o�rodku, jakim by�a stolica Messenii, co najmniej trzydzie�ci os�b posiad�o sztuk� pisania. Poszcze�g�lne charaktery pisma zwi�zane s� z okre�lonymi dziedzinami ekonomii lub wytw�rczo�ci, a wi�c zapewne nie by�o zawodu skryby, natomiast znajomo�� pisma nale�a�a do koniecznych kwalifikacji urz�dnik�w zawia�duj�cych aktywno�ciami pa�acu i pa�stwa. Pewien pop��och wywo�a�o studium odcisk�w palc�w na tabliczkach z Pylos, ujawniaj�ce, �e nale�� one jedynie do sze�ciu os�b. Wyja�ni�o si� jednak, �e byli to ludzie lepi�cy i formuj�cy tabliczki, podczas gdy zapis powstawa� na pod�o�u ju� mocno przeschni�tym, bez pozostawiania odcisk�w palc�w.

2. Tre�� zapis�w

Wszystkie tabliczki, ku powszechnemu rozczarowaniu, okaza�y si� mie� charakter inwentarzowy. Co nie ozna�cza, �e nie dostarczaj� one istotnych informacji wykra�cza�j�cych poza sfer� czysto gospodarcz�. Jednak musimy pami�ta�, �e interpretacja zapis�w jest cz�sto niepewna. Przedstawiaj� one jedynie do�� przypadkowy wycinek rzeczywisto�ci myke�skiej, tote� wyci�ganie z nich generalizuj�cych wniosk�w mo�e by� obarczone du�ym b��dem, skoro brak nam innych �r�de�, by skorygowa� te rozumowania. Jak wiemy, ikonografia myke�ska (i og�lnie egejska) nie ukazuje scen, kt�re by mog�y pom�c w odtworzeniu �ycia Myke�czyk�w, ich rytua��w z udzia�em w�adc�w lub kap�an�w, czynno�ci zwyczajowo wykonywanych przez okre�lone grupy spo�eczne i osoby. Skr�towa natura zapis�w w pi�mie linearnym B te� nie u�atwia zrozumienia tekst�w. Nie ma nawet pewno�ci, czy tytu�y omawiane poni�ej, nale�� do nomenklatury pa�stwowej czy te� religijnej, a wi�c czy np. wanaks by� najwy�szym kap�anem, czy te� w�adc�, a mo�e pe�ni� obie funkcje r�wnoczenie?

Dowiadujemy si� wi�c, �e pa�stwo Pylos podzielone by�o na Prowincj� Bli�sz� i Dalsz�. Samo Pylos (;R pu-ro₂) le�a�o w Prowincji Bli�szej. Prawdopodobnie lini� podzia��u by�y g�ry oddzielaj�ce zachodni� Messeni� od wschod�niej.

Najwy�szym w�adc�, wedle najcz�ciej przyjmowanej interpretacji, by� yZn (wa-na-ka = wanaks). S�owo to o pochodzeniu nie greckim w formie anaks wyst�puje u Homera na oznaczenie kr�la. Tabliczki suge�ruj�, �e by� on najwi�kszym w�a�cicielem, czy dysponen�tem, ziemi. Du�a cz�� gospodarki pa�stw Pylos i Knossos znajdowa�a si� pod kontrol� wanaks�w. By� mo�e, imi� pylijskiego w�adcy brzmia�o wm%o (E-ke-ra₂-wo = Enchelyawon), imiona pozosta�ych s� nieznane. Nast�pnym w hierarchii by� Nyma (ra-wa-ke-ta = lawagetas), u Homera lagetas, s�owo oznacza�j�ce przyw�dc� m��w, ludu. Wydaje si�, �e m�g� to by� nast�pca tronu albo te� drugi kr�l (jak w Sparcie), dow�dca armii i w�dz wojenny. W Pylos m�g� mie� on imi� uAXt (We-da-ne-u = Wedaneus).

Wysoko w hierarchii myke�skiej znajdowali si� sMa (te-re-ta = telestai). Mogli to by� wysoko postawieni urz�dnicy (mieli du�o ziemi) wykonuj�cy istotne prace na rzecz kr�la, np. mogli �ci�ga� podatki, lub te� pe�nili fun�kcje religijne, poniewa� a� czternastu by�o zwi�zanych z h,px (Pa-ki-ja-ne), niezidentyfikowanym centrum religijnym pa�stwa Pylos (w tekstach wyst�puj� obok nich tak�e kap�anki i kap�a�ni). Istotn� rol� odgrywali wUa (e-qe-ta = heqetai), dow�dcy wojsko�wi najwy�szego szczebla i oficerowie ��cznikowi maj�cy bliskie powi�zania z kr�lem. Zwierzchnikami prowincji byli .Ms i l>.Ms (ko-re-te i po-ro-ko-re-te = koretes i proko�retes), istnia�y te� rady starszych zwane m>cp (ke-ro-si-ja = geronsia) zawiaduj�ce sprawami lokalnych spo�ecz�no�ci. W tekstach pojawia si� tytu� YcMt (qa-si-re-u = qasileus = basileus), kt�ry w tym czasie oznacza� jeszcze urz�dnika niskiego stopnia, przyw�dc� jakiej� niewielkiej grupy lu�dzi, zwi�zanego z lokaln� organizacj� terytorialn� (gmin�). Lokalne spo�eczno�ci okre�la wyraz AL (da-mo = damos), zapewne odnosz�cy si� do mieszka�c�w jednej osady lub grupy osad s�siedzkich. Dyskusyjne jest s�owo Fw>/-N (do-e-ro/-ra = doeros /-a) odpowied�nik p�niej�szego doulos/-e, czyli niewolnik/-ca. W myke�skiej Grecji znaczenie tego terminu wydaje si� bli�sze s�owu �s�u��cy�, cho� wynika, �e owi doeroi mogli nale�e� do maj�tku jednostek lub �wi�tyni.

Dowiadujemy si� te� nieco o religii myke�skiej, szcze�g�l�nie poznajemy d�ugie listy b�stw, w�r�d kt�rych wyst�pu�j� postaci nieznane z mitologii klasycznej oraz imiona (lub przydomki) p�niejszych bog�w olimpijs�kich: A-ta-na (Atena), A-re (Ares), E-nu-wa-ri-jo (Eny�alios, przy�do�mek Aresa), Pa-ja-wo-ne (Paian, przydomek Apol�lina), Po-se-da-o-ne (Posejdon), Di-wo (Zeus), E-ra (Hera), A-ti-mi-te (Artemida), E-ma-a (Hermes?). Znane s� te� �e�skie odpowiedniki niekt�rych z tych b�stw, nie wyst�puj�ce w religii klasycznej: Di-wi-ja, Po-si-da-e-ja. W tekstach pojawiaj� si� imiona lokalnych b�stw, nimf i heros�w znanych tak�e z p�niejszej Grecji: Pi-pi-tu-na (Diktynna?), E-re-u-ti-ja (Eileithyia), E-ri-nu (Erinys? czyli Furia oraz przydomek Demeter), Qe-ra-si-ja (Teirezjasz?). W�r�d b�stw �e�skich szczeg�ln� pozycj� zajmuje posta� zwana Po-ti-ni-ja (Potnia, Pani), lub A-ta-na-po-ti-ni-ja. Z pewno�ci�, wyst�powanie imion znanych z mitologii greckiej �wiadczy o ci�g�o�ci rozwoju religii, natomiast wcale nie musi oznacza�, �e te same b�stwa, nosz�ce to samo imi� w obu okresach maj� te same w�a�ciwo�ci i pozycj�. Nie ulega w�tpliwo�ci, �e w Pylos najwa�niejszym bogiem by� Posejdon, r�wnie� w okresie klasycznym nale��cy do najwa�niejszych b�stw olimpijskich. Z tekst�w wynika, �e nazwy miesi�cy pochodzi�y od festiwali, zapewne maj�cych zwi�zek z kultem, w kt�rych r�ne b�stwa odgrywa�y wa�n� rol�. Wiemy, �e �wi�tynie by�y nie tylko przybytkami b�stw, ale pe�ni�y te� wa�n� rol� ekonomiczn�, gromadz�c r�nego rodzaju dary sk�adane przez spo�eczno�ci, urz�dnik�w i w�adc�w (listy tych dar�w stanowi� du�� grup� tekst�w, a zarazem najwa�niejsz� podstaw� do odtwarzania hierarchii myke�skiej). Mog�a do nich tak�e nale�e� ziemia. Szczeg�lny �lad praktyk religijnych stanowi niedoko�czona tabliczka Tn 316 Pylos, zdaj�ca si� m�wi� o sk�adaniu ofiar z ludzi.

Rzecz jasna, najwi�cej m�wi� tabliczki o ekonomii, rzemio�le i wytworach. Wynika z nich, �e w Knossos oraz w Pylos, a zapewne te� i w innych pa�stwach myke�skich, istnia� system redystrybucji produkcji, w kt�rym istotn� rol� koordynuj�c� i kontroluj�c� odgrywa� pa�ac, cho� nie ca�a gospodarka znajdowa�a si� w jego gestii, a ziemia nale�a�a do w�adcy, wysokich urz�dnik�w, pomniejszych w�a�cicieli, wsp�lnot lokalnych (da-mo) oraz �wi�ty� (= b�stw). Istotnym elementem tego systemu by�o zbieranie podatk�w. Znamy szereg imion poborc�w podatkowych, znamy te� podstawowy �taryfikator� zawieraj�cy grup� d�br, w jakich �ci�gano podatki, zawsze wyst�puj�cych w dok�adnie tej samej proporcji (s� one oznaczone niezrozumia�ymi dla nas symbolami). Ponadto pa�ac pobiera� r�nego rodzaju op�aty i daniny w r�nych wytworach rolnictwa i rzemios�a.

W tabliczkach wyst�puje wiele zawod�w, cz�sto bardzo wyspecjalizo�wanych, a interesuj�ce, �e tylko w jednym przypadku ta sama osoba (a przynajmniej to samo imi�) pojawia si� przy dw�ch r�nych rodzajach rzemios�. Taka g��boka specjalizacja mog�a istnie� jedynie w warunkach silnie rozwini�tej hierarchii i biurokracji. Pouczaj�ce jest w tym miejscu studium tabliczek odnosz�cych si� do oliwy w Pylos, ukazuj�ce, jak wielu urz�dnik�w by�o zaanga�o�wanych w ca�y proces cyrkulacji tego surowca i jak cz�sto wype�niano �kwity zdawczo-odbiorcze� zanim oliwa zosta�a ostatecznie przetworzona i zamieniona w produkt finalny, czyli pachnid�a. Cz�� prac by�a wykonywana przez zorganizowane grupy m�czyzn i kobiet (zw�aszcza tkactwo). Urz�dnicy odnotowali stawki �ywieniowe odpowiednie dla p�ci i wieku, jako �e pracownikom tym towarzyszy�y te� dzieci, z wiekiem przechodz�ce spod opieki matek pod opiek� ojc�w.

Tabliczki daj� nam wgl�d w do�� prosty system miar i wag. Dowiadujemy si� z nich wiele o hodowli owiec i przetwarzaniu we�ny, wiemy, �e uprawiano len, zbo�a, winn� latoro�l, figi, produkowano wino, pito mleko i robiono z niego sery, tkano materia�y z lnu i we�ny. Wiele d�br wymienionych w tekstach jest okre�lanych obcymi, g��wnie semickimi s�owami: odnosi si� to do szeregu przypraw, z�ota oraz szk�a (?). By�y to towary sprowadzane, dla kt�rych Myke�czycy nie mieli w�asnych okre�le�.

W�r�d wyrob�w rzemios�a wyst�puj� bogato zdobione meble, rydwany, bro�, naczynia metalowe. Brak tekst�w odnosz�cych si� do handlu nie pozwala na g��bsze wnikni�cie w t� sfer� ekonomii. Jedna z dw�ch tabliczek, na jakie mo�na si� tu powo�a�, zawiera s�owo o-no (by� mo�e �cena�) poprzedzaj�ce pewn� ilo�� fig i pszenicy, a nast�pnie wymienia wysokiej jako�ci tkaniny � by� mo�e jest to rodzaj ceny, czy sposobu okre�lenia warto�ci tkanin; druga z nich, pochodz�ca z Myken, wydaje si� m�wi� o wymianie towar�w z Koryntem i Tebami. S� r�ne mo�liwo�ci wyja�nienia, dlaczego handel nie by� tematem zapisk�w na tabliczkach. Mo�liwe, �e w og�le nie prowadzono rejestr�w transakcji, lub te� robiono to wy��cznie na materia�ach organicznych. Mo�liwe te�, �e zapisy te by�y rozproszone po r�nych instytucjach zajmuj�cych si� dzia�alno�ci� handlow� i szansa ich przetrwania jest nik�a (za argument mo�e tu pos�u�y� tabliczka z dolnego miasta w Mykenach, znaleziona w Domu Tarcz, interpretowanym jako kompleks niezale�ny od pa�acu), natomiast pa�ac nie prowadzi� aktywnej wymiany jako elementu swej gospodarki.

C.Literatura

(zawiera tak�e pozycje dotycz�ce zagadnie� mitologii i kwestii homeryckiej)

Bartonek, A., �On the Chronology in the Prehistory of Greek Language�, Eirene 16 (1978) 41-50.

Bennett Jr., E.L., �Some Local Differences in the Linear B Script�, Hesperia 35 (1966) 295-309.

Bennet, J., �The Structure of the Linear B Administration at Knossos�, AJA 89 (1985) 231-249.

Bernal, M., �On the Transmission of the Alphabet to the Aegean before 1400 B.C.�, BASOR 267(1987) 1-19.

Carothers, J. i W. A. McDonald, �The Size and Distribution of the Population in Late Bronze Age Messenia: Some Statistical Approaches�, JFA 6 (1979) 433-453.

Catling, H. W. i in., �The Linear B Inscribed Stirrup Jars and West Crete�, BSA 75 (1980) 49-113.

Catling, H. W. i A. Millet, �A Study of the Inscribed Stirrup Jars from Thebes�, Archaeometry 8 (1965) 3-85.

Chadwick, J., The Decipherment of Linear B [wyd. 2] (Cambridge 1967); wyd. polskie: Odczytanie pisma linearnego B (Warszawa 1964).

Cosmopoulos, M. B., The Political Landscape of Mycenaean States: A-pu2 and the Hither Province of Pylos, AJA 110 (2006) 205�228Cremona, M. V. et alii, La toponomastica cretese nei documenti in Lineare B di Cnosso (Roma 1978).

Deger-Jalkotzy, S., E-QE-TA. Zur Rolle des Gefolgschaftwesens in der Sozialstruktur mykenischer Reiche [Mykenische Studien 6] (Wien 1978).

Deger-Jalkotzy, S., �Near Eastern Economies versus Feudal Society, zum mykenischen Palaststaat�, Minos 20-22 (1987) 136-150.

De Miro, E. et alii (red.), Atti e memorie del secondo congresso internazionale di micenologia, Vol. III (Roma 1996).

Duhoux, Y., Aspects du vocabulaire �conomique myc�nien: cadastre, artisanat, fiscalit� (Amsterdam 1976).

Duhoux, Y., Introduction aux dialectes grecs anciens: problemes et methodes, recueil de textes traduits (Louvain 1984).

Duhoux, Y., �Les contacts entre Myc�niens et barbares d'après le vocabulaire du Lin�aire B�, Minos 23 (1988) 75-83.

Duhoux, Y., A. Morpurgo Davies (eds), A Companion to Linear B. Mycenaean Greek Texts and their World, Vol. I [Biblioth�que des Cahiers de l�Institut de Linguistique de Louvain 120] (Louvain-la-Neuve 2008)

Finley, M. I., �Mycenaean Palace Archives and Economic History�, w: Economy and Society in Ancient Greece (Harmondsworth 1957, 1983) 199-212.

Foster, E. D., �An Administrative Department at Knossos Concerned with Perfumery and Offerings�, Minos 16 (1977) 19-51.

Galanopoulos, A. G. i E. Bacon, Atlantis: the Truth behind the Legend (New York 1969).

G�rard-Rousseau, M., Les mentions religieuses dans les tablettes myc�niennes [Incunabula Graeca 29] (Roma1968).

Gill, M. V. A., �The Knossos Sealings: Provenance and Identification�, BSA 60 (1965) 58-98.

Gill, M. V. A., �Seals and Sealings: Some Comments. The Knossos Sealings with Linear B Inscriptions�, Kadmos 5 (1966) 1-16.

Godart, L., �Du lin�aire A au lin�aire B�, in Aux origines de l'hell�nisme. Hommage à Henri Van Effenterre (Paris 1984) 121-128.

Godart, L., �Le role du palais dans l'organization militaire myc�nienne�, w: E. L�vy (red.), Le système palatial en Orient, en Grèce at à Rome (Strasbourg 1987) 237-253.

Godart, L. i J-P. Olivier, Receuils des inscriptions en Lin�aire A, vol. 1-5 (Paris 1976-85).

Godart, L. i Y. Tzedakis, �Les nouveaux textes en lin�aire B de la Can�e�, Rivista di Filologia e d'Istruzione Classica 119 (1991) 129-149.

Hallager, E., �The Greek-Swedish Excavations at Kastelli, Khania 1980. The Linear B Inscriptions�, AAA 16 (1983) 58-73.

Hallager, E., �The Inscribed Stirrup Jars: Implications for Late Minoan IIIB Crete�, AJA 91 (1987) 171-190.

Halstead, P., �Lost Sheep? On the Linear B Evidence for Breeding Flocks at Mycenaean Knossos and Pylos�, Minos 25-26 (1990-91) 343-364.

Halstead, P., �The Mycenaean Palatial Economy: Making the Most of the Gaps in the Evidence�, Proceedings of the Cambridge Philological Society 38 (1992) 57-86.

Hart, G. R., �The Grouping of Place-names in the Knossos Tablets�, Mnemosyne 18 (1965) 1-28.

Hiller, S. i O. Panagl, Die fr�hgriechischen Texte aus mykenischer Zeit. Zur Erforschung der Linear B-Tafeln (Darmstadt 1986).

Hooker, J. T., The Origin of the Linear B Script [Minos Supplement 8] (Salamanca 1979).

Hooker, J. T., �Titles and Functions in the Pylian State�, Minos 20-22 (1987) 257-267.

Hutchinson, J. S., �Mycenaean Kingdoms and Medieval Estates�, Historia 26 (1977) 1-23.

Kaufman, S. A., �The Pitfalls of Typology: On the Early History of the Alphabet�, Hebrew Union College Annual 57 (1986) 1-14.

Kenna, V. E. G., �Seals and Scripts III. Cretan Seal Use and the Dating of Linear Script B�, Kadmos 3 (1964) 29-57.

Killen, J. T., �The Wool Industry of Crete in the Late Bronze Age�, BSA 59 (1964) 1-15.

Killen, J. T., �The Linear B Tablets and Economic History: Some Problems�, BICS 26 (1979) 133-134

Killen, J. T. i in. (red.), Studies in Mycenaean and Classical Greek Presented to John Chadwick (Salamanca 1987).

Lupack, S., The Northeast Building at Pylos and An 1281, w: A. Sacconi, M. Del Freo, L. Godart, M. Negri (red.), Atti del XII Colloquio internazionale di Micenologia, Roma 20�25 febraio 2006, Pasiphae 1 (Pisa 2008) 467�484

McArthur, J., �The Textual Evidence for the Location of Place-names in the Knossos Tablets�, Minos 17 (1981) 147-210.

Morpurgo Davies, A. i Y. Duhoux (red.), Linear B: A 1984 Survey (Louvain-La-Neuve 1985).

Mylonas, G. E., �Athens and Minoan Crete�, w: Athenian Studies Presented to W. S. Ferguson [HSCP Supplement 1] (1940) 11-36.

Niemeier, W-D., �Mycenaean Knossos and the Age of Linear B�, SMEA 23 (1982) 219-287.

Olivier, J-P., �L'origine de l'�criture lin�aire B�, SMEA 20 (1979) 43-52.

Olivier, J-P., �KN 115 = KH 115. Un m�me scribe à Knossos et à la Can�e au MR IIIB: du soup�on à la certitude�, BCH 117 (1993) 19-33.

Olivier, J-P., L. Godart, L. Seydel i C. Sourvinou, Index G�r�raux du Lin�aire B (Roma 1973).

Olivier, J-P. i T. G. Palaima (red.), Texts, Tablets and Scribes [Minos Supplement 10] (Salamanca 1988).

Palaima, T. G., �Comments on Mycenaean Literacy�, Minos 20-22 (1987) 499-510.

Palaima, T. G. (red.), Aegean Seals, Sealings and Administration [Aegaeum 5] (Liège 1990).

Palaima, T. G. i J. C. Wright, �Ins and Outs of the Archives Rooms at Pylos: Form and Function in a Mycenaean Palace�, AJA 89 (1985) 251-262.

Palmer, L. R., Mycenaeans and Minoans: Aegean Prehistory in the Light of the Linear B Tablets (London 1961).

Palmer, L. R., �War and Society in a Mycenaean Kingdom�, w: H. van Effenterre i C. Moss� (red.), Arm�es et fiscalit� dans la monde antique (Paris 1977) 35-62.

Piteros, C. et alii, �Les inscriptions en lin�aire B des nodules de Thèbes (1982): la fouille, les documents, les possibilit�s d'interpretation�, BCH 114 (1990) 103-184.

Pomerance, L., The Phaestos Disc. An Interpretation of Astronomical Symbols [SIMA p.-b. 6] (G�teborg 1976).

Raison, J., Les vases à inscriptions peintes de l'�ge myc�nien et leur contexte arch�ologique (Roma1968).

Robkin, A. H., �The Agricultural Year, the Commmodity SA and the Linen Industry of Mycenaean Pylos�, AJA 83 (1979) 469-474.

Shelmerdine, C. W., �The Pylos Ma Tablets Reconsidered�, AJA 77 (1973) 261-275.

Shelmerdine, C. W., The Perfume Industry of Mycenaean Pylos [SIMA p.-b. 34] (G�teborg 1985).

Shelmerdine, C. W., Workshops and Record Keeping in the Mycenaean World, w: R. Laffineur i P. P. Betancourt (red.), TEHNH: Craftsmen, Craftswomen and Craftsmanship in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 6th International Aegean Conference, Philadelphia, Temple University, 18-21 April 1996, Aegaeum 16 (Liège 1997) 387�396

Shelmerdine, C. W., A Comparative Look at Mycenaean Administration(s), w: S. Deger-Jalkotzy, S. Hiller, O. Panagl (red.), Floreant Studia Mycenaea. Akten des X. Internationalen Mykenologischen Colloquiums in Salzburg vom 1. �5. Mai 1995 (Wien 1999) 555�576

Uchitel, A., �On the 'Military' Character of the O-KA Tablets�, Kadmos 23 (1984) 136-163.

Vandenabeele, F. i J-P. Olivier, Les id�ogrammes arch�ologiques du Lin�aire B [�tudes cr�toises 24] (Paris 1979).

Ventris, M. i J. Chadwick, �Evidence for Greek Dialect in the Mycenaean Archives�, JHS 73 (1953) 84-103.

Ventris, M. i J. Chadwick, Documents in Mycenaean Greek (wyd. 2, Cambridge 1973).

Vermeule, E. T., �Mythology in Mycenaean Art�, Classical Journal 54 (1958) 97-108.

Vermeule, E. T., �Baby Aigisthos and the Bronze Age�, Proceedings of the Cambridge Philosophical Society 213(1987) 122-152.

Wilson, A. L., �The Place-names in the Linear B Tablets from Knossos: Some Preliminary Considerations�, Minos 16 (1977) 67-125.

Arapojanni, X., J. Rambach, and L. Godart, Kavkania: Die Ergebnisse der Ausgrabung von 1994 auf dem H�gel von Agrilitses (Mainz 2002) 213-240

Aravantinos, V. L., L. Godart, A. Sacconi, Thèbes: Fouilles de la Cadm�e I: Les tablettes en Lin�aire B de la Odos Pelopidou: �dition et commentaire (Pisa et Rome 2001)

Aravantinos, V. L., L. Godart, A. Sacconi, A. Sacconi, Thèbes: Fouilles de la Cadm�e III: Corpus des documents d'archives en lin�aire B de Thèbes (1-433) (Pisa et Rome 2002)

Aravantinos, V. L., M. del Freo, L. Godart, Thèbes: Fouilles de la Cadm�e IV: Les textes de Thèbes (1-433): Translit�ration et tableaux des scribes (Pisa et Rome 2005)

Bennett Jr., E. L. �The Mycenae Tablets II�, Transactions of the American Philosophical Society 48 (1958) 1-112.

Bennett Jr., E. L., The Pylos Tablets: Texts of Incriptions found 1939-54 (Princeton 1955).

Bennett Jr., E. L. i J-P. Olivier, The Pylos Tablets in Transcription (Roma1973).

Chadwick, J. (red.), The Mycenae Tablets III [Transactions of the American Philosophical Society 52:7] (Philadelphia 1963).

Chadwick, J. i J. T. Killen, The Knossos Tablets III [BICS Suppl. 15] (London 1964).

Chadwick, J., J. T. Killen i J. P. Olivier, The Knossos Tablets IV (Cambridge 1971).

Farnoux, A.i J. Driessen, �Inscriptions peintes en lin�aire B à Malia�, BCH 115 (1991) 71-94.

Hallager, E., �Linear A and Linear B Inscriptions from the Excavations at Kastelli, Khania 1964-1972�, OpAth 11 (1975) 53-86.

Hallager, E. et alii, �The First Linear B Tablet(s) from Khania�, Kadmos 29 (1990) 24-34.

Olivier, J-P., �Tirynthian Graffiti. Ausgrabungen in Tiryns 1982/83�, AA (1988) 253-268.

^*�Znaleziska piecz�ci i ich odcisk�w z ca�ej epoki br�zu s� bardzo liczne. Standard ich publikacji (spos�b robienia zdj��, odcisk�w i przerys�w) zosta� opracowany przez Ingo Pini�ego, kt�ry stworzy� te� wydawnictwo zajmuj�ce si� wy��cznie publikacj� zabytk�w gliptyki egejskiej: Corpus der Minoisch-Mykenischen Siegeln.

X.Pisma