IX.Kultura mykeńska

wczesnomyk, środkowomyk, końcowomyk, submyk, schyłek interpretacja, literatura

Okres późnego brązu w Grecji wypełnia rozwój i ekspansja kultury mykeńskiej, toteż zamiennie z terminem „PH” używamy też określenia „mykeński”. Okres ten został podzielony na dwie główne fazy: wczesno- (ŚH/PH-PHII/IIIA) i późnomykeńską (PHIIIA-C), co jednak nie oddaje rzeczywistych dziejów kultury mykeńskiej. Słuszniej­szy wydaje się podział na trzy fazy: wczesno- (ŚH/PH-PHII/IIIA), środkowo- (PHIIIA-B) i późnomykeńską (PHIIIC), które też można określić jako przedpałacowa, pałacowa i popałacowa. Niezależnie od uznawanych podziałów, wszyscy zgadzają się, że istnienie kultury mykeńskiej rozpoczyna tzw. Okres Grobów Szybowych (przejście od form średnio- do późnobrązowych; ŚH IIIB-PH IIA), a kończy okres sub-mykeński, kiedy to obserwujemy ostatnie mykeńskie formy naczyń i pojawienie się nowych, charakterystycznych już dla Grecji antycznej. Okres SMyk jest zarazem początkiem tzw. Wieków Ciemnych w Grecji, bardzo słabo pozna­nego etapu rozwoju kultury helleńskiej.

1. Okres wczesnomykeński (ŚH/PH-PH II/III)

środkowomyk, końcowomyk, submyk, schyłek interpretacja, literatura

Zdefiniowanie przejścia od średniego do późnego brązu na lądzie greckim nastręcza pewnych trudności ze względu na specyfikę przemian ceramiki. Tradycyjnie kryterium datujące początek późnego brązu i zarazem kultury mykeńskiej, czyli pojawienie się ceramiki określanej przez A. Furumarka w jego klasycznym dziele Mycenaean Pottery, jako „PH I”, jest zawodne. Ceramika ta bardzo wyraźnie różni się od ŚH zarówno technologicznie jak i stylistycznie. Jednak S. Dietz zainspirowany wynikami badań we wschodniej części stanowiska Asine wykazał, że w Argolidzie można zaobserwować zmiany technologiczne jeszcze bez zmian formalnych, występujące w ceramice minijskiej i malowanej matową farbą, które wskazują na rozpoczęcie nowych procesów kulturowych, a więc pojawienie się kultury mykeńskiej. Faza ta była (i wciąż bywa) datowana na ŚH IIIB, podczas gdy należy ją określać jako PH IA, a najwcześniejszą ceramikę formalnie mykeńską – jako PH IB. Oznacza to, że materiał pochodzący z dawniejszych badań i już opublikowany powinien zostać ponownie przeanalizowany, gdyż sam opis i ilustracje przeważnie nie dają podstaw do precyzyjnego określenia chronologii. Ponieważ w przewa­żającej mierze dawny materiał jest niedostępny, dokładne wydatowanie licznych znalezisk ze ŚH III nie zostanie przeprowadzone, a w konsekwencji nasza wiedza o przełomie średniego i późnego brązu będzie względnie skąpa i opierać się musi na nowych znaleziskach, których jest niezbyt wiele. Dodać jeszcze trzeba, że dokładna sekwencja cera­miczna została opracowana jedynie dla Argolidy i chwilowo nie wiadomo, w jakim stopniu odnosi się ona do innych regionów Grecji.

a)    Stanowiska archeologiczne

Pierwszą emanacją kultury mykeńskiej, i to od razu niezwykle efektowną, są dwa okręgi grobów szybowych w Mykenach: A i B. Niewiele natomiast wiadomo o budow­nictwie tego czasu, choć ceramikę z przełomu okresów znale­ziono w wielu miejscach na lądzie greckim. Na plan pierwszy wśród osad wysuwa się wspomniana w poprzed­nim rozdziale Kiapha Thiti, wyróżniająca się nie tylko udowodnioną ciągłością zamieszkania od ŚH do PH, lecz także istnieniem muru obronnego z rampą i bramą, wzniesionego w późnej fazie ŚH i funkcjonującego do zniszczenia osady w początkach PH. W Koryntii na stanowisku Tsoungiza odsłonięto ślady megaronów z PH I. Menelaion w Lakonii, zamieszkały już w ŚH stał się ważnym ośrodkiem w PH IIB, kiedy to wzniesiono tam okazałe założenie, tzw. Rezydencję 1 (ang. Mansion). Jej część centralną zajmował megaron, a całości dopełniały dwa boczne skrzydła oddzielone korytarzami. Rezydencję można uważać za prekursora mykeńskich założeń pałacowych, ale także mykeńskich domów korytarzowych. Budowla ta została zniszczona, przypuszczalnie przez trzęsienie ziemi, a na jej miejscu w PH IIIA₁ wzniesiono podobne założenie (Rezydencja 2), jednak o innej orientacji, zniszczone jeszcze w tej samej fazie chronologicznej. Trwające wciąż badania na akropoli Midea (Argolida) ujawniły ceramikę świadczącą o zasiedleniu tej osady (później twierdzy mykeńskiej), już w neolicie, WH, potem w ŚH; z PH IIA pochodzą fragmenty muru jakiegoś budynku. Wydaje się, że osada zaczęła odgrywać ważną rolę w Argolidzie już od okresu ŚH, a zwłaszcza na przełomie środkowego i późnego brązu. Dzięki badaniom coraz więcej wiadomo na temat osady w Argos, zasiedlonej już od późnego neolitu poprzez okres WH, ŚH aż po PH. Na wzgórzu Argos: Aspis (Prophitis Ilias) w dobrym stanie zachowały się pozostałości budowli rezydencjonalnych (i być może reprezentacyjnych) datowanych na okres ŚH IIIA-PH IA. Trzecia faza tego stanowiska odpowiada okresowi ŚH IIIA. Szczyt wzgórza zajmowały m.in. dwie podłużne budowle o planie megoronu, a całość otaczał mur oporowy. W dolnej części wzgórza zidentyfikowano kolejne dwa mury oporowe, przy których stały budynki o planach prostokątnych i absydalnych, dwu- i trzypomieszczeniowe. W fazie IV (ŚH IIIA-PH IA) osada została przebudowana, a jej organizacja przestrzenna świadczy o postępującej hierarchizacji społeczeństwa. Ponieważ u stóp Aspis także występowało osadnictwo, można sądzić, że Aspis zaczęła funkcjonować jako akropola – główne miasto. Wzgórze podzielone jest teraz na koncentryczne tarasy podtrzymywane przez trzy lub nawet cztery mury oporowe, które zapewne powstawały stopniowo od okresu ŚH II (od zniszczenia osady w pożarze). W południowo-wschodnim krańcu wzgórza, po wewnętrznej stronie muru oporowego (pełniącego prawdopodobnie także funkcje obronne) zbudowano rodzaj podłużnego pierścienia składającego się z ciągu budynków stykających się krótszymi bokami (przypominającego rozwiązania z Malthi). Poszczególne budowle posiadały trzy pomieszczenia i miały plany megaronów. Pomiędzy budynkami a murem oporowym biegła wąska (2,5 m) uliczka. Jednolitość i symetria tego zespołu sugeruje, że jego budowa została starannie zaprojektowana. Szczyt Aspis w tej fazie zdominowały trzy budynki megaronowe, wzniesione obok siebie i otoczone murem. Na tarasie bezpośrednio poniżej znajdował sie kolejny zespół zabudowań, jednak o innej orientacji, tworzący kolejny krąg. Spośród zabytków ceramicznych z Aspis warto wymienić importy z Wysp Cykladzkich (Thera, Melos) oraz wyroby w stylu minojskim, jednak nie o proweniencji kreteńskiej. Akropolę o elipsoidalnym planie spotykamy także w Magoula Galatas w Troizenie. W wykopaliskach na akropoli odsłonięto do tej pory jedynie pozostałości zabudowań ŚH II, jednak obecność trzech grobów tolosowych w jej pobliżu świadczy o wysokiej pozycji społecznej ludności (elit) także na przełomie środkowej i późnej epoki brązu. Najstarszy grób tolosowy jest współczesny tym z Messenii (ŚH/PH—PH II-IIIA1), drugi datuje się na ŚH III—PH I/II, podczas gdy trzeci tolos, wzniesiony w najbardziej eksponowanym miejscu na zachodnim stoku akropoli, powstał prawdopodbnie w PH IIB i pozostał w użyciu do PH IIIA2 (lub nawet PH IIIB). Wydaje się, że osada w Galatas mogła kontrolować cały rejon północno-wschodniego Peloponezu, a jej znaczenie wzrosło w momencie, kiedy osada Kolonna na Eginie straciła na ważności. Malthi-Dorion w Messenii przeżywa w tym okresie szczyt swego rozwoju, o ile dobrze rozumiemy chronologię tego stanowiska (Malthi III-IV). W końcu ŚH osada została otoczona murem obronnym z kilkoma bramami i wejściami. Kilkupo­miesz­czeniowe domy tworzyły pięć zwartych komplek­sów, poprzedzielanych tere­nem pozbawionym zabudowy. Zapewne funkcje kultowe i reprezentacyjne krył w sobie centralny kompleks, z dużym pomiesz­czeniem o stropie wspartym na kolumnie. O mur osady oparte były rzędy pomieszczeń interpretowanych przez odkrywcę jako magazyny i obory. W pobliżu bramy południowej znajduje się zbiorowy grób oraz oryginalna budowla złożona z dwóch pomieszczeń z jedną kolumną każde. Odkrywca sądził, że była to świątynia herosa Malthi i bohaterów pogrzebanych we wspomnianym grobie. Bieżącej wody dostarczało źródło bijące na terenie osady. Znajdujące się w pobliżu palenisko przypomina rozwiązania stosowane jeszcze w nowożytnej Grecji, a służyło zapewne do podgrzewania wody dla prania i kąpieli. Na wzgórzu Kakovatos w północno-zachodniej Messenii zostały odkryte słabo zachowane resztki budowli obronnej. Towarzyszyły im trzy groby tolosowe datowane na PH IIA (Schliemann, który odkrył to stanowisko, uważał je za homerowe Pylos; podobnego zdania był Dörpfeld prowadzący tam wykopaliska). W Ano Englianos, uważanym dziś za właściwe Pylos, funkcjonował nadal mur obronny z ŚH.

Jedynym znanym z tej fazy założeniem kultowym poza Malthi jest ołtarz na wzgórzu Kynortion, na terenie sanktuarium Apollina Maleatasa w Epidauros. Znaleziono tam mur tarasowy oraz grubą warstwę popiołów, węgli drzewnych, kości zwierzęcych i ceramiki. Aktywność kultowa rozpoczęła się tam jeszcze w ŚH i przetrwała do schyłkowej fazy PH III, a jej szczyt przypadł na omawiany tu okres. Wśród obiektów kultowych odkryto zespół brązowych podwójnych siekier typu minojskiego i ryton kamienny, poza tym znajdowały się tam pieczęcie oraz miecze i sztylety. Mimo widocznych wpływów minojskich, charakter tego sanktuarium jest lądowy i brak mu wielu cech kreteńskich miejsc kultu.

Najistotniejsze źródło do badania okresu wczesnomy­keńskiego stanowią cmentarzyska. Bardzo szybko zaczęły pojawiać się na lądzie groby komorowe, tolosowe (naj­wcześniej w Messenii), których idea zaczerpnięta jest nie­wątpliwie z Krety; istniały też różne formy okręgów gro­bowych, a wśród nich wybijają się Okręgi Grobów Szy­bowych w Mykenach. Bez wątpienia, oba okręgi stano­wią najistotniejsze świadectwo początków kultury mykeń­skiej. Pierwszy z nich, zwany A choć chronologicz­nie późniejszy (PH I-IIA), został odkryty przez H. Schliemanna, drugi zaś, wcześniejszy (ŚH IIIB-PH I; grób Rho został wbudowany w Okrąg w PH IIA, już po jego wyjściu z użycia), w latach pięćdziesiątych XX w. przez I. Papa­dimitriou. Okręg B znajduje się w niewielkim oddaleniu od cytadeli mykeńskiej, Okręg A zaś został w PH IIIB włączony w obręb jej murów. Oba powstały na terenie cmentarzysk średniohelladzkich określanym w termino­logii topografii Myken jako „Prehistoric Cemetery”. Okręg A zawiera 6 (oznaczanych liczbami rzymskimi), a B – 24 (oznaczane literami greckiego alfabetu) groby. Pierwsze pochówki w Okręgu B złożono w typowych średniohelladzkich grobach jamowych niewielkich rozmiarów, z czasem jednak ewoluowały one w kierunku typu szybowego. W Okręgu A mamy już tylko groby szybowe, wkopane w ziemię do głębokości ok. 3 m. Górną część grobów stanowi szyb, zasypywany po pogrzebie, natomiast właściwa komora znajduje się w jego dolnej partii, ma mniejsze wymiary i obudowana jest murem z kamieni, na którym opierały się belki stropu. Oba Okręgi otoczone zostały murami kamiennymi; w przypadku Okręgu A jest to mur parapetowy z dwóch rzędów ustawionych pionowo płyt kamiennych, przykry­tych poziomymi płytami, wyposażony w wejście (ponieważ okręg znajdował się na krawędzi niewielkiej naturalnej terasy, był on wzmocniony od storny zbocza murem oporowym). Nie wyklucza się, że Okręg B był przykryty tumulusem. Na powierzchni położenie grobów mogło być oznaczane zarysem z kamieni lub małym tumulusem (Okręg B) i niekiedy pionowymi stelami kamien­nymi z rytami (Okręg B) lub płaskorzeźbami (oba Okręgi). Trzeba pamiętać, że Okręg A po włączeniu w obręb cytadeli przeszedł wiele zmian: na pewno został wzmocniony od strony zachodniej i południowej nowym murem oporowym (niewielki odcinek pierwotnego muru jest widoczny jedynie tuż nad ziemią); prawdopodobnie mur parapetowy zos­tał zbudowany w tym czasie; również posadowienie stel sugeruje datę PH IIIB, choć pochodzą one z okresu wcześniejszego – zostały jedynie postawione na nowo po uporządkowaniu Okręgu; od­kryty przez Schliemanna ołtarz datuje się także na PH III.

Groby, z wyjątkiem najwcześniejszych w Okręgu B, zawierają od kilku do kilkunastu zmarłych różnej płci i w różnym wieku, choć przeważają dorośli mężczyźni. Zmarli leżeli zazwyczaj w postawie wypros­towanej, czasami w zgiętej na boku (zwłaszcza najwcześniej pochowani). Kości wcześniej zmarłych były często odsuwane na bok. Istnieją ślady uczt pogrzebowych w postaci ceramiki i kości zwierzęcych w zasypisku szybów. Zauważono, że w obu okręgach zmarli należeli do osób niezwykle wysokich jak na swoje czasy (nawet ok. 1,80 m) i dobrze zbudowanych. W jednym przypadku w Okręgu A ciało zachowało się zdumiewa­jąco dobrze, tak że w chwili odkrycia można było jeszcze dojrzeć zmumifikowane resztki, które jednak błyskawicz­nie się rozsypały.

Wyposażenie zmarłych w Okręgu A jest niezwykle bogate (ok. 15 kg złota), natomiast w Okręgu B znacznie uboższe, a najstarsze pochówki złożono niemal bez towarzyszących im przedmiotów (poniższe wyliczenie wskazuje głównie obiekty z Okręgu A). W obu okręgach znaleziono złote maski pośmiertne ułożone na twarzach niektórych zmarłych; najsłynniejsza z nich, przedstawiająca twarz mężczyzny w sile wieku, z brodą i wąsami została nazwana Maską Agamemnona. Pozostałe nie sprawiają już tak silnego wrażenia portretu i są bardziej schematyczne. Maski występują jedynie z pochówkami płci męskiej (sześciu dorosłych i jedno dziecko, które całe było „ubrane” w okrycie ze złotej folii). Występuje dużo uzbrojenia, w tym miecze typu A (długie rapiery) i B, sztylety i noże, wielkie groty długich włóczni. Część uzbrojenia jest niezwykle bogato zdobiona: rękojeści mieczy są wykładane kością słoniową, blachą złotą, miewają głowice z alabastru i marmuru. Do największych dzieł sztuki zaliczyć trzeba sztylety brązowe o głowniach zdobionych scenami figuralnymi wykonanymi ze złota, srebra i elektronu wtopionymi w tło techniką inkrustacji i niello. W grobach znaleziono dużą liczbę naczyń metalowych, w tym srebrny ryton ze sceną oblężenia miasta, krater ze sceną bitwy, tzw. Puchar Nestora (w tym miejscu warto wspomnieć nieco późniejszy grób tolosowy z Vaphio w Lakonii, również z niezwykle bogatym wyposażeniem, spośród którego wyróżniają się tzw. kubki z Vaphio). Wśród naczyń kamiennych występują rytony w kształcie strusiego jaja, ale wyróżnia się szczególnie piękna czarka o uchwycie w kształcie głowy gęsi, wyko­nana z kryształu górskiego, a znaleziona w Okręgu B (grób Omikron). Pojawiają się też liczne gemmy i złote sygnety. Wśród wielkiej liczby biżuterii można wskazać paciorki, diademy, kolczyki wykonane z kamieni, złotej, trybowanej blachy oraz bursztynu, którego zaskakująco duże ilości odkryto w obu Okręgach. Wśród ceramiki występuje dużo naczyń minijskich i matowo-malowanych, sporo importów z Wysp Cykladzkich, a mniej z Krety, oraz typowo mykeńska ceramika PH I i IIA.

Nie ulega wątpliwości, że większość biżuterii i innych wyrobów luksusowych pochodziła z warsztatów lub wyszła spod rąk artystów i rzemieślników minojskich. Obiekty te nie składają się jednak na żaden zwarty zespół i prezentują znaczną różnorodność typów oraz stylów. Okręgi Grobów Szybowych stanowią tak wielką nowość na lądzie greckim i pozostają w tak wielkim kontraście do ubóstwa okresu średniohelladzkiego, że należy zastanowić się nad genezą tego zjawiska. Dla lepszego zrozumienia odmienności Grobów Szybowych wymieńmy pokrótce nowe elementy przez nie wniesione: forma grobów, liczba pochówków, elementy obyczajów grzebalnych (maski, ułożenie zwłok w pozycji wyprostowanej), pojawienie się tematów ikonograficz­nych odmiennych od tradycji minojskiej (sceny walki, polowania, rydwany, lwy), zamożność grobów, duża ilość uzbrojenia, biżuterii i bursztynu. Tradycyjne podejście interpretowało Groby Szybowe jako miejsce pochówku warstwy wojowników – nowego, indoeuropejskiego elementu etnicznego – którzy, używając rydwanów, podbili Grecję w końcu średniego brązu i stworzyli podwaliny kultury mykeńskiej. Obecnie jednak taka interpretacja, modna w czasach narastającego nacjonalizmu niemieckiego, nie wytrzymuje próby. Badania nad rasą osób pochowanych w grobach wskazują, że nie różnią się one niczym od innych mieszkańców Grecji (mieszanina elementów śródziemnomorskiego, alpejskiego, kaukaskiego), a ich imponującą posturę można wytłumaczyć znacznie lepszymi warunkami życia, gdyż byli to niewątpliwie członkowie rodu(ów) władającego(ych) w Mykenach. Rydwanów w tym czasie w Europie jeszcze nie znano. Poza burszty­nem i nielicznymi innymi wyrobami, wszystkie przedmioty pochodzą z różnych terenów kręgu egejskiego (oraz ze wschodniego basenu M. Śródziemnego – surowce), toteż nie ma podstaw do przy­puszczeń o „obcości” ludzi z Grobów Szybowych. A. Evans sądził, że byli to minojscy zdobywcy Argolidy. Mimo obecności wielu obiektów pochodzenia minojskiego, w obyczajach grzebalnych nie ma niczego typowo kreteńskiego. Co więcej, istniejące przypadki pochówków minojskich kolonizatorów na Kytherze pokazują, że wyspiarze zachowywali swe obyczaje również na obcej ziemi. Prześledzenie poszczególnych grobów w ich sekwencji chronologicznej ukazuje ciągłość przemian kulturowych od obiektów typowo ŚH do ceramiki mykeńskiej i mykeńskiego wyposażenia. Należy więc przypuszczać, że na szybki rozwój kultury mykeńskiej oraz jej początkowego bogactwa musiał mieć wpływ splot czynników wew­nętrznych i zewnętrznych. Można sądzić, że obec­ność Minojczyków na Kytherze oraz wzrastające kontakty i powiązania między Kretą a lądem stanowiły istotny impuls cywilizacyjny dla mieszkańców Grecji. Z drugiej strony, mogły istnieć powiązania drogą lądową ze złotonośnymi rejonami Transylwanii oraz szlakami wy­miany bursztynu. Świadectwem tego kierunku kontaktów może być rozprzestrzenienie się wczesnych mieczy mykeńskich aż po dzisiejszą Rumunię. Z Krety, w przeciwieństwie do lądu, nie znamy prawie wcale złotych naczyń, natomiast większą liczbę srebrnych. Co najmniej sześć naczyń srebrnych, spośród 42 znalezionych w Grobach Szybowych, pochodziło z Krety. W Okręgach pojawiła się także ceramika cykladzka. Ta argumen­tacja ukazuje Grecję jako teren pośred­niczący między Kretą a Europą. Sytuacja taka mogła prowadzić do szybkiego wzbogacenia się władców My­ken, którzy prawdopodobnie odznaczali się szczególną przedsiębior­czością i energią, dzięki czemu mogli skupić w swym ręku duże środki oraz prowadzić silną ekspansję (istnieje też hipoteza głosząca, że złoto było łupem lub wynagrodzeniem wojowników mykeńskich walczących jako najemnicy egipscy przeciw Hyksosom). Ponieważ jednak cały ląd grecki (po Beocję) podlegał podobnym przemianom, należy sądzić, że kultura ŚH osiągnęła punkt, w którym zaczęły kształ­tować się nowe warstwy społeczne i ośrodki władzy. Sporo bogatych pochówków odkryto także w Messenii i Lakonii (Vaphio). Ta nowa organizacja okazała się na tyle silna i sprawna, że w stosunkowo krótkim czasie wojownicy z lądu greckiego stali się panami Morza Egejskiego. Okręg B dokumentuje zapewne wczesną fazę tych przemian, natomiast Okręg A zawiera pochówki władców ze szczytowego okresu bogactwa. Ponieważ późna faza użytkowania Okręgu B (nie licząc grobu Rho) pokrywa się z wczesną fazą Okręgu A, można snuć przypuszczenia na temat ewentualnej zmiany rodu władającego w Mykenach. Trzeba tu dodać, że Okręg A nigdy nie uległ zapomnieniu w okresie mykeńskim, był szczególnie pamiętany i honorowany, czego nie da się powiedzieć o Okręgu B.

Występowanie grobów szybowych czy okręgów nie ogranicza się jedynie do Argolidy. Z Pylos (Messenia) znamy okręg zawierający skromne groby o niezbyt czytelnej formie, w Lerna (Argolida) odkryto dwa groby szybowe, jeden w Kolonna na Eginie, jeden w A. Stephanos (Lakonia), natomiast Orchomenos (Beocja) dostarczyło okręgu grobowego, do dziś nie opublikowanego.

Jak powiedziano wyżej, okres wczesnomykeński znany jest głównie z grobów. Wiadomo o istnieniu kilku wielkich cmentarzysk grobów rozmaitych typów. Na terenie osad A. Stephanos (Lakonia), Kirrha (Fokida) i Lerna (Argolida) odkryto liczne groby skrzynkowe i jamowe, w których zmarli leżeli na plecach lub boku, a ich wyposażenie było zazwyczaj dość skromne, choć bardziej obfite niż w ŚH i sprowadzało się do naczyń, biżuterii z paciorków, czasem metalu, niekiedy wystę­powało uzbrojenie lub narzędzia. Takie proste groby znaleziono na wielu stanowiskach, znane są one m.in. z Tirynsu, Myken, Prosymna, Argos, Myloi (Argolida), Korakou (Koryntia), Malthi (Messenia), Eleusis (Attyka), Teb (Beocja) Medeon (Fokida), Iolkos (Tessalia). Istnieje trudność w określeniu kontekstu wielu z tych pochówków. Znaleziono je głównie w obrębie osad, ale nie wiadomo, czy zostały one złożone w terenie zabudowanym, czy też w ruinach wcześniejszych domów.

W okresie tym powstały także pierwsze groby komo­rowe. W porównaniu z późniejszymi miały one większe rozmiary (zwłaszcza dromosów) i były bardzo starannie wykonane. Większość wielkich cmenta­rzysk grobów komorowych założono jeszcze w okresie wczesno­mykeń­skim (np. Prosymna, Mykeny, Argos: Deiras, Pylos, Agora w Atenach). W takich grobach składano wielu zmarłych przez długi czas (niekiedy przez cały okres mykeński), a przy kolejnych pogrzebach szczątki starszych pochówków przesuwano na bok, wsypywano do jam wykutych w dnach komór lub też usypywano w stosy przy ścianach. Przy tej okazji wynoszono zapewne część wyposażenia grobowego. Po pogrzebie stomion blokowano murem z polnych kamieni i spełniano ofiarę płynną oraz toast pożegnalny, po którym rozbijano u wejścia kyliksy (kieliszki). Dromos następnie zasypywano, a na powierzchni niekiedy umieszczano charakterystyczny kamień oznaczający miejsce grobu. Takie obyczaje grzebalne znacznie utrudniają badania nad kulturą mykeńską, gdyż nigdy nie wiadomo, jakie było oryginalne wyposażenie zmarłych. Zatem możliwości prowadzenia studiów nad społeczeństwem, różnicami między płciami i grupami wiekowymi oraz wierzeniami są poważnie ograniczone.

Innym typem grobu budowanym i wykorzystywanym w tym okresie na lądzie greckim jest tolos, zwany też grobem kopułowym lub ulowym. Tolosy to najbardziej monumentalne grobowce mykeńskie, wpierw budowane z kamieni, a potem bloków kamiennych na planie koła, przykryte pozorną kopułą, podobnie do komorowych zaopatrzone w stomion i dromos. Często nad płytą nadproża znajdował się trójkąt odciążający, rozkładający nacisk sklepienia na węgary otworu drzwiowego. Groby te były posadowione w zboczach wzgórz i całkowicie przykryte ziemią. Obyczaje grzebalne związane z tolosami są takie same jak w przypadku grobów komorowych. Ponieważ tolosy były dobrze widoczne w terenie, zostały one w większości wyrabowane. Jedynie ich rozmiary i ocalałe resztki wyposażenia każą przypuszczać, że stanowiły one miejsce pochówku członków najwyższych i najbogatszych warstw społeczeństw mykeńskich, choć nie musiały wcale należeć do władców. Największa liczba tolosów znana jest z Messenii, gdzie pojawiły się one już na przełomie ŚH/PH, niekiedy wbudowane w tumulusy ŚH, natomiast największe skupisko, aż dziewięć takich grobów, znane jest z Myken. A.J.B. Wace przeprowadził dogłębną analizę tych ostatnich i doszedł do wniosku, że można wskazać trzy kolejne sposoby konstrukcji:

-         z kamieni polnych lub kamienia łamanego, z bardzo małym trójkątem odciążającym; brak zazwyczaj murów wzdłuż ścian dromosu; niewielkie płyty przykrywające sto­mion są od strony komory proste, nie dostosowane do krzywizny jej muru (groby: Cyklopi, Epano Phournos, Ajgistosa; średn.: 8, 11 i 13,5 m; PH IIA);

-         z kamienia łamanego lub bloków obrabianych mło­tem, z blokami w fasadzie, z trójkątem odciążającym; duże płyty przykrywające stomion od wewnętrznej strony wycięte są zgodnie z łukiem ściany komory; ścia­ny dromosów przysłonięte murami z blokami w zew­nę­trznym licu; dowody istnienia drewnianych drzwi; wejścia do dromosów zablokowane murami (groby: Panaghia, Kato Phournos i Lwi; średn.: 8, 10 i 14 m; PH IIA);

-         z bloków kamiennych obrabianych młotkiem lub wycinanych piłą, z trójkątem odciążającym nad wej­ściem przykrytym płytami bardzo dużych rozmiarów, wejścia zamykane drewnianymi drzwiami; w fasadach dekoracja rzeźbiarska i półkolumny po obu stronach wejścia do stomionu, (groby: Geniuszów, Klitem­ne­stry, Agamemnona czyli Skarbiec Atreusza; średn.: 8,4; 13,4; 14,5 m; PH IIB-IIIA[IIIB₁]); cechą szczególną Grobu Agamem­nona, najmłodszego z tolosów, jest boczna komora wykuta w skale, prawdopo­dob­nie niedokończona; podobna komora, lecz z blo­ków kamiennych znajduje się w Skarbcu Miniasza w Orchomenos.

Oczywista, zdawać by się mogło, interpretacja grobów tolosowych jako miejsc ostatniego spoczynku władców natrafia na przeszkodę w postaci aż sześciu tolosów z Myken wybudowanych w krótkim odstępie czasu, co oznacza, że tylko niektóre z nich mogły zawierać zwłoki władców. Można przypuszczać, iż część mykeńskich grobów tolosowych została wzniesiona przez władców, a część należała do elit miejscowych społeczeństw (zwł. w Argolidzie i Messenii). Przy Mykenach trzeba też zauważyć, że tolosy występują w trzech rejonach (tuż przy cytadeli, w okolicy Panaghia oraz na zachodnim stoku Kalkani), przy czym w każdym z nich występuje po jednym tolosie z każdej grupy. Być może były to trzy cmentarze należące do trzech, rywalizujących ze sobą rodów, z których najsilniejszą pozycję miał zapewne ten, który budował swe groby najbliżej cytadeli. Okręg B, Okręg A i powstanie tolosów są prawdopodobnie odzwierciedleniem kolejnych etapów przemian politycznych w Mykenach.

W różny sposób wyjaśniano pochodzenie tolosów mykeńskich. Szczególną popularnością cieszy się hipoteza minojskich źródeł tego typu budowli sepulkralnej, o korzeniach wywodzonych jeszcze z tolosów Messary. Zwraca się jednak uwagę, że parametry techniczne grobów kopułowych Krety i lądu greckiego wykazują znaczne różnice; ponadto groby z wyspy były w większej części naziemne, natomiast na lądzie greckim stanowiły budowle podziemne. Konstrukcja grobu kopułowego była więc dziełem mykeńskim, jednak zapewne do jej powstania przyczyniły się wzorce zaczerpnięte z Krety, której wysoka kultura wywarła tak wielki wpływ na rozwój cywilizacji lądu greckiego.

Do występujących w tym czasie grobów należy dodać jeszcze tumulusy, które na większą skalę pojawiły się w Grecji w ŚH. Szczególny kompleks tumulusów odkryto w Maratonie. Tylko jeden z nich datowany jest jeszcze na ŚH, pozostałe budowano i używano aż do PH IIIA₂ włącznie. Kryły one w sobie groby przypominające w planie domy prostokątne i absydalne. W Maratonie zbudowano także grób kopułowy o bardzo długim dromosie. W jamie wykutej w dnie dromosu pochowano dwa konie.

Nasza wiedza na temat okresu wczesnomykeńskiego, oparta głównie na znaleziskach z grobów oraz ceramice z osad, zdaje się wskazywać, że kultura lądu greckiego weszła pod koniec średniego brązu na drogę szybkich przemian. Zaczęły wykształcać się silne ośrodki, których władcy byli w stanie zapewnić sobie dopływ dóbr pochodzących spoza ich ziem, a ich przedsiębiorczość i zdecydowanie pozwalały stopniowo rozszerzać kontrolę na coraz większe tereny. Tendencja do demonstrowania bogactwa, widoczna zarówno w wyposażeniu grobowym, jak i w samych konstrukcjach grzebalnych, wskazuje, iż uformowały się wtedy struktury przed-państwowe, zwane w literaturze wodzostwami. Do ich cech należy silna konkurencja z sąsiednimi ośrodkami, walka o kontrolę nad szlakami handlowymi i pozycja władców zawdzię­czana głównie ich przymiotom osobistym oraz pozyskanym bogactwom.

b)   Ceramika

Jak powiedziano wcześniej, początki ceramiki mykeń­skiej to w istocie ostatnia faza stylu ŚH. W PH IB (wg nowej chronologii) zaczyna dominować na lądzie grec­kim nowa ceramika, odznaczająca się wysoką jakością gliny i wypału, o powierzchni gładkiej, niekiedy nawet błyszczącej. Dekoracja wykonywana jest ciemną, błysz­czą­cą farbą, na jasnym, naturalnym tle. Można tu mówić o wpływie Krety, głównie w odniesieniu do kształtów, nato­miast jedynie część motywów zdobniczych jest wzorowana na kreteńskich, a pozostałe wywodzą się jeszcze z matowo-malowanej ceramiki ŚH lub też zostały wynalezione przez Mykeńczyków. Ceramikę sto­ło­wą można podzielić na naczynia niedekorowane lub monochromatyczne, dekorowane liniami poziomymi, mo­ty­wa­mi zdobniczymi (ang. patterned ware) i wreszcie złożonymi kompozycjami figuralnymi lub zestawionymi z repertuaru motywów zdobniczych (styl obrazowy, ang. pictorial style). Mykeńscy malarze wazowi posługiwali się dość ograni­czo­nym repertuarem motywów (ok. 80), które dają się łatwo skatalogować, a ich zmiany w czasie stanowią dobre kryterium datowania. Podobnie, kształty naczyń mykeńskich zostały dokładnie skatalogo­wa­ne, a ich typologia posiada bardzo istotny walor chronolo­gicz­ny. Dzieło opracowania typologii i chronologii ceramiki mykeńskiej podjął A. Furumark, którego fundamentalna monografia Mycenaean pottery nie straciła na aktualności od lat czterdziestych. W publikacjach naczyń mykeńskich obowiązkowo używa się do dziś numerów kształtów i motywów z jego katalogu, oznaczanych jako FS # i FM # (Furumark Shape i Furumark Motive). Największe zasługi dla uściślenia i, niekiedy, poprawienia ustaleń Furumarka położyły E. French i P. Mountjoy.

W początkowej fazie okresu wczesnomykeńskiego do­mi­no­wały motywy roślinne, spirale, różne połączenia linii falistych i prostych, a uzupełniały je motywy morskie. W PH IIB zmniejsza się wpływ Krety, motywy morskie stają się rzadsze, pojawia się natomiast dekoracja złożona z jednego motywu umieszczonego na brzuścu dzbanków, a zwłaszcza tzw. pucharów efirejskich (ang. Ephyreian goblet) ‑ pierwszego, jak się wydaje, cał­ko­wi­cie mykeń­skiego typu. Kształty naczyń w tym czasie coraz bardziej oddalają się od minojskich, uzysku­jąc lądowy charakter, na który składają się wysmakowa­ne, harmonijne propor­cje oraz znaczna specjalizacja poszczególnych kształtów: Furumark był w stanie wydzielić aż 339 typów podzielo­nych na 103 formy (łącznie dla całego okresu mykeńskiego).

c)    Rzeźba kamienna

Do najwcześniejszych przykładów kamiennej rzeźby monumentalnej należą stele nagrobne z Okręgu A i B wykonane z płyt wapiennych w kształcie prostokąta. Dwie najstarsze pochodzą z Okręgu B: jedna ukazuje wyryte w kamieniu obrysy mężczyzn z włóczniami oraz byka atakowanego przez lwa (lwy?); druga, w połowie zniszczona, wykonana w płaskim reliefie, przedstawia dwa lwy atakujące jakieś zwierzę (prawdopodobnie byka) oraz niewielkie postacie mężczyzn, z których jeden przedstawiony został do góry nogami, co jest interpretowane jako wyobrażenie zmarłego. Wolną przestrzeń wypełnia ornament z liści bluszczu oraz spiral. Z Okręgu A pochodzi 11 stel dekorowanych i pięć lub sześć bez dekoracji (lub z niezachowaną dekoracją malarską). Ich analizę przeprowadził W.A. Heurtley, który wyróżnił trzy grupy stel dekorowanych. Do grupy pierwszej należą stele z dekoracją rytą, wykonane z miękkiego wapienia. Grupę drugą stanowią stele z twardszego wapienia, dekorowane w płaskim reliefie. Motyw spirali jest dla nich wspólnym elementem dekoracyjnym wypełniającym wolną przestrzeń, chociaż niektóre stele z tej grupy zdobione były także przedstawieniami figuralnymi: koni (stela VI), ludzi, w tym zmarłego(?) na rydwanie (stela IV i V). Grupę trzecią tworzy stela I zrobiona z takiego samego wapienia jak stele z grupy pierwszej. Dekoracja wykonana jest znacznie staranniej i z większą umiejętnością. Lepiej oddane zostały detale, a linia reliefu jest łagodniejsza. Umieszczone w dekorowanym ornamentami panelu przedstawienie ukazuje w górnym rejestrze mężczyznę powożącego rydwanem zaprzężonym w konia oraz, jak się wydaje, leżącą postać zmarłego wojownika w hełmie, przykrytego tarczą ósemkową; w dolnym rejestrze widoczny jest lew (pies?) goniący byka (kozicę?). Istnieje wiele interpretacji tego zabytku; jedna z nich głosi, że przedstawiony tu został triumf władcy mykeńskiego nad Kretą, oddany symbolicznie w dolnym rejestrze poprzez scenę, w której mykeński lew poluje na kreteńskiego byka.

Trójkątna płyta reliefowa z przedstawieniem lwów (lwic ?) umieszczona w Lwiej Bramie w Mykenach jest także datowana na okres wczesnomykeński (PH II). Chociaż konstrukcja tej monumentalnej bramy pochodzi z PH IIIB₁, to jednak analiza stylistyczna wskazuje, że sam relief powstał znacznie wcześniej. Płaskorzeźba przedstawia antytetyczną kompozycję dwóch zwierząt wspartych przednimi łapami na ołtarzu-bazie kolumny z głowicą kostkową. Brak jest głów, które były wykonane z innego materiału – można się jedynie domyślać, że była to złota blacha – i przytwierdzone za pomocą dybli, po których pozostały puste otwory w powierzchni rzeźby.

Mykeńska terakotowa plastyka figuralna z tego okresu jest nieznana, natomiast fragmenty toczonych na kole cykladzkich figurek ptaków odnalezione zostały w Okręgu A w grobie V.

d)   Gliptyka

Pieczęcie pojawiają się ponownie na lądzie greckim w okresie grobów szybowych. W Okręgu B odnaleziono trzy zabytki gliptyki, w tym okrągłą pieczęć z ametystu przedstawiającą głowę brodatego mężczyzny, która prawdopodobnie pochodziła jednak z Krety. Nowa tematyka – sceny walki i polowania – pojawia się na pieczęciach pochodzących z Okręgu A. Walka przedstawiana jest najczęściej poprzez pojedynek pary wojowników, natomiast w polowaniu nacisk kładziony jest na zmaganie się człowieka ze zwierzęciem. Wyobrażenie lwa zapowiada późniejszą popularność tego motywu w gliptyce mykeńskiej. Przypuszcza się, że pieczęcie z Okręgu A również pochodziły z Krety lub były dziełem minojskich artystów pracujących na lądzie. Brak jest dowodów na praktyczne zastosowanie pieczęci w tym okresie. Duży zespół pieczęci (43) wykonanych przynajmniej w części na lądzie greckim pochodzi z grobu tolosowego w Vaphio. Pieczęciami mogły być złote sygnety oraz noszone na szyi lub przegubie ręki gemmy o różnych kształtach (soczewkowate, migdało­wate, barył­ko­wate) wykonane z lapis lazuli, ametystu, onyksu, agatu, jaspisu, złota a nawet gliny. Przedstawienia ukazują sceny religijne, polowania na lwy i byki, zwierzęta i wyobrażenia rydwanu zaprzężonego w konie. Niektóre z pieczęci pełniły funkcję talizmanów i noszone były jako naszyjniki lub bransolety.

e)    Toreutyka, maski, biżuteria, wyroby z kości

Większość spośród imponującej ilości złotych i srebrnych przedmiotów pochodzących z grobów szybowych w Mykenach (zwłaszcza z Okręgu A) dekorowana była motywami geometrycznymi i/lub figuralnymi. Styl dekoracji i poziom wykonania nie jest jednorodny. Stosowano rozmaite techniki: odlewanie, złocenie, sztancowanie, inkrustację, filigran, repusowanie i niellowanie. Zdaniem E. Vermeule niektóre z przedmiotów obce ikonograficznej tradycji lądu greckiego (jak np. maski pośmiertne) stanowiły rodzaj nie zawsze udanej artystycznej transpozycji obcych wzorów. Nawet w tej samej klasie przedmiotów (jak np. złote blaszki naszywane na ubrania) widoczne są różne style wykonania. Blaszki okrągłe zdobiły kompozycje symetryczne, zwłaszcza motyw spirali, nieco rzadziej rozety i plecionki. Blaszki w kształcie zwierząt ukazanych heraldycznie i antytetycznie nawiązują do sztuki anatolijskiej i bliskowschodniej. Motyle, ośmiornice, liście bluszczu, trójdzielna fasada budowli – motywy zaczerpnięte ze sztuki minojskiej – pojawiają się w bardziej sztywnej i symetrycznej formie. Niektóre z blaszek miały przewiercone otwory i mogły pochodzić z naszyjników.

Podobna rozmaitość stylów widoczna jest w naczyniach metalowych wykonywanych ze złota srebra i elektronu. Znaczną ich część stanowią kubki i naczynia do picia (trzy złote i dwa srebrne z grobów Gamma, Ni i Jota w Okręgu B, oraz 13 złotych, 21 srebrnych i jeden z elektronu z najbogatszych grobów IV i V w Okręgu A), o kształtach mykeńskich (pucharki efirejskie) lub nawiązujących do minojskich (jak np. bardzo popularny tzw. kształt Vaphio). Niektóre dekorowane są poziomymi lub pionowymi kanelurami, inne repusowanymi wzorami: np. rozety (kubek z grobu V), spirali (grób V), przedstawieniami figuralnymi: fryz delfinów (grób III), biegnące lwy (grób V), czy „ołtarz” z kwiatami (kubek z elektronu, inkrustacja ze złota i niello, grób V); część naczyń pozbawiona jest dekoracji. Unikalny kształt ma pochodzący z grobu IV złoty Puchar Nestora: na wysokiej cylindrycznej nóżce znajduje się stożkowaty kubek z dwoma uszami (w takim samym kształcie jak uchwyty kubków z Vaphio) połączonymi ze stopką ażurową blaszką. Na uchwytach, przy wylewie, umieszczone są odlane w złocie figurki ptaków drapieżnych (początkowo uważanych za gołębie – stąd nazwa naczynia). Z późniejszej fazy okresu wczesnomykeńskiego pochodzą dwa złote kubki odnalezione w grobie tolosowym w Vaphio. Cała powierzchnia naczyń dekorowana jest repusowanym reliefem. Na pierwszym kubku ukazane są według A. Evansa epizody ilustrujące chwytanie byka za pomocą wystawionej na przynętę krowy: byk i krowa ze zwróconymi do siebie pyskami stoją pod oliwką, drugi, już złapany byk obwąchuje ogon krowy, za nim widoczny jest myśliwy trzymający w ręku linę, którą obwiązana jest noga byka. Drugi kubek ukazuje trzy byki na tle górskiego krajobrazu: jedno ze zwierząt leży złapane w sieć, drugie atakuje dwóch myśliwych, a trzecie ucieka. Oba naczynia wyszły zapewne z jednego warsztatu minojskiego. Cztery złote kubki z wysokimi nóżkami i uchwytami zakończo­nymi przy wylewie głowami psów odnalezione zostały w okolicach Okręgu A w Mykenach. Z grobu w Katarrakti (Achaja) pochodzi srebrny kubek z repusowaną dekoracją w postaci tarcz ósemkowych.

Poza kubkami z metali szlachetnych wykonywane były także inne typy naczyń: dzbanki i rytony (czasami w kształcie głowy zwierzęcej). Dwa naczynia z grobu IV: duży srebrny dzban (0,50 m wysokości według rekonstrukcji) i srebrny ryton (tzw. Ryton Oblężenia, ok. 0,30 m), ozdobione zostały scenami walki. Reliefowa dekoracja dzbana pokrywała całą powierzchnię naczynia z wyjątkiem wylewu wykonanego z brązu. Przypuszcza się, że tło przedstawienia było niellowane. Doskonała technika wykonania sugerować może minojskie pochodzenie autora naczynia, natomiast sama dekoracja srebrnego rytonu wydaje się być bardziej prymitywna. Pokrywała ona prawdopodobnie cały brzusiec naczynia; wylew, stopka i uchwyty wykonane były z pozłacanego brązu, dwie niewielkie tarcze ósemkowe ze złota znajdowały się po obu stronach uchwytu. Repusowany relief ujęty był w wyryte linie mające ułatwić jego wykonanie; ryte są także detale przedstawienia. Główny fragment przedstawia miasto na wzgórzu, otoczone murem z bramą; za murem widać trzypiętrowy budynek (pałac?), a przed murem – oliwkę. Na tarasie budynku stoją cztery żywo gestykulujące kobiety i dwóch lub trzech mężczyzn. Poniżej, na płaskim terenie oddzielającym miasto od morza lub ujścia rzeki wyobrażeni są broniący miasta łucznicy i procarze; dwóch mężczyzn w długich tunikach (dowódcy?) obserwuje walkę. W dolnej części tego fragmentu widoczne są hełmy pięciu mężczyzn prawdopodobnie wyciągających łódź na brzeg. Pozostałe fragmenty przedstawiają martwych i pływających mężczyzn, część budowli oraz rydwan. Dół rytonu zdobi wzór rybiej łuski, zapewne konwencjonalne wyobrażenie morza. Forma naczynia i motywy mają charakter minojski, jednak styl wykonania jest nowy. Problem, czy dekoracja rytonu przedstawia konkretną bitwę, jest dyskusyjny; zdaniem S. Hooda można przypuszczać, że „wrogami” są obrońcy miasta, natomiast piszący te słowa uważa, że to właśnie atakujący zostali przedstawieni jako obcy (nakrycia głowy w formie pióropusza).

Z tego samego grobu pochodzą rytony w kształcie głowy byka i lwa oraz prawdopodobnie anatolijskie naczynie w kształcie jelenia, wykonane ze stopu srebra i ołowiu.

Bez wątpienia mykeńskim wyrobem są słynne złote maski, z których pięć znajdowało się w Okręgu A (trzy z grobu IV i dwie z grobu V), natomiast tylko jedna, wykonana ze elektronu, odnaleziona została w Okręgu B (grób Gamma). Wszystkie maski związane były z pochówkami męskimi i wyobrażają skonwencjonalizowane twarze mężczyzn. W sposób schematyczny ukazane zostały oczy (wypukłe koła przecięte poziomą kreską od której odchodzą pionowe kreseczki – rzęsy), brwi (ukośne kreseczki) i uszy (owal, półkole lub półkole zakończone spiralą). Wyjątek stanowi tzw. Maska Agamemnona (grób V), która zdaje się odzwierciedlać indywidualne rysy zmarłego. Jest to jedyna maska ukazująca mężczyznę z brodą i wąsami, z pozostałych tylko jedna ma wąsy (grób IV). Dwa pochówki z maskami z grobu V miały również złote napierśniki, z których jeden dekorowany jest plecionką ze spirali. Z grobu III pochodzą dwa pochówki dziecięce z kawałkami złotej blachy, która przykrywała ręce, brzuch, nogi, głowę (pozostawiano otwory na oczy i usta) oraz uszy (dodatkowo ozdobione kolczykami ze złotego drutu).

Biżuteria z grobów szybowych, w większości wykonana na lądzie greckim, była ozdabiana głównie motywami geometrycznymi jak spirale i rozety. Noszono diademy, szpile, kolczyki, bransolety, naszyjniki, we włosy wpinano grzebienie, wplatano kamienie i złote druciki. Stroju dopełniały naszywane złote ozdoby. Diademy wykonywano z repusowanej złotej blachy. Do głównego pasa mocowanego nad czołem przyczepiano czasami złote kwiaty lub wydłużone trójkąty nadające diademom wygląd korony. Szpile do włosów miały główki z kamieni szlachetnych i kości słoniowej lub w kształcie złotych kwiatów i rozetek. Srebrną szpilę z grobu III, być może pochodzącą z Krety, zdobi złota główka w kształcie postaci kobiecej z rozpostartymi rękoma i stylizowanymi gałązkami roślinnymi spływającymi z obu stron głowy do wysokości kolan. Szpile do ubrania wydają się być związane z pochówkami mężczyzn i w większości wykonane są ze złota. Kształty kolczyków przypominają biżuterię znaną z Troi i Bliskiego Wschodu. Bransolety ze złotego drutu lub z pasków metalu, czasami dodatkowo zdobionych odciskanymi rozetami noszone były na przegubach i na przedramionach. Naszyjniki wykonywano przede wszystkim z kamieni szlachetnych i półszlachetnych (w tym bursztynu), mniej popularne wydają się być paciorki ze złota. Z grobu V pochodzi drewniane pudełko na biżuterię ozdobione z dwóch stron figurkami psów umieszczonych na prostokątnych podstawach z kości słoniowej. Z grobu V pochodzi, wykonane zapewne na lądzie, sześciokątne drewniane pudełko okładane złotymi płytkami. Prostokątne płytki umieszczone są po dwie na każdym boku pudełka i ozdobione przedstawieniami lwów atakujących inne zwierzęta: konia, kozicę oraz geometrycznym motywem biegnącej spirali.

f)    Uzbrojenie

Wraz z kulturą mykeńską pojawia się na lądzie greckim dużo uzbrojenia. W okresie wczesnomykeńskim wśród broni zaczepnej dominowały długie rapiery (typ A) nadające się głównie do kłucia. Początkowo wyposażone były w krótki trzpień z jednym otworem na nit mocujący rękojeść, przez co broń łatwo ulegała uszkodzeniu. Trzpień wydłużono, a miecze wyposażono w niewielki jelec (typ B), skracając stopniowo ich długość do ok.0,6-0,7 m. W końcu omawianego okresu wpro­wadzo­no jelce w kształcie rogów (typ C) lub krzyża (typ D₁) oraz biegnącą po osi głowni struzinę, co uczyniło z mieczy mykeńskich znakomitą broń, chętnie nabywaną przez cudzoziemców, zwłaszcza z krajów bałkańskich. Podobny rozwój przeszły sztylety. Część z tego uzbrojenia stanowiła broń paradna, efektownie zdobiona, lecz niezbyt zdatna do walki. Drugim, podstawowym rodza­jem wyposażenia wojownika mykeńskiego była długa włócznia lub oszczep, zaopatrzone w długi, liściowaty lub lancetowaty grot (typy A-D, H). Te ostatnie, wpro­wadzo­ne w drugiej części okresu wczesno­mykeń­skiego były przeznaczone do walki z prze­ciw­ni­kiem ubranym w zbroję. Jak z tego wynika, istniały w tym czasie także pancerze, choć brak nam źródeł do ich poznania. Brązowe oraz kamienne groty strzał, a także nieliczne przedstawienia dowodzą, że również łuk był nieobcy Mykeńczykon. Ikonografia podpowiada nam, że Mykeńczycy osłaniali się w walce wysokimi tarczami o kształcie prostokąta z zaokrągloną górną krawędzią – zwanymi wieżowymi, lub cyfry ‘8’ – zwanymi ósemko­wymi. Były one wykonane zapewne z drewna i skóry bydlęcej, być może wzmacniane blachą brązową. Głowy nakrywano hełmami wykonywanymi z kłów dzika, nierzadko składającymi się z ponad setki elementów. Dla wykonania takiej osłony głowy trzeba było upolować około trzydziestu dzików. Hełmy takie pojawiły się na lądzie greckim jeszcze w średnim brązie, a popularnym elementem uzbrojenia stały się wraz z rozwojem kultury mykeńskiej. Także na Krecie pojawiły się one wraz z Mykeńczykami.

Broń pochodząca z grobów szybowych w Mykenach, stanowi najwspanialszy przykład broni paradnej ze świata egejskiego. Klingi mieczy typu A zdobione były reliefową dekoracją odlewaną razem z bronią, a następnie cyzelowaną i złoconą. Dekoracja reliefowa mogła być geometryczna: spirale; albo figuralna: konie, tarcze ósemkowe. Rękojeści mieczy i sztyletów okładano kością słoniową i złotem lub brązem i srebrem. Dodatkowo zdobiono je repusowanymi wzorami ze spiral, inkrustowano lapis lazuli i kryształem górskim; wykończenie stanowiły czasami stylizowane głowy lwów lub gryfów „podtrzymujące” ostrze. Głowice wykonywa­no ze złoconego drewna, kości, kości słoniowej i alabastru. Dekoracja jednej z nich ukazuje cztery lwy w latającym galopie stykające się nosami po środku głowicy (kość słoniowa), na innej ukazany jest lew atakujący panterę lub leoparda (repusowana złota blacha), większość głowic jednak zdobiły motywy geometryczne: głównie spirale.

Szczególną uwagę zwraca niezwykle bogata dekoracja sztyletów. Niektóre z nich ozdobiono podobną techniką jak ostrza mieczy. Wykonano w niej m.in. dekorację w postaci plecionki ze spirali (grób IV) oraz figur czterech gryfów w płaskim reliefie (grób V). Do największych dokonań artystycznych należą sztylety przedstawiające skompliko­wane sceny wykonane kunsztowną techniką inkrustacji, zapewne zapożyczoną z Lewantu. Wzdłuż osi brązowej klingi wycinano środkowy pas metalu, który zastępowano cienką warstwą brązu o ciemniejszym kolorze; na takim tle mocowano wymłotkowane na zimno apliki ze złota, srebra i elektronu. Wycięte ze szlachetnych metali postacie polerowano, oksydowano dla przyciemnienia części srebrnych i grawerowano detale: tuniki, oczy, włosy, zarost, sierść, pióra. Wygrawerowane żłobki wypełniano czarnym niello. Dzięki zastosowaniu różnych metali uzyskiwano efekty kolorystyczne. Wśród tak zdobionych sztyletów można wymienić trzy okazy z grobu V (krajobraz nilotycki, w tym kot polujący na kaczkę) i dwa z grobu IV (polowanie na lwa i lwy na tle krajobrazu). Wykonane podobną techniką sztylety odnalezione zostały także w grobie tolosowym z Routsi w Messenii (polujący drapieżnik, muszle, wodorosty i skały) oraz w Katarrakti w Achai (delfiny); z grobu w Vaphio zachowały się jedynie fragmenty dekoracji ostrza ukazujące pływających mężczyzn i ryby.

Znamy wiele narzędzi wykonanych z kamienia (głównie krzemień i obsydian) oraz z brązu. Są wśród nich noże, dłuta, siekiery, topory, igły itp. W tej kategorii wyrobów można jeszcze wymienić noże używane do prac domowych oraz przybory kosmetyczne, takie jak pincety, brzytwy i zwierciadła wykonane z brązu. Te ostatnie mogły mieć ozdobne imadła z kości słoniowej, z której robiono także grzebienie.

2. Okres średniomykeński (PH IIIA-B)

wczesnomyk, końcowomyk, submyk, schyłek interpretacja, literatura

Nasza wiedza o okresie średniomykeńskim obejmuje przede wszystkim PH IIIA₂-B natomiast dla pierwszej fazy okresu PH IIIA znamy głównie pochówki i jedynie nieliczne pozostałości architektury. Należą do nich najwcześniejsze znane budowle w Pylos, Rezydencja 2 w Menelaion, w Tirynsie fragmenty budowli pod póź­niejszym pałacem, początki murów obronnych oraz budowle w dolnym mieście, ponadto dom IV-₄ w Nichoria (Messenia). Więcej pozostałości architektonicznych pochodzi z drugiej fazy okresu PH IIIA, np. z Myken (pierwsze fortyfikacje, fragmenty budowli poprzedzającej pałac, budynki w dolnym mieście). Najwięcej zabytków architektury pozostało po Mykeń­czykach z okresu PH IIIB. Są to większe i mniej­sze twierdze oraz wiele osad, z których tylko nieliczne zostały właściwie przebadane archeologicznie, a Malthi pozostaje wśród nich jedynym stanowiskiem odkopanym kompletnie.

Zabytki architektury, zwłaszcza obronnej, wskazują, iż kultura mykeńska osiągnęła w tym czasie szczyty swego rozwoju, przynajmniej od strony politycznej, ekonomicz­nej, militarnej i organizacyjnej. Mykeńczycy zdołali pod­po­rządkować sobie Wyspy Cykladzkie, Kretę, Dode­ka­nez, założyli osady na wybrzeżu zachodnim Azji Mniej­szej, na Cyprze, Sycylii i w Italii południowej, kupowali towary pochodzące z wielu krain, a ich wyroby docierały do Egiptu, Syro-Palestyny, Italii, Półwyspu Bałkańskiego i regionu karpackiego. Mniej jest natomiast w tym czasie wybit­nych dzieł sztuki (poza malarstwem ściennym i wazowym, wyrobami z kości słoniowej) oraz rzemiosła artystycznego; wskazuje się też na postępujące w PH IIIB ubóstwo darów grobowych. Dramatyczny zwrot następuje w Argolidzie w końcu PH IIIB₁ – Tiryns legnie w gruzach, zniszczone zostaje dolne miasto Myken, prawdopodobnie także pałac w Tebach przestaje istnieć. Przyczyny tej katastrofy, przynajmniej w Argolidzie, doszukiwać się należy w trzęsieniu ziemi, którego dowodem są zwłoki człowieka znalezione pod gruzami domu w Mykenach. Koniec okresu PH IIIB to katastrofy, które dotknęły rozległe obszary Grecji. Większość osad oraz twierdz została wtedy zniszczona i opuszczona na zawsze.

a)    Cytadele i inne stanowiska

Nikt właściwie nie ma wątpliwości, że najważniejszym obszarem kultury mykeńskiej była Argolida, a jej centrum polityczne stanowiły Mykeny. Leżą one na wzgórzu, którego szczyt znajduje się na wysokości 278 m n.p.m. i 40 m nad terenem otaczającym. Miejsce to położone jest poza głównym obszarem Niziny Argiwskiej i nie obfituje w ziemie uprawne. Prawdopodobnie, czynnikiem mającym istotne znacznie dla rozwoju Myken był przebiegający tamtędy szlak łączący Argolidę z Koryntią.

Badania nad Mykenami prowadziło wielu znakomitych archeologów. Rozpoczął je H. Schliemann. Wiele istotnych wyników zawdzięczamy jego następcom: Ch. Tsountasowi, A.J.B. Wace’owi, G. Mylo­nasowi, W. Taylourowi, S. Iakovidisowi, E.B. French.

Najwcześniejsze ślady osadnictwa w Mykenach pocho­dzą z późnego neolitu, natomiast pierwszy mur obronny powstał w PH IIIA₂. W PH IIIB₁ dobudowano dolną cytadelę z Lwią Bramą, a w PH IIIB₂ powstało jeszcze Rozszerzenie Północno-Wschodnie. Ogółem, mur obronny miał długość 900 m, grubość do 6,20 m, a zachował się do wysokości 12 m. Zbudowany był początkowo w wątku cyklopim, czyli z dużych, nieobrobionych głazów, między którymi luki wypełniano mniejszymi kamieniami. Potem pojawił się wątek ciosowy, występujący zwłaszcza koło Lwiej Bramy. W tych wątkach budowano jedynie lica, natomiast przestrzeń między nimi wypełniano kamieniami i ziemią.

Na szczycie pagórka znajdował się pałac, do którego prowadziła ścieżka od strony Lwiej Bramy przez propylon kolumnowy oraz Droga Procesyjna od Centrum Kultowego przez Wielką Klatkę Schodową. Obie trasy wiodły na dziedziniec, na który otwierało się wejście megaronu, najważniejszego pomieszczenia pałaców mykeńskich. Megaron w Mykenach częściowo osunął się w dół zbocza, lecz jego wygląd można rekonstruować na podstawie innych, lepiej zachowanych: w centrum głównej sali pomiędzy czterema kolumnami znajdowało się okrągłe palenisko, na prawo od wejścia zapewne stał tron. Salę tę poprzedzał przedsionek z bocznym wejściem, wiodącym do wewnętrznych części pałacu. Z dziedzińca prowadził do niego dwukolumnowy portyk in antis. Środkowa część pałacu została zniszczona przy budowie świątyni geometrycznej, wiemy natomiast, że miał on jeszcze wschodnie skrzydło z kolumnowym dziedzińcem i własnymi, mniejszymi salami megaronowymi. Ściany megaronu ozdobione były malowidłami, słabo zachowa­nymi, głównie o tematyce wojennej.

Na wschód i północ od pałacu znajdowały się kompleksy gospodarcze. Rozszerzenie Północno-Wschod­nie miało znaczenie strategiczne: w jego południowym murze umieszczono niewielkie przejście, tzw. Bramę Wypadową, natomiast w murze północnym znajdowało się zejście do podziemnej cysterny, wykutej w skale i zasilanej wodą sprowadzaną rurami z pobliskiego źródła. Kilka metrów od tego zejścia zrobiono w murze wąski prześwit prowadzący na zewnątrz. Możliwe, że miał on służyć obronie źródła na wypadek jego odkrycia przez oblegającego wroga. W murze północnym cytadeli znajdowała się Brama Północna, pomniejszona wersja Lwiej Bramy, a na zachód od niej kompleks magazynowy oraz budynek o czterech pomieszczeniach interpretowany niekiedy jako koszary straży.

Wejście do dolnej cytadeli prowadziło przez Lwią Bramę ozdobionej reliefem lwów/lwic. Obronny charakter nadaje Lwiej Bramie wysunięty przed lico muru bastion, powodujący, że ewentualny przeciwnik, chcąc sforsować bramę, musiał znaleźć się w przestrzeni z trzech stron otoczonej murami i był w ten sposób wystawiony na pociski miotane przez obrońców. Od strony wewnętrznej także zbudowano, niewielki tym razem, mur prostopadły do fortyfikacji, który wraz z murem parawanowym kryjącym stok wzgórza tworzy korytarz, jak się przypuszcza – przykryty płytami kamiennymi (tak więc w istocie był to cały budynek bramny). W murze parawanowym widoczna jest niska nisza niewiadomego przeznaczenia. Na dolnej cytadeli znajdował się Okręg Grobów Szybowych A oraz szereg domów, pomiędzy którymi wyróżnia się tzw. Centrum Kultowe: kompleks pięciu budowli (Dom z Freskami, Dom z Idolami (tzw. Kopleks Świątynny), Kaplica Gamma, słabo zachowana konstrukcja z ołtarzem i paleniskiem, tzw. Megaron oraz Dom Tsountasa). Ołtarze, freski o tematyce religijnej, gliniane idole oraz instalacje do wylewania libacji świadczą o kultowym przeznaczeniu tego fragmentu zabudowy. Przypuszcza się, że dolna cytadela początkowo nie była zamknięta murem, a po jego wzniesieniu pozostawiono jeszcze szerokie przejście (bramę) w rejonie Centrum Kultowego. Późniejsze przebudowy (tzw. Wieża Hellenistyczna) uniemożliwiają pełne zrozumienie tego obszaru.

Poza murami cytadeli odkryto wiele domów (między innymi: Domy Kości Słoniowej z Domem Handlarza Oliwą, Dom Handlarza Winem, Domy Panaghia i inne). Tuż za obszarem zabudowy rozciągały się cmentarzyska grobów komoro­wych, sięgające swą chronologią początków kultury my­keń­skiej. Do obszaru cmentarzysk należy też dziewięć omówionych wyżej tolosów (trzy z nich są średniomykeńskie).

Do Lwiej Bramy wiodło kilka dróg (odnaleziono ślady co najmniej pięciu traktów); niektóre z nich przerzucono za pomocą mostów cyklopich przez łożyska potoków. Na potoku Chavos (teraz wyschniętym), poniżej cytadeli, znajduje się budowla interpretowana powszechnie jako jeden z mostów, obecnie uznawana za zaporę spiętrzającą wodę.

Tiryns, następna z wielkich twierdz Argolidy, jest położony na płaskim wzgórzu o skalistych zboczach, liczącym 300 m długości i wznoszącym się 18 m ponad nizinę. W epoce brązu brzeg morski znajdował się kilkaset metrów na zachód od twierdzy (dziś – kilka kilometrów). Mur obronny o długości 725 m, grubości od 4,50 m do 17 m i zachowanej wysokości 7,50 m, obejmuje obszar 20000 m².. Górne plateau wzgórza dzieli się wyraźnie na trzy części zwane Cytadelą Górną, Środkową i Dolną.

Badania Tirynsu rozpoczął H. Schliemann, potem pracowali tu W. Dörpfeld, G. Rodenwaldt, K. Müller, U. Jantzen, N. Verdhelis, K. Kilian, J. Maran.

Ślady osadnictwa w Tirynsie sięgają neolitu. Pierwszy mur obronny został wzniesiony wokół C. Górnej w PH IIIA₁; następnie obszar objęty murem został posze­rzo­ny na północ o C. Środkową oraz na południe i zachód w PH IIIA₂; z tego okresu pochodzi też fragment muru na C. Dolnej; w PH IIIB₁ mur otaczał już całą cytadelę; w wyniku odbudowy po ciężkich zniszczeniach mur uzyskał swą ostateczną formę w PH IIIB₂.

Na C. Górnej znajdował się pałac z dużym megaronem dostępnym poprzez dziedziniec oraz dwoma mniejszymi megaronami, do których można się było dostać jedynie poprzez system wewnętrznych korytarzy. Posadzka megaronu zdobiona była malowidłami przedstawiającymi motywy morskie i geometryczne. Zachowała się kamienna płyta podstawy tronu, umieszczona na prawo od wejścia. Wykopaliska ujawniły też fragmenty dużej kamiennej podstawy z PH IIIA, zdobionej wyrzeźbionymi spiralami. Strop podtrzymywały cztery kolumny, pomiędzy którymi umieszczono okrągłe palenisko. Na ścianach megaronu widniały malowidła z przedstawieniem polowania na dzika oraz motywami wojennymi. Na zachód od megaronu znajdowała się łazienka o podłodze wykonanej z jednej wielkiej płyty kamiennej, w której wyżłobiono kanały odpływowe dla wody i otwór prowadzący do drenu biegnącego pod pomieszczeniami i dziedzińcami.

W murze południowym i wschodnim C. Górnej znajdowały się magazyny w postaci rzędu pomieszczeń, wykonanych w szerokości muru, wychodzących na wspólny korytarz. Konstrukcja taka zwana jest murem kazamatowym.

C. Środkowa, o ile można sądzić z publikacji Schliemanna, była niezabudowana. C. Dolna natomiast mieściła szereg domów o różnych funkcjach, związanych z działaniem pałacu. Cechą charakterystyczną muru obronnego tej części zamku jest szereg prostokątnych nisz, których przeznaczenie nie jest całkiem jasne. Miały one wąskie okna przypominające strzelnice, a drewniane podesty dzieliły je na dwa poziomy. Uważa się, że mogły to być magazyny lub warsztaty. Jedna z nisz w murze zachodnim pełniła funkcję kultową (znaleziono tam szereg idoli glinianych), w północnej niszy natomiast w PH IIIB₂ wykuto głęboką studnię. Zrezygnowano z niej zresztą dość prędko i jeszcze w tej samej fazie chronologicznej zbudowano dwa równoległe korytarze wychodzące na zewnątrz, kończące się podziemnymi cysternami zbierającymi wodę gruntową. Korytarze były przykryte mykeńskim sklepieniem siodłowym i zasypane ziemią, dając bezpieczny dostęp do wody na wypadek oblężenia. Konstrukcje te nazywamy z grecka Syringes (l. poj. Syrinks).

Do twierdzy wiodło kilka wejść. Najłatwiej można było dostać się na C. Dolną od zachodu poprzez bramę umieszczoną we wnęce fortyfikacji. W północnej części C. Dolnej przez krótki czas funkcjonowało wąskie wejście, przypominające bramę wypadową z Myken. Przejście to, łączące cytadelę z dolnym miastem, wyszło z użycia pod koniec PH IIIB, kiedy zbudowano Bramę Północną, używaną do końca epoki brązu.

Bardziej skomplikowane były wejścia wiodące do C. Górnej. Od strony wschodniej znajdowała się rampa prowadząca do szerokiego przejścia w murze. Koło niego znajdowała się nisza w wewnętrznym licu muru, umieszczona wysoko nad ziemią (takie nisze znamy z bram Myken czy Gla, ale ulokowane one były nisko, na poziomie stojącego człowieka). Z tego miejsca można było udać się w prawo na C. Dolną lub w lewo, poprzez dwie kolejne bramy na teren pałacu.. Najciekawszym rozwiązaniem było wejście zachodnie, prowadzące przez bastion dobudowany w ostatniej fazie PH IIIB do muru zachodniego. Wąskie, łatwe do obrony przejście wiedzie przez grubość muru obronnego do korytarza z niskimi stopniami, prowadzącego w górę do wieży na C. Środkowej. Możliwe, że przed drzwiami w wieży umieszczona była zapadnia. Wydaje się, że wejście zachodnie było niezwykle trudne do sforsowania a zarazem łatwe do obrony.

Przepływający opodal cytadeli potok powodował utrzymywanie się wysokiego poziomu wód gruntowych, a czasami zalewał dolne miasto. Władca Tirynsu zdecydował się radykalnie rozwiązać ten problem. Około 1,5 km na wschód od twierdzy przegrodzono potok tamą i przekopano kilkusetmetrowej długości kanał, odprowa­dza­jący jego wodę do łożyska innej rzeczki, uchodzącej do morza w bezpiecznej odległości od miasta.

Wokół twierdzy rozciągało się dolne miasto, coraz lepiej poznawane dzięki badaniom K. Kiliana i J. Marana. We wschodnim stoku leżącego na wschód od zamku wzgórza Prophitis Elias wykuto szereg grobów komorowych, natomiast od strony cytadeli dwa niewielkie groby tolosowe. Wydaje się, że musiały istnieć jeszcze jakieś cmentarzyska, gdyż liczba grobów na wzgórzu Prophitis Elias jest zbyt mała, jak na tak potężny ośrodek.

Wśród wielkich twierdz Argolidy wymienić wypada jeszcze Midea wznoszącą się 171 m ponad Nizinę Argiwską. Od strony południowej dostępu broni wysoka, skalna ściana, natomiast z pozostałych stron mur cyklopi o grubości 5,50-7 m, zachowany do wysokości 7 m. W murze znajdują się dwa wejścia, w bastionie bramy zachodniej odkryto fragmenty malowideł ściennych. Prowadzone obecnie badania archeologiczne ujawniły fragmenty zabudowy, włącznie ze słabo zachowanym megaronem. W wiosce Dendra opodal wzgórza odkryto cmentarzysko grobów komorowych ze sławnym Grobem z Pancerzem. W tym samym miejscu chowali swych zmarłych w tumulusach mieszkańcy Dendra w okresie średniego brązu.

Sytuacja w Lakonii nie jest dla nas jasna. Największe stanowisko położone na wzgórzu Menelaion, naprzeciw Sparty, na wschodnim brzegu Eurotasu, ujawniło wprawdzie ślady różnych budowli, nie udało się jednak do tej pory odsłonić niczego, co przypominałoby inne siedziby władców mykeńskich. W PH IIIB₂ powrócono na miejsce leżącej w ruinie od PH IIIA₂ Rezydencji 2 i odrestaurowano dwa z trzech jej skrzydeł (Rezydencja 3). Najlepiej poznaną, choć tylko częściowo, osadą mykeńską Lakonii jest Aghios Stephanos nad Zatoką Lakońską. Odsłonięto tu liczne fragmenty domów mieszkalnych. Lakonia znana jest nam głównie z wielu cmentarzysk grobów komorowych oraz sławnego wczesnomykeńskiego tolosu w Vaphio. Najokazalszym cmentarzyskiem jest Pellanes w północnej Lakonii, gdzie odkryto groby komorowe znacznych rozmiarów o komorach przypominających groby kopułowe. Wskazują one, że to w ich rejonie mogło leżeć główne centrum polityczne. Niewykluczone, że była to osada w Pellana na północ od Sparty, która jednak wciąż pozostaje nieopublikowana. Jej odkrywca, Th. Spyropoulos, uznał ją za pałac Menelaosa, co jednak spotkało się z krytyką innych badaczy. Grecki archeolog twierdzi, że megaron zdobiony był freskami, a cały kompleks otoczony murem cyklopim. Rzekome archiwum z licznymi tabliczkami (nigdy nie opublikowanymi) mogłoby wyjaśnić kwestię sytuacji politycznej w Lakonii. Podczas ostatnich badań na wzgórzu Ag. Basileios w dolinie Eurotasu na południe od Sparty odkryto m.in. trzy fragmenty tabliczek z pismem linearnym B, co sugeruje, że znajdowało się tu ważne centrum administracyjne Lakonii, najpewniej pałac. Grób tolosowy w Vaphio oraz centrum kultowe w Amyklai byłyby związane z tą właśnie osadą. Na podstawie tej dotychczasowej, dość wyrywkowej i niepełnej wiedzy trudno osądzić, jakie miejsce w świecie mykeńskim zajmowała Lakonia. Rozstrzygną to zapewne przyszłe wykopaliska i badania powierzchniowe.

Natomiast Messenia należała do najgęściej zaludnio­nych krain mykeńskich. Jej polityczne centrum znajdo­wało się na wzgórzu Epano Englianos (150 m n.p.m.) położonym na północ od Zatoki Navarino i oddalonym o ok. 5 km od brzegu morza. Odkryte tam przez C.W. Blegena pozostałości pałacu mykeńskiego są powszech­nie utożsamiane z homerowym Pylos, siedzibą króla Nestora. W okresie wczesnomykeńskim istniała w tym miejscu osada otoczona murem obronnym z bramą od strony północno-wschodniej. Ta wczesna zabudowa znana jest jedynie fragmentarycznie. W PH IIIA₂ zaczęto budowę pałacu nie odnawiając starego muru obronnego. Tak więc jest to prawdopodobnie jedyny pałac mykeński pozbawiony fortyfikacji, choć możliwe, że mur obronny chronił dolne, słabo zachowane, miasto.

Wejście do pałacu prowadziło od południowego wschodu wprost na centralny dziedziniec i było wsparte na dwóch kolumnach. Przy wejściu, od zewnętrznej strony znajdują się drzwi do pomieszczeń archiwum. Na dziedziniec od strony północno-zachodniej otwiera się wielki megaron. Jego posadzka i palenisko zrobione są ze stiuku, a ściany zdobiły malowidła. Po prawej stronie od wejścia znajdowało się miejsce na tron, a obok niego – unikalna instalacja, złożona z dwóch płytkich otworów połączonych kanalikiem. Megaron obiega korytarz prowadzący do pomieszczeń gospodar­czych, w tym do magazynu oliwy, znajdującego się za tylną ścianą megaronu. Dwie klatki schodowe świadczą o istnieniu piętra. We wschodnim skrzydle znajduje się mniejszy megaron, a obok niego łazienka z wanną terakotową i dwoma naczyniami na kosmetyki. Kompleks południowo-zachodni również posiadał megaron, jednak bez paleniska, dostępny z zewnętrznego dziedzińca przez pomieszczenie o trzech kolumnach. W głębi tego kompleksu znajdowała się kuchnia, klatka schodowa oraz pomieszczenia mieszkalne. Kompleks północno-wschod­ni składał się z maleńkiej świątyńki z ołtarzem przed wejściem oraz warsztatów wytwarzających kosmetyki z oliwy, naprawiających meble (?) i rydwany. Na północ od tego kompleksu znajdował się duży budynek magazyno­wy z naczyniami na wino. Wodę do pałacu dostarczał akwedukt prowadzący od jednego ze źródeł bijących na północny wschód od Pylos. Poniżej pałacu leżało miasto, a na zachód od niego rozciąga się cmentarzysko grobów komorowych. Na północ i południe od pałacu znajdują się trzy groby kopułowe z okresu wczesnomy­keńskiego. Z tego okresu wywodzi się też tzw. Okręg Grobowy zawierający pochówki kilku osób w grobach o nieokreślonym typie, prawdopodobnie jamowych.

Iklaina-Traghanes to osada na północ od pałacu w Epano Englianos. Wykopaliska (prowadzone od 2007) poprzedzone zostały intensywnymi badaniami powierzchniowymi. Wydaje się, że osada to starożytne a-pu2 (homeryckie Aipy), stolica okręgu należącego do Dalszej Prowincji (p. Pisma). Dotychczas rozpoznano co najmniej cztery fazy chronologiczne obejmujące okres od końca ŚH po PH IIIB. Do dotychczas najważniejszych znalezisk należą pozostałości tzw. CT Building - budynku wzniesionego na masywnym tarasie cyklopim (8 x 23 m). W ruinach tarasu odkryto fragmenty fresków figuralnych (postaci ludzkie, statek), jak również gliniany stół ofiarny, jednak sam budynek zachował się jedynie fragmentarycznie. Po zniszczeniu rezydencji nowe budowle wzniesiono w innej części wzgórza (PH IIIA1/A2, rozbudowa w PH IIIA2/B). W małym pomieszczeniu o charakterze megaronu zachowało się owalne palenisko otoczone czterema kolumnami. W jego sąsiedztwie znajdowały się prawdopodobnie pomieszczenia o charakterze pomocniczym (magazyny, być może warsztat).

Wśród licznych, często ufortyfikowanych, stanowisk archeologicznych Messenii warto wspomnieć Nichorię, duży ośrodek nad Zatoką Messeńską, w którym Amery­kanie spodziewali się odkryć kolejne archiwum pisma linearnego B. Cel ten nie został osiągnięty, natomiast odsłonięto fragmenty zabudowy niezwykle rozległej osady położonej na płaskim wzgórzu o nieregularnym kształcie, wyposażonej – przynajmniej częściowo – w mur obronny. Kilka grobów tolosowych, w tym jeden na samym wzgórzu, świadczą o sile tego ośrodka.

Wspomniana w poprzednich podrozdziałach osada Malthi wyraźnie straciła teraz na znaczeniu. Powierz­chnia zabudowy zmniejszyła się. W centrum, choć nie w najwyższej części wzgórza, zbudowano mały megaron i niewielką świątyńkę, tworzące wraz z westybulem, podwórkami i korytarzami jakby miniaturę pałacu. Przebudowano stojące nadal wcześniejsze domy, dzieląc murami większe pomieszczenia na mniejsze pokoje. U stóp wzgórza Szwedzi odkryli dwa, całkowicie niemal wyrabowane tolosy i ślady po prawdopodobnym cmenta­rzysku grobów skrzynkowych.

Elida dostarczyła do tej pory jedynie licznych cmenta­rzysk grobów komorowych, nieraz dobrze wyposażonych, natomiast mało znana jest zabudowa mykeńska. Przykładem może być późnomykeńska osada w Elis nad rzeką Penejos, która funkcjonowała także w okresie PH IIIC.

Podobnie, do niedawna, miała się sprawa w Achai, gdzie odkryto kilkadziesiąt cmentarzysk grobów komorowych i skąd znano jedną twierdzę w Teichos Dymaion, strzegącą wejścia do Zatoki Korynckiej oraz nikłe ślady kilku osad (m.in. Achaia Klaus). Dziś już wiadomo, że pod domami dzisiejszych głównych miast Achai, Patras i Egion, znajdują się pozostałości zabudowy mykeńskiej, odkryto nawet fragmenty megaronu i fortyfikacji. Dwie inne osady – Chalandritsa i Aigeira, musiały także odgrywać ważną rolę w epoce brązu.

Koryntia leżąca na niezwykle ważnym szlaku biegnącym przez Istm Koryncki była gęsto zaludniona, jednak tak się złożyło, iż do tej pory nie odkryto żadnego centrum politycznego tej krainy. Być może, znajdowało się ono w Koryncie, gdzie późniejsza intensywna działalność budowlana pozostawiła jedynie nikłe ślady wcześniejszych okresów. Względnie dobrze są znane dwie osady badane przez C. Blegena: Korakou i Zygouries. Korakou, położone nad morzem należało do ważnych ośrodków, o czym świadczy duża powierzchnia osady, mur obronny, fragment malowidła ściennego oraz znacznych rozmiarów blok, stanowiący próg, zapewne okazałej budowli. Zygouries natomiast znane jest z budynku nazwanego przez odkrywcę „Sklepem garncarza”, będącego jednak piwnicą, należącą do reprezentacyjnej budowli lokalnego władcy. W pobliżu osady znajdowało się cmentarzysko grobów komorowych.

Megaryda leżąca po północnej stronie Istmu dostarczyła nikłych śladów po okresie mykeńskim. Można jednak sądzić, że ważne centrum znajdowało się w samej Megarze.

Attyka mykeńska wciąż jeszcze nie jest dobrze poznana, jednak wiele wskazuje na to, że była to kraina dobrze zaludniona, choć nie przodowała w bogactwie. Na Akropolu w Atenach odkryto ślady pięciu tarasów, na których stał zapewne pałac; całość była otoczona murem cyklopim biegnącym dokładnie po tej samej linii, co zbudowany na nim mur klasyczny. Najlepiej widoczny jest fragment fortyfikacji mykeńskich koło Propylejów, powyżej bastionu świątyni Nike Apteros. Zapewne pod tym bastionem znajdowało się wejście mykeńskie. Drugie wejście wiodło przez naturalną szcze­linę we wschodniej części zbocza północnego, ale zostało ono zablokowane w PH IIIB, a na jego trakcie, na zewnątrz muru obronnego zbudowano dwa niewielkie domy. W tym samym okresie zapewniono twierdzy dostęp do wody: na zewnątrz muru, poniżej późniejszych schodów kaneforów na stoku północnym, częściowo wykorzystując istniejącą tam jaskinię Pana, wykuto czter­dziestometrową sztolnię zakończoną cysterną zbierającą wodę z opadów. Wiodły do niej kolejne ciągi schodów, częściowo z bali osadzonych w bocznych ścianach szybu, a częściowo budowane w konstrukcji kamienno-drew­nianej. W okresie wczesnomykeńskim osadnictwo kon­centrowało się na stoku południowym Akropolu, potem przeniosło się na stok północny. Na terenie późniejszej Agory i na zboczu Areopagu użytkowane było duże cmentarzysko grobów komorowych, skrzynko­wych i jamowych, założone jeszcze w PH IIA. Rozsiane po terenie dzisiejszego miasta cmentarzyska świadczą o istnieniu tam osad, z których jednak nic się nie zachowało. Zapewne nie tworzyły one jednego miasta, a dopiero w późniejszym czasie połączyły się w jeden organizm. Najbliższy grób kopułowy znaleziono w Menidi. Trudno powiedzieć, czy ma on jakikolwiek związek z oddalonym o kilkanaście kilometrów Akropolem, czy też należy go raczej wiązać ze śladami osady na stanowisku Nea Ionia: Nemesis położonym ok. 2 km na wschód.

Na zachód od Aten istotną rolę odgrywał ośrodek w Eleusis, położony na terenie późniejszego sanktuarium misteryj­nego. Odkryto tam fragmenty domów mykeń­skich (m.in. tzw. Megaronu B o charakterze rezydencyjno-rytualnym, poniżej późniejszego Telesterionu) oraz rozległe cmentarzysko (tzw. Cmentarzysko Zachodnie) dużych grobów skrzynkowych z wejściami. Większość z nich stanowią rozbudowane groby ŚH. W ostatnich latach odkryto także groby komorowe, jednak poza obszarem Cmentarzyska Zachodniego. Wzdłuż zachodniego brzegu Attyki znajdowało się wiele osad, po których zostały do naszych czasów wyłącznie cmentarzyska i, niekiedy, nikłe ślady zabudowy. Najwięcej wiadomo o obronnej osadzie Aghios Kosmas położonej na wysuniętym w morze cyplu. W miejscu wcześniejszego osadnictwa (WH-ŚH) znajdowały się domy wczesnomykeńskie oraz PH III, zachowane jednak fragmen­tarycznie. Na wschodnim wybrzeżu było kilka ważnych osad, jak Brauron (groby komorowe) czy Maraton (wczesnomykeński, nadal używany, grób kopułowy z pochówkiem koni w dromosie). Na szczególną uwagę zasługuje Thorikos na wzgórzu Velatouri. Zapewne już w tym okresie zawdzięczało swą pozycję bliskości złóż miedzi, srebra i ołowiu w górach Laurion. Choć znane stamtąd groby (kopułowy, kopułowy na planie owalnym i skrzynkowy na planie owalnym) pochodzą z okresu wczesnomykeń­skiego, to ceramika świadczy o użytko­waniu tego strategicznie położonego wzgórza także w okresie środkowomykeńskim.

Badania nad rejonem Zat. Sarońskiej koncentrują się przede wszystkim na wyspach Salaminie i Eginie, jak również zachodnich wybrzeżach zatoki. Kolonna na Eginie, której największy rozwój przypada na okres WH i ŚH, również w okresie mykeńskim odgrywała istną rolę miasta portowego i producenta ceramiki (znany jest m.in. piec garncarski z PH IIIA1). W okresie mykeńskim produkowano głównie naczynia kuchenne, które nadal eksportowano do wielu zakątków świata egejskiego, także w okresie popałacowym. Wydaje się, że w okresie PH III rolę centrum politycznego w Zatoce Sarońskiej mogła objąć Salamina. Badania Y. Lolosa w osadzie Kanakia na południu wyspy odsłoniły pozostałości obszernego kompleksu rezydencjonalno-produkcyjnego, prawdopodobnie siedziby lokalnego władcy. Znane są także cmentarzyska grobów komorowych na wyspie, m.in. nieopodal osady Kanakia. W Ag. Konstantinos u zachodnich wybrzeży Zatoki Sarońskiej (półwysep Methana, Trojzena), odsłonięto unikalny zespół budowli o charakterze kultowym i rezydencjonalnym, datowanych na PH IIIA-B. W kilku pomieszczeniach zachowały się paleniska, kości zwierząt, duże ilości figurek terakotowych (byków, grup jeźdźców, rydwanów), jak również inne wyposażenie sugerujące aktywności kultowe. Według badaczki sanktuarium, E. Konsolaki-Yannopoulou, pozostałe budynki (m.in. o planie megaronu) pełniły funkcje pomocnicze, mieszkalne dla personelu świątynnego, a nawet administracyjne. Ag. Konstantinos mogło być świątynią o znaczeniu ponadregionalnym, byc może przypominającym Pakijana, znane z tekstów z Pylos. O znaczeniu Trojzeny w okresie mykeńskim świadczy także grupa grobów tolosowych (opisanych powyżej), z których dwa pozostawały w użyciu w okresie PH IIIA i B.

Beocja leżąca w Grecji środkowej stanowi po Messenii najlepiej zaludnioną krainę mykeńską. Dzieli się ona w naturalny sposób na Beocję południową, z ośrodkiem w Tebach i północną, z centrum w Orchomenos.

Pałac w Tebach, choć znany jest jedynie bardzo fragmentarycznie z powodu współczesnej zabudowy, należał z pewnością do największych i najbogatszych rezydencji władców mykeńskich. Cały ośrodek leżał na wzgórzu Kadmeia i prawdopodobnie był otoczony murem obronnym. Odnaleziona w nim m.in. biżuteria z lapis lazuli oraz zespół pieczęci cylindrycznych z Mezopotamii świadczą o kontaktach z Bliskim Wschodem, a okazałe mury, fragmenty malowideł ściennych, tabliczki z pismem linearnym B (drugi co do wielkości zbiór tabliczek na lądzie greckim) ukazują siłę gospodarki i organizacji władców tebańskich. Wokół Kadmei znajduje się kilka cmentarzysk grobów komorowych, w tym szczególnie znany, duży grób z malowidłami ściennymi (całkowicie zniszczony przez trzęsienie ziemi w latach sześćdziesiątych, wkrótce po odkryciu).

Wśród licznych stanowisk południowej Beocji trzeba wymienić Thisbe położone niedaleko brzegu Zatoki Ko­rynckiej. W czasach mykeńskich znajdowała się tu potężna twierdza, o czym świadczą fragmenty muru cyklopiego, cmentarzyska grobów komorowych oraz system zapór i zbiorników retencyjnych. Miejscowość ta zasłynęła w czasach nowożytnych z powodu „znalezie­nia” tam tzw. Skarbu z Thisbe złożonego z pieczęci, w części autentycznych, a w części (pierścienie) falsyfika­tów, sprzedanych A. Evansowi, który opublikował wszyst­kie obiekty jako autentyki.

W okolicy antycznej Tanagry odkryto wyjątkowe cmentarzysko grobów komorowych zawierających po­chówki złożone na wzór kreteński w terakotowych larnaksach.

Beocja północna ma inny charakter z powodu Jeziora Kopais zajmu­jącego jej większą część, osuszonego cał­kowicie w czasach mykeńskich, potem rzym­skich i nowożytnych. Całym przedsięwzięciem dowodzili zapewne władcy Orchomenos, gdzie odkryto fragmenty pałacu z malowidłami ściennymi oraz sławny Skarbiec Miniasza – okazały grób tolosowy z boczną komorą, zbu­dowaną z bloków kamiennych o stropie z płyt pokrytych płaskorzeźbionymi spiralami i palmetami. Jest to, obok Grobu Agamemnona, najwspanialszy tolos mykeński, przewyższający wszystkie pozostałe jakością wykonania. Osuszenia jeziora dokonano poprzez budowę systemu tam ziemnych, które ujmowały wody Kairatosu u jego ujścia do jeziora i prowadziły je dwoma kanałami: jednym wzdłuż północnego brzegu jeziora i drugim przez jego część zachodnią. Woda z kanałów była kierowana następnie do znajdujących się we wschodniej części basenu jeziora, naturalnych szczelin skalnych, zwanych kathavotres, które stanowiły drogę naturalnego, podziemnego odpływu wody do morza (jezioro Kopais jest położone w niecce całkowicie otoczonej wzgórzami). Są dowody, że nawet próbowano poszerzać kathavotres. Na wypadek bardzo wysokiego stanu wód teren poza tamami zabezpieczono systemem polderów (obszary otoczone tamami, zamieniające się w razie powodzi w zbiorniki zatrzymujące nadmiar wody).

Utrzymanie systemu odwadniania Jeziora Kopais wyma­gało budowy szeregu fortów i osad obronnych, które występują szczególnie gęsto wzdłuż północnego brzegu. Wśród założeń obronnych szczególne miejsce zajmuje Gla – wyspa wznosząca się 20-40 m ponad dno jeziora. Na jej brzegu zbudowano mur cyklopi o czterech bra­mach, liczący 3 km długości i obejmujący powierzchnię ok. 50 akrów. Konstrukcja muru jest wyjątkowa, ponieważ w jego licu zewnętrznym występują, średnio co 9 m, usko­ki. W najwyższej, północnej części wyspy, wzniesiono budynek o dwóch wąskich skrzydłach zawierających po jednym megaronie. Niektóre detale wskazują na wpływy architektury minojskiej, co może rzucać światło na zagadkową historię powstania tego miasta. Odkryto też liczne fragmenty malowideł ściennych. Na niższej, rozległej części odsłonięto dwa rozległe kompleksy budowli nie mających dobrych analogii w świecie mykeńskim, tzw. Agorę, której pomieszczenia pełniły funkcje magazynowe. Wschodni skraj wyspy został oddzielony wąskim murem od reszty terenu, tworząc jakby wew­nętrzną twierdzę. Brama południowo-wschodnia ma dwa równoległe trakty, z których jeden prowadzi do głównej cytadeli, a drugi – do części wydzielonej. Wszystkie bramy mają bastiony z niszami. Całość datuje się na PH IIIB₁ i powszechnie panuje opinia, że miało to być miasto założone na surowym korzeniu, po osuszeniu je­ziora. Jednak los spowodował, że zrealizowano jedynie część planu.

Lokrydę Wschodnią można uznać za rejon powiązany z Beocją. Ostatnie lata przynoszą coraz większą liczbę odkrywanych tam grobów komorowych oraz osad. Do najciekawszych stanowisk należy Mitrou nad Północną Zatoką Eubejską, zasiedlone przynajmniej od ŚH aż po okres protogeometryczny. Odsłonięto szereg budowli, w tym monumentalnych, z różnych faz (PH I, PH IIIA, PH IIIC, SMyk, PG), a także szerokie ulice, groby, a nawet ŚH wrak łodzi. Fortyfikacje w Lokrydzie nie należą do częstych znalezisk.

Maleńka Fokida także była zamieszkała przez Mykeńczyków. Na terenie późniejszych sanktuariów Apollina i Ateny w Delfach odkryto pozostałości osady i miejsca kultu z późnego brązu. Na morzem wybija się mała akropola na wysokiej skale Gla Iteas. Największym jednak założeniem jest wielka cytadela Krisa, wzniesiona na ramieniu skalnym wysuwającym się ze stoku Parnasu i dominującym nad uprawną niziną nadbrzeżną. Mur cyklopi o długości ok. 2 km osłania cytadelę od zachodu, natomiast od wschodu jest ona broniona wysoką, niemal pionową ścianą skalną. Brak śladów zabudowy na większej części cytadeli. Jedynie w jej południowym, najniższym końcu, Francuzi odkryli kilka sporych domów mykeńskich stojących przy ulicy. Poniżej znajdują się warstwy wczesnomykeńskie i ŚH.

Tessalia, oddzielona od Lokrydy słabo zaludnioną doliną Spercheiosu, została zasiedlona przez Mykeńczyków jeszcze w okresie wczesnomykeńskim. Przybysze dostali się tam drogą morską, a za jeden z pierwszych, opanowanych przez nich punktów uważany jest niewielki cypel Pefkakia, położony naprzeciw dzisiejszego miasta Volos. W samym Volos, identyfikowanym przez długi czas z homerowym Iolkos pod turecką twierdzą odsłonięto niewielki fragment budowli mykeńskiej uważanej przez D. Theocharisa za pałac. W dzielnicy Kapakli znajduje się grób tolosowy, a w Nea Ionia duże cmentarzysko grobów skrzynkowych, oba datowane na PH II-IIIB. Dimini, osada tak dobrze nam znana z neolitu, w świetle najnowszych badań okazuje się być także dużym miastem mykeńskim z dwoma, znanymi już wcześniej, tolosami PH IIIA-B. Zabudowa mykeńska występuje dość nietypowo, bo u stóp wzgórza. Znaleziono tam dwa kompleksy megaronowe, monumentalny portal, ślady grup domów oraz ulicę. Całość wyraźnie różni się od znanych nam założeń mykeńskich, robi przy tym wrażenie bardzo silnego ośrodka. Prawdopodobnie to Dimini należy identyfikować z Iolkos.

Na północ od Volos, oddzielone górami Zagros od morza, znajduje się największe stanowisko mykeńskie: Petra. Składa się ono z kilku pagórków położonych na cyplu lub wyspie na jeziorze Boibe (też Karla), obecnie całkowicie osuszonym. Do dziś przeprowadzono jedynie prospekcję, która ujawniła długi na 5 km mur obronny obiegający całą wyspę (dziś kompletnie wyrabowany) oraz mury broniące dostępu do trzech wewnętrznych pagórków, z których największy sam w sobie stanowi już dużą cytadelę. Jak na skalę Grecji mykeńskiej – jest to założenie monstrualne, porównywalne z niektórymi stolicami Bliskiego Wschodu i trudno sobie wyobrazić, jakim właściwie celom miało służyć. Nie wiemy też jaki ośrodek zdecydował się na podjęcie tak kolosalnego zadania.

O ile w rejonie Volos groby komorowe nie występują, o tyle w głębi Tessalii odkryto sporą liczbę takich cmentarzysk. Oprócz nich popularne w tym rejonie były groby naziemne, budowane z kamieni, czasami prostokątne, a czasami przypominające tolosy (ang. built tomb). Oprócz grobów oraz zidentyfikowanych w wyniku badań powierzchniowych osad i fortów, niewiele więcej wiadomo o mykeńskiej Tessalii.

Niewiele da się powiedzieć o mykeńskiej Eubei, wyspie ciągnącej się od Attyki po Tessalię – znamy stamtąd rozsiane osady, nigdy nie badane archeologicznie, oraz liczne groby, głównie komorowe, najczęściej silnie zniszczone.

Grecja północno-zachodnia, a więc rejon Epiru i Akarnanii, oddzielony górami Pindos od centralnej Grecji, został zasiedlony przez Mykeńczyków dopiero w PH III. Do najważniejszych stanowisk należy zaliczyć Mesopo­tamos – stożkowate wzgórze nad Acheronem, o szczycie otoczonym murem cyklopim. Dotychczasowe badania doprowadziły jedynie do odsłonięcia kilku tumulusów zawierających pochówki dorosłych i dzieci (m.in. matka z dzieckiem na ręku) wzniesionych wew­nątrz murów, niedaleko bramy. Najdalej na północny-zachód wysunię­tym grobem kopułowym jest tolos koło miejscowości Parga, słabo zachowany i kiepskiej konstrukcji. Po Mykeńczykach zachowały się jeszcze ślady kilku osad oraz spora grupa grobów skrzynkowych z wyposażeniem częściowo mykeńskim (zwłaszcza uzbrojenie), a częściowo lo­kalnym (ceramika).

Wszystkie Wyspy Jońskie, podobnie jak Epir, były zamieszkane przez Mykeńczyków głównie w PH III. Największa z nich, Kephallenia, była najważniejszym ośrodkiem kultury mykeńskiej w tym rejonie. Żadna osada nie została przebadana archeologicznie, znamy natomiast grób tolosowy, groby jamowe i skrzynkowe, komorowe oraz szczególnego typu groby podziemne, składające się z szeregu komór wychodzących na wspólny korytarz. Poszukiwania domu Odyseusza chwilowo nie przyniosły rezultatu, jednak ogólna topografia Itaki wskazuje, że znajdował się on w jej północnej części, w pobliżu jaskini Polis. Istnieje jednak dobrze umotywowana teza, że homerową Itaką była nie dzisiejsza Itaka (historia jej nazwy współczesnej jest nieznana), lecz w istocie zachodni półwysep Kephallenii, Sami, w epoce brązu jeszcze osobna wyspa, którą połączyły z większą sąsiadką ruchy tektoniczne. Ciekawostką z historii archeologii jest fakt, że W. Dörpfeld uważał pobliską wyspę Leukas za homerową Itakę, chociaż leży ona niezgodnie ze wzmiankami z Odysei i brak jest przekonujących znalezisk datowanych na okres mykeński. Dążeniu Dörpfelda do udowodnienia własnej tezy zawdzięczamy natomiast odkrycie na Leukas kilku niezwykle interesują­cych cmentarzysk ze średniego brązu.

Mykeńczycy opanowali również Wyspy Cykladzkie. Do najistotniejszych stanowisk należą Aplomata na Naksos, A. Irini na Keos i Phylakopi na Melos. Grób tolosowy odkryto na Mykonos. Więcej informacji na ten temat Czytelnik znajdzie w rozdziale "Wyspy Cykladzie"

Ekspansja mykeńska sięgnęła także Dodekanezu, Sporadów Wschodnich i wybrzeży Azji Mniejszej. Na Rodos powstało prawdopodobnie silne państwo, po którym jednak pozostały głównie duże cmentarzyska grobów komorowych, natomiast żadna osada nie została dotąd zbadana. Podobnie ma się sprawa z innymi wyspami i stanowiskami na lądzie azjatyckim. Wyjątek stanowić może Milet, gdzie zbadano część miasta z epoki brązu i odkryto fragmenty muru obronnego (ale o konstrukcji typu cypryjskiego), megaronu oraz innych budowli.

Macedonia nie należy wprawdzie do obszaru objętego bezpośrednio kulturą mykeńską, jednak należy stwierdzić, że wpływy z południa przenikały poza Olimp. Każdy rok przynosi nowe odkrycia ceramiki mykeńskiej w warstwach osadniczych oraz grobach na różnych stanowiskach, można więc sądzić, że jakieś grupy Mykeńczyków osiedlały się w tej żyznej krainie.

Mykeńczycy mieszkali też na Sardynii, Sycylii i w południowej Italii. Na dziesiątkach stanowisk z tamtego rejonu występują olbrzymie ilości ceramiki mykeńskiej importowanej oraz produkcji lokalnej. Nie jest jasne, czy Mykeńczycy tworzyli osobne społeczności, czy też w znacznej mierze zmieszali się z ludnością miejscową.

Wyjątkowa konstrukcja obronna została wzniesiona na Istmie Korynckim, na terenie znajdującym się dziś na południe od Kanału i przylegającym do brzegu Zat. Sarońskiej. Był to długi na 2 kilometry (tyle przynajmniej udało się odnaleźć) mur z wieżami zwróconymi na północ. Ceramika datuje tę konstrukcję na PH IIIB. Odkrywca, O. Broneer, sądził, że mur przecinał cały Istm i miał bronić mieszkańców Peloponezu przed atakiem z północy. Argumentem za tą tezą były fragmenty murów mykeńskich, odsłonięte na terenie sanktuarium Posejdona. Ponieważ jednak zachodni odcinek muru skręca na południe, to połączenie go ze wspomnianymi fragmentami wymagałoby ponownego odbicia ku północy, co niezmiernie musiało wydłużyć linię obrony. Można więc sądzić, że mur raczej bronił odcinka wybrzeża, istotnego z nieznanych dotychczas powodów.

Obyczaje grzebalne okresu środkowomykeńskiego nie różniły się w szczególny sposób od wcześniejszych. Dominował, teraz już w sposób absolutny, grób komorowy, używany przez wiele pokoleń. Nowością są pochówki dzieci w takich grobach, wcześniej właściwie niespotykane (co może być wynikiem stanu zachowania, a nie zmian obyczajów). Groby tolosowe lub podobne do nich, budowane z kamieni, występują w niektórych częściach Grecji na większą skalę (zwłaszcza w Tessalii i Messenii). W całej Grecji spotyka się rozproszone groby proste, jak jamowe i skrzynkowe, szczególnie intra muros, natomiast w niektórych miejscach tworzą one całe cmentarzyska (Volos w Tessalii i Kambi na Zakynthos); występują też tumulusy. Wyposażenie dobrze zachowanych grobów wydaje się uboższe niż wcześniej, powoli też zanika różnicowanie darów dla dzieci i dorosłych, tak charakterystyczne w poprzedniej fazie. Często mamy dowody istnienia obyczaju drugiego pochówku, czyli powtórnego pochowania kości po rozkładzie ciała.

b)   Ceramika

Podstawowe kształty ceramiki mykeńskiej powstały w poprzednim okresie i zmiany, jakie obserwujemy, nie są znaczne. Możemy mówić o postępującej specjalizacji poszczególnych kształtów i doskonaleniu techniki wyrobu ceramiki. Wśród naczyń do picia zmniejsza się rola kubków na rzecz filiżanek (ang. semiglobular cups) zaczynają się też pojawiać skyfosy. Jest nadal dużo dzbanków, a hydrii więcej niż wcześniej. Wśród najpopularniejszych naczyń do przechowywania kosmety­ków i żywności są teraz alabastra, czyli pyksidy, oraz dzbany kabłąkowe.

Dekoracja malarska zmierza ku coraz większej stylizacji motywów, a szczególne wśród nich miejsce zajmują teraz obok spiral – kwiaty (motyw Mycenaean III Flower). Dominują naczynia dekorowane połączonymi na różne sposoby motywami – ceramika ze wzorami (ang. patterned ware). Obok nich zaczynają rozpowszechniać się kompozycje w stylu obrazowym (ang. pictorial style) przedstawiające byki, zaprzęgi rydwanowe, różne zwierzęta i rośliny. Są to niemal wyłącznie kompozycje pasowe, zazwyczaj na kraterach, w których obok głównych elementów kompozycji występują też motywy używane na ceramice ze wzorami. Wielkim ośrodkiem produkcji takich naczyń była osada Berbati niedaleko Myken; wszystko wskazuje na to, że były one w większości wytwarzane na eksport, zwłaszcza na Cypr, gdyż w Grecji właściwej znaleziono stosunkowo niewiele ceramiki w stylu obrazowym i, odwrotnie niż na Cyprze, pochodzi ona niemal wyłącznie z osad.

Interesującą cechą ceramiki mykeńskiej jest jej znaczna uniformizacja. Na niezwykle rozległym obszarze od Azji Mniejszej po Wielką Grecję, zapewne bardzo zróżnicowanym politycznie, występują naczynia różniące się od siebie jedynie nieznacznie. Mimo opublikowania przez P. Mountjoy monumentalnej pracy o lokalnych stylach, są one słabo definiowalne i często różnice dotyczą jedynie skłonności do niektórych kształtów i wzorów, a nie sposobu ich przedstawiania.

c)    Malarstwo

Mykeńskie malarstwo ścienne technicznie i stylis­tycznie wywodzi się od malarstwa minojskiego, chociaż jego rozwój świadczy o znacznym przystosowaniu formy i repertuaru przedstawień do potrzeb nowych odbiorców. Do tradycji minojskiej nawiązują monumentalne freski procesyjne, ukazujące kobiety w minojskich strojach, symbole związane z wierzeniami i władzą np.: fryz z tarcz ósemkowych w Mykenach i Tirynsie, gryfy z sali tronowej w Pylos czy rogi sakralne z Myken. Sposób potraktowania tła (jednobarwne, lub szerokie falujące pasy w kolorach niebieskim, czerwonym, białym lub żółtym) oraz wysokość postaci ludzkich (ok. 0,30 m) również znajdują analogie w malarstwie minojskim. Tematyka przedstawień jest jednak nowa: dominują sceny walki i polowania. Freski narracyjne częściej przedsta­wiają mężczyzn niż kobiety. Minojski kilt i przepaskę biodrową zastępuje sięgający kolan chiton z krótkimi rękawami; dopełnieniem stroju mogą być wysokie buty lub nagolenniki. Mykeńskie jest także uzbrojenie: tarcze, hełmy, broń oraz rydwany. Kobiety, przedstawiane na polowaniach lub podczas przejażdżek, noszą długie tuniki starannie zakrywające biusty, natomiast w procesjach i innych scenach kultowych pojawiają się też damy odziane na sposób minojski. Często występują także konie i psy myśliwskie.

Generalnie, stan zachowania fresków mykeńskich jest znacznie gorszy w porównaniu z malowidłami z Thery czy nawet Krety. Początki malarstwa mykeńskiego sięgają PH II. Do tak wcześnie datowanych znalezisk należą malowidła z grobu tolosowego w Kokla w Argolidzie oraz najwcześniejsze fragmenty z Myken i fresk procesji z Teb. Najstarsze freski z Pylos datowane są na PH IIIA. Największy rozkwit malarstwa ściennego przypada na fazę środkowo-mykeńską (PH IIIA-IIIB). Ponieważ freski na lądzie greckim związane były ściśle z patronatem pałaców, po ich upadku (PH IIIB/C) sztuka wykonywania malowideł ściennych została zapomniana. Do ostatnich znanych zabytków deko­rowanych techniką fresku należą stela z Myken, zapewne wykonana przez artystę, który był także autorem Wazy Wojowników oraz malowidło przedstawiające damę z lilią, pochodzące z budynku położonego na południe od Centrum Kultowego w Mykenach (PH IIIC). Głównymi centrami rozwoju sztuki malarskiej na lądzie greckim wydają się być Mykeny, Pylos oraz Teby. Poniższe omówienie wybranych malowideł jest zestawione według miejsc ich znalezienia. Poza wymienionymi ośrodkami, fragmenty fresków odkryto także w Orchomenos, Argos, Gla,Midea i Zygouries.

Mykeny. Najstarsze malowidła pochodzą z odkrytego przez Schliemanna Domu Przy Rampie (PH II/IIIA). Fragment Kobiety w loggii ukazuje trzy kobiety siedzące w oknach ozdobionych girlandami, podtrzymywanymi przez małe, podwójne siekiery. Źle zachowane dwa lub trzy panele przedstawiały sporty z bykami. Fragmenty fresków procesyjnych zachowały się w Domu Przy Rampie oraz w Centrum Kultowym i w leżącej na południe od niego Budowli Południowo-Zachodniej. Najprawdopodobniej do kompozycji procesyjnej z tego ostatniego domu należy Mykenaia (Myceanean Lady, PH IIIB). Zachowała się górna część ciała kobiety: głowa o delikatnym profilu, kunsztowna fryzura (loki zaznaczone białą farbą) oraz ramiona i biust w ujęciu frontalnym. Dama ubrana jest w żółty żakiet z krótkimi rękawami, oblamowany czerwonymi i białymi pasami. Piersi przesłania prześwitująca, żółta materia. Zgięta lewa ręka skierowana jest do naszyjnika na szyi (kciuk namalowany z niewłaściwej strony), w prawej trzyma drugi naszyjnik, nieco przypominający poprzedni. Być może Mykenaia była przedstawieniem siedzącej bogini, ku której kierowała się procesja. Z drugiego fresku procesyjnego pochodzi fragment (PH IIIB) ukazujący parę kobiecych rąk trzymających malutką figurkę kobiety (być może dziecko?). Nie jest jasne czy figurka trzymana jest przez boginię, czy też namalowano tu scenę ofiarowania lub dedykacji i jedna z dłoni należy do ofiarodawczyni. Freski z Pokoju Fresków w Centrum Kultowym (PH IIIB) wykonane są w stylu mocno odbiegającym od wzorów minojskich. Stan zachowania pozwala na pełniejszą rekonstrukcję przedstawienia o charakterze religijnym. Przy wschodniej ścianie małego, prostokątnego pomieszczenia znajdował się pokryty stiukiem ołtarz (ława?), dekorowany fryzem z rzędu kół, wyobrażających czoła belek zwieńczonych pasem rogów sakralnych. Na ścianie powyżej, pomiędzy dwoma kolumnami o skośnych kane­lurach, przedstawione zostały na przeciwko siebie dwie kobiety niemal naturalnych rozmiarów. Pomiędzy nimi znajduje się ogromny miecz z ostrzem skierowanym do dołu. Lewa postać ubrana jest w długą, niebieską szatę obszytą frędzlami i chwostami; kobieta po prawej, odziana w spódnicę minojską, trzymała w ręku berło lub włócznię. Pomiędzy mieczem a berłem znajdowały się dwie, źle zachowane, małe postacie męskie namalowane kolorem czarnym i czerwonym. Górna część przedstawienia nie zachowała się. Po lewej stronie malowidło, słabo zachowane, podzielone jest na dwie części, mniej więcej na wysokości ołtarza. Z panelu dolnego przetrwała górna część postaci kobiecej ubranej w szatę z rękawami, częściowo przesłoniętą przewieszoną przez lewe ramię zwierzęcą skórą. Trzyma ona we wzniesionych rękach kłosy zboża. Towarzyszy jej lew lub gryf. Ze względu na stan zachowania trudno osądzić, czy służył on kobiecie za wierzchowca, czy też stał obok niej. Być może, malowidło odzwierciedlało różne aspekty kobiecego bóstwa: bogini wojny (miecz) i bogini urodzaju (kłosy). Z terenu Centrum Kultowego pochodzą inne fragmenty fresków o religijnym znaczeniu. Mała, pokryta malowanym stiukiem plakietka przedstawia dwie kobiety w minojskich strojach skierowane ku postaci centralnej: tarczy ósemkowej, u góry której widoczna jest biała, kobieca (?) głowa. Z kolei fragment fresku miniaturowego przedstawia trzy minojskie geniusze z głowami osłów niosące na ramionach sznur. Inny fragment ukazuje kobietę w hełmie z kłów dzika, trzymającą w rękach uskrzydlonego gryfa (mykeńska Pallas Atena?). Z megaronu pałacu królewskiego zachowały się fragmenty fryzu obiegającego prawdopodobnie cztery ściany głównego pomieszczenia z paleniskiem (PH IIIB). Tematem fryzu była walka: jedna z zachowanych scen ukazuje fragment budowli (pałacu?), powyżej której namalowano ciało spadającego wojownika; w oknie budowli widać głowę kobiety przyglądającej się bitwie.

Pylos. W dekoracji malarskiej tego pałacu widoczne są częste odniesienia do malowideł knossyjskich. Do najstarszych fresków zaliczany jest fragment ukazujący „torreadora” i kawałek grzbietu byka. Zachowały się ślady po trzech freskach procesyjnych: monumentalnej procesji mężczyn ubranych w minojskie kilty, procesji kobiet oraz mniejszego fresku z procesją mężczyzn i przynajmniej jednej kobiety (postaci od 0,30 do 0,40 m wysokości). Z monumentalną procesją kobiet M. Lang próbuje powią­zać przedstawienie tzw. Białej Bogini (White Goddess, PH IIIB) i jej adorantki. Zachowane fragmenty ukazują w profilu głowę Białej Bogini o kunsztownej fryzurze. O identyfikacji z boginią, postacią ku której zmierza procesja, przesądziła większa skala przedstawienia. Za­cho­wa­ny fragment innej postaci kobiecej, stojącej przed podnóżkiem, sugeruje adorantkę składającą dary przed siedzącą boginią.

W Pylos odkryto także sceny walk składających się z pojedynków toczonych przez pary przeciwni­ków. Fragmenty fresków odnalezionych w Hallu 64 w Budynku Południowo-Zachodnim (PH IIIB) składają się na pięciometrowej długości fryz ukazujący sceny walki, dla których tłem są pionowe, faliste pasy na przemian w kolorze białym i niebieskim: w jednej z nich biorą udział wyłącznie Mykeńczycy (krótkie spódniczki, hełmy z kłów dzika, nagolenice, miecze i sztylety, włócznie); w innej Mykeńczycy ścierają się z przeciw­ni­kami odzianymi jedynie w skóry przewieszone przez ramię, używającymi mieczy. W tym samym pomiesz­cze­niu znaleziono fragment przedstawiający wojownika wsiada­ją­cego na rydwan.

Polowanie przedstawione było na fryzie, który prawdo­po­dobnie zdobił pomieszczenie powyżej Hallu 46. Zachowały się fragmenty ukazujące myśliwego z włócz­nią skierowaną ku jeleniowi, myśliwych i psy oraz dwóch mężczyzn niosących trójnogi.

Dekoracja malarska Sali Tronowej nie jest do końca jasna. Z lewej strony tronu, znajdującego się przy południowo-wschodniej ścianie pomieszczenia, namalo­wa­ne zostały bezskrzydły gryf i lew. Prawdopodobnie taka sama para zwierząt flankowała tron od strony prawej. Jednak, niezgodnie z rozpowszechnioną rekonstrukcją P. de Jonga, wszystkie zwierzęta skierowane były w jedną stronę i nie tworzyły grupy antytetycznej. Jeszcze dalej na prawo znajdowało się przedstawienie byka naturalnej wielkości oraz Lirnik (Lyre-Player, PH IIIB₂). Siedzący na skale mężczyzna odziany w długą szatę trzyma w rękach lirę o 5 strunach. Na przeciwko mężczyzny namalowany jest duży ptak w locie. Z Lirnikiem łączy się mały fragment ukazujący dwie postacie w długich szatach, siedzące za stołem o trzech nogach.

Tiryns. Monumentalny fresk procesyjny przedstawiał przynajmniej osiem kobiet poruszających się w obu kierunkach. Dama z pyksidą zrekonstru­owa­na przez E. Gilliérona stanowiła część fresku. Zachowały się dwa inne przedmioty niesione w procesji: kultowe naczynie oraz dolna część figurki terakotowej lub idola. Ze względu na przerysowania (przesadzone pozy i daleko posunięta stylizacja ciała) procesja datowana jest na PH IIIB. Skomplikowaną kompozycję miał fresk Polowanie na dzika (PH IIIB). Składały się na nią dwie grupy myśliwych wyruszających na polowanie pieszo (niektórzy z nich prowadzą na smyczach psy) lub na rydwanach (między innymi dwie damy) oraz scena zabijania dzika. Fryz jeleni (PH IIIB) przedstawia na niebieskim tle zwierzęta w zróżnicowanych pozach. Jelenie stoją grupami, pojedynczo, biegną po dwa obok siebie lub walczą. Zdaniem S. Immerwahr Fryz jeleni i Polowanie na dzika stanowiły dekorację malarską jednego pomieszczenia.

Teby. Z Kadmei pochodzi najstarszy fresk procesyjny na lądzie greckim (PH II). Z dziewięciu lub dwunastu kobiet naturalnej wielkości siedem kierowało się w lewo, a jedna w prawo. Wszystkie głowy, talie i stopy ukazane zostały w profilu, natomiast górna część tułowia i układ rąk były zróżnicowane w zależności od niesionych przedmiotów. Kobiety różnią się między sobą biżuterią i strojem. Ciała kobiet są białe, namalowane bez konturu, a detale anatomiczne, jak palce, usta i ręce, obwiedzione zostały czerwoną farbą. Tło stanowią szerokie, falujące pasy o wyraźnych, czarnych konturach w kolorach białym, żółtym i jasnoniebieskim.

Larnaksy wannowe i skrzynkowe znaleziono, zazwyczaj we fragmentach, w grobach z różnych części Grecji. Jedyne cmentarzysko helladzkie, na którym regularnie chowano zmarłych na wzór minojski w glinianych trumnach znajdowało się w Tanagrze w Beocji (PH IIIA-B). Larnaksy te, typu skrzynkowego, zdobione były malowanymi scenami związanymi z obrządkiem pogrzebowym: opłakiwaniem zmarłego, wystawieniem zwłok (prothesis), złożeniem do larnaksu oraz z wierzeniami dotyczącymi świata pozagrobowego: uskrzydlone postacie (dusze?), sfinksy. Zazwyczaj stosowano farbę garncarską szarą lub ciemno-brązową, rzadziej czerwoną i niebieską. E. Vermeule wyodrębniła dwa style w dekoracji malarskiej tanagryjskich larnaksów. Pierwszy nawiązuje do malarstwa ściennego oraz stylu obrazowego w ceramice mykeńskiej: przedstawiane są procesje kobiet (czasami ubranych w stroje przypominające minojskie), rydwany, sporty z bykami. Drugi, bardziej oryginalny, kładzie nacisk na oddanie stanu emocjonalnego przedstawianych postaci: gesty opłakiwania, łzy lub krew spływające po twarzy. Niezwykła scena przedstawiona jest na larnaksie 3 z grobu 51. Na jednym z dłuższych boków, po środku, wyobrażona jest kolumna z bazą, a po jej obu stronach dwie postacie o płci trudnej do identyfikacji. Para znajdująca się bliżej kolumny dotyka rękoma jej trzonu. Po drugiej stronie przedstawiona jest podobna scena z dwoma postaciami, kolumny dotykają sfinks (z lewej) i człowiek (z prawej). Powyżej sfinksa widoczny jest mniejszy byk, poniżej – konik. Krótsze boki zdobi motyw podwójnej ciągłej spirali. Pokrywy larnaksów tanagryjskich były z reguły płaskie, chociaż jedną z nich zdobią cztery terakotowe akroterie osadzone w rogach pokrywy. Składają się one z ptaków o rozłożonych skrzydłach, siedzących na dyskach, na których namalowano schematycznie podwójne siekiery.

d)   Plastyka kamienna i terakotowa

Reliefy kamienne wykorzystywano do dekoracji gro­bów tolosowych. Kolumny flankujące wejście do tzw. Skarbca Atreusza/Grobu Agamemnona w Mykenach oraz mniejsza para kolumn dekorowały reliefy (zygzaki wypełnione spiralami, poziome i ukośne pasy ze spiral, fryzy) wykonane z marmuru w dwóch kontrastujących kolorach: czerwonym i zielonym. Komora boczna prawdopodobnie okładana była gipsowymi płytami ozdobionymi reliefami. Być może z niej właśnie pochodzą dwa fragmenty, wywiezione przez lorda Elgina do Anglii, przedstawiające głowę i nogi byka w głębokim reliefie. Według innej interpretacji, relief ten zdobił trójkąt odciążający nadproże grobu. Sklepienie bocznej komory Skarbca Miniasza w Orchomenos zdobił skomplikowany wzór ze spiral, rozet i stylizowanych liści papirusu.

O istnieniu rzeźby statuarycznej świadczy odnaleziona w Mykenach głowa ze stiuku niemal naturalnych rozmiarów. Nieco płaska twarz pomalowana jest na biało; usta, linia ucha i opaska nad czołem zaznaczone są czerwoną farbą, podobnie jak trzy kropki, otoczone mniejszymi kropeczkami umieszczone na policzkach (dwie) i na brodzie (tatuaż?). Szeroko otwarte oczy, brwi i włosy są czarne; fragmentarycznie zachowane nakrycie głowy było czarno-niebieskie. Biały kolor sugeruje kobiecą twarz bogini lub sfinksa, natomiast kształt i wyraz twarzy zdają się antycypować styl dedaliczny w rzeźbie archaicznej. Wydaje się, że głowa sfinksa mogła być fragmentem rzeźby drewnianej, podobnie jak inna główka ze stiuku, pochodząca również z Myken, która miała otwór w szyi służący do jej mocowania oraz główka z kości słoniowej.

Na początek okresu średniomykeńskiego przypada gwałtowny rozwój drobnej plastyki terakotowej. E. French wyróżnia dwie podstawowe klasy terakot: niewielkie figurki lepione ręcznie i większe figury często wykonywane przy użyciu koła garncarskiego. Obydwie klasy przedstawiają ludzi i zwierzęta (głównie bydło). Niewielkie figurki wyobrażają najczęściej kobiety w długich malowanych szatach i stylistycznie wywodzą się z tradycji terakot minojskich. Ich niezwykła popularność, rozpoczynająca się wraz z okresem średniomykeńskim i trwająca aż do upadku kultury mykeńskiej, tłumaczona jest jednak wpływami płynącymi z Bliskiego Wschodu (zwłaszcza z Syrii) lub – zdaniem J. Wright’a – przeobrażeniami w życiu religijnym związanymi z powstaniem pałaców i ich ideologiczną i administracyjną kontrolą nad kultem mykeńskim. Wśród masowo wytwarzanych figurek kobiecych, o wysokości od kilku do kilkunastu centymetrów, wyróżnić można trzy podstawowe typy: phi, tau i psi, których nazwa odzwierciedla podobieństwo figurek odpowiednio do wymienionych liter greckich. Pod koniec okresu średniomykeńskiego widoczna jest większa różnorodność tematyczna: pojawiają się modele łodzi, przedstawienia matki z dzieckiem, mężczyzny wygodnie leżącego w szerokim krześle, rydwanu z jeźdźcem, pary na łożu, uwieszonych u rogów byka „akrobatów”, czy „bogini” siedzącej na zwierzęciu (koniu?) lub na tronie. Niewielkie terakoty mykeńskie odnajdywane są w różnych kontekstach: w sanktuariach, grobach i domach. Większe figury terakotowe (ok. 0,30 m) wykonane są staranniej (bardziej plastyczne twarze, zaznaczone dłonie, biżuteria, kunsztowne fryzury) i wydają się być związane wyłącznie z miejscami kultu. Przedstawiają one postacie z rękoma wzniesionymi do góry lub spoczywającymi na biuście. Ich twarze mają sympatyczny, a niekiedy – zabawny wyraz. Osobną grupę stanowią duże (ok. 0,50 m) figury odnalezione w Centrum Kultowym w Mykenach. Ich ciała pomalowane są na jeden kolor, a wyodrębnione plastycznie detale jak oczy, nosy, usta, włosy podkreślone są nieregularnymi, niezamalowanymi przestrzeniami. W przeciwieństwie do poprzedniej grupy, figury te miały zapewne wywoływać negatywne emocje. Tylko jedna z figur ma ręce wzniesione do góry, u pozostałych ustawienie rąk jest różne. Zdaniem E. French niektóre z figur mogły trzymać w rękach dary lub symbole religijne – świadczy o tym odnaleziony fragment glinianego naszyjnika oraz otwory będące śladami po mocowanych elementach; sugeruje ona także, że duże figury z Myken prawdopodobnie były ubierane i ozdabiane biżuterią.

e)    Toreutyka, gliptyka i rzemiosło artystyczne

Nadal wykonywane są bogato dekorowane naczynia z metali szlachetnych. Szczególnie dużo naczyń pochodzi z cmentarzyska w Dendra. Zespół srebrnych naczyń odkryty został w jednym z dwóch pochówków z grobu komorowego. W zestawie srebrnych kubków i łyżki wyróżnia się naczynie o złoconym wylewie i uszach, którego czaszę pokrywa repusowana dekoracja: w pięciu rozetowych panelach ukazane są ptaki z rozpostartymi skrzydłami; tło wypełnia motyw rybiej łuski. Z drugiego pochówku w tym samym grobie, pochodzi złote naczynie o szerokim, falistym wylewie, którego brzusiec dekoruje wzór ze stylizowanych liści bluszczu. Kształt naczynia przypomina dzisiejszą filiżankę. Z innego grobu pochodzą fragmenty srebrnego kubka inkrustowanego złotymi rozetkami i podwójnymi siekierami. Kolejne złote i srebrne naczynia odkryte zostały w grobie tolosowym w Dendra. Chociaż grób zawierający pochówek kobiety i mężczyzny, datowany jest na początek okresu średniomykeńskiego, niektóre z naczyń mogły powstać jeszcze w poprzednim okresie. Z pochówkiem mężczyzny związane są cztery naczynia ze srebra i złota (w tym jedno niedekorowane). Srebrny kubek, o kształcie przypominającym kubki z Vaphio, zdobi wyobrażenie atakujących byków, natomiast wewnętrzna strona naczynia została pozłocona. Na srebrnym pucharku z wysoką nóżką przedstawiono jelenia rozszarpywanego przez psy. Na brzuścu złotej „filiżanki” widoczne są cztery ośmiornice na tle skał oraz małe delfiny i muszle pomiędzy ośmiornicami. Pochówek kobiety zawierał srebrny kubek, ozdobiony odciśniętymi głowami pięciu byków, inkrustowanymi złotem i niello. Dekorację umieszczono pomiędzy grubymi, złotymi pasami. Z Myken pochodzą fragmenty inkrustowanych naczyń metalowych (brązowy uchwyt ze złotymi muszlami, złote skrzydło sfinksa lub gryfa) oraz srebrne naczynie ozdobione inkrustacją z głów brodatych mężczyzn; ich twarze są złote, włosy i detale były niellowane. Fragmenty naczynia o podobnej dekoracji odkryte zostały w pałacu w Pylos.

W okresie średniomykeńskim sztuka rzeźbienia w kości słoniowej osiągnęła pełnię artystycznej doskonałości. Technika obróbki dotarła na ląd grecki poprzez minojską Kretę, jednak już najstarsze wyroby pochodzące z Grobów Szybowych w Mykenach mają miejscowe cechy stylistyczne. Wpływ minojski widoczny jest jedynie w małych figurkach i niektórych grupach figuralnych, które stanowią zaledwie niewielką część wyrobów z kości. Na lądzie greckim kość słoniowa służyła przede wszystkim do okładania mebli, szkatułek, wytwarzania pudełek kosmetycznych czy uchwytów do luster. Mykeński styl dekoracji tych przedmiotów ma pewne cechy orientalne, jednak kierunek wpływów wskazuje raczej na ląd grecki jako źródło artystycznych inspiracji dla Bliskiego Wschodu, a zwłaszcza Syrii i Cypru. Głównym centrum obróbki kości słoniowej były Mykeny, z których pochodzi największa ilość zachowanych zabytków. Pod koniec okresu pojawiają się lokalne style i szkoły, motywy stają się bardziej zgeometryzowane, a kompozycja symetryczna. Częściej przedstawiane są stwory fantastyczne, a postać ludzka zanika. Niektóre z wyrobów z kości słoniowej były dodatkowo kolorowane. Na początek okresu średniomykeńskiego datowana jest okrągła pyksida odnaleziona w grobie na Areopagu w Atenach. Wnętrze puszki obłożone zostało pasami cynowej blaszki, stronę zewnętrzną i pokrywę zdobiła dekoracja reliefowa. Dynamiczna kompozycja ukazuje gryfy (para na pudełku, jeden na pokrywie) polujące na stado jeleni (cztery na puszce i dwa na pokrywie). Górny brzeg pudełka zdobiły dodatkowo dwie pary zwierząt: zwinięty jelonek (zachował się jeden) i leżący lew. Lwy na puszce zostały przedstawione w wyjątkowym dla sztuki egejskiej ujęciu – z lotu ptaka. Zwierzęta służyły prawdopodobnie do mocowania rączek puszki wykonanych z drutu lub ze sznura. Z tego samego grobu pochodzi pyksida zdobiona motywami morskimi; w okolicach Pylos odnaleziono puszkę dekorowaną pasami spiral; w Mykenach owalną pyksidę zdobiło przedstawienie dwóch mężczyzn prowadzących sfinksy. Z grobu w Mykenach pochodzi dobrze zachowany końcowy fragment kła słonia zdobiony płaskim reliefem. Po jednej stronie przedstawiona jest kolumna z „proto-jońskim” kapitelem, z kwiatami wypływającymi z wolut, flankowana kwiatami i pąkami lotosu. Nad głowicą kolumny zachowały się ślady dużego ptaka w locie. Z drugiej strony ukazano dużą postać mężczyzny flankowaną przez parę kóz lub kozic. Prawdopodobnie zabytek pełnił funkcję rytonu lub rogu do grania. Okładziny mebli i szkatułek miały rozmaite kształty: od prostokątnych płytek zdobionych scenami figuralnymi, poprzez apliki w kształcie delfinów, muszli, męskich głów w hełmach z kłów dzika, do całych postaci ludzkich. Niektóre z nich zdobione były dekoracją rytą jak np. płytka odnaleziona w depozycie poniżej Artemizjonu na Delos (gryf atakujący lwa), inne reliefową. Wśród zachowanych zabytków wyróżniają się: płytka z Myken z przedstawieniem siedzącego gryfa, płytka z Teb (fantastyczne stwory o głowach lwów niosące na ramionach jelonki), płytka z depozytu z Artemizjonu na Delos (pełna postać wojownika w hełmie z kłów dzika i z tarczą ósemkową), głowa wojownika czy siedząca kobieta (bogini?) z Myken. Uchwyty luster często miały kształt drzewa palmowego, z prostokątną, dekorowaną płytką mocującą lustro, umieszczoną ponad gałęziami drzewa. Dwa wykonane w tym stylu uchwyty (para kobiet na płytce) odnalezione zostały w grobie Klitemnestry w Mykenach. Z grobu w Dendra pochodzi drewniany uchwyt z podobną dekoracją. Figurki z kości słoniowej wykonywane były zarówno z łączonych elementów, jak i z jednego kawałka kości. Do pierwszej kategorii należą fragmenty nogi i ręki z zaciśniętą pięścią z Myken czy postaci kobiecych z Prosymny. Do drugiej kategorii zaliczyć należy unikalny zabytek z Myken ukazujący miniaturową grupę składającą się z dwóch kobiet i dziecka (wys. 0,078 m). Siedzące i obejmujące się rękoma kobiety ubrane są w minojskie spódniczki i żakiety odsłaniające piersi. Głębokie nacięcia zaznaczające oczy i brwi lepiej zachowanej postaci sugerują, że były one wykonane z innego materiału. Oparte o kolana kobiet dziecko, przytrzymywane przez jedną z nich, ubrane jest w długą, prostą spódnicę przewiązaną w talii węzłem. Wszystkie postacie mają na sobie biżuterię. Modelunek jest niezwykle delikatny i kunsztowny. Przypuszcza się, że scena miała znaczenie religijne a najczęściej wysuwaną analogią antyczną jest triada z Eleusis: Demeter, Persefona i Iakchos. Z Centrum Kultowego w Mykenach pochodzi również niewielka główka młodej osoby z kości słoniowej (0,06 m). Modelunek twarzy jest delikatny, oczy zaznaczone są w płaskim reliefie, krótkie włosy, z przedziałkiem po środku, łagodną falą spływają za uszy. Postać ma na głowie płaski diadem lub opaskę. Otwory znajdujące się w szyi sugerują, że główka przymocowana była do korpusu wykonanego z innego materiału – prawdopodobnie drewna. W tym samym wypełnisku odnaleziono statuetkę lwa z kości słoniowej ok. 0,18 m długości.

W gliptyce kontynuowane są tradycje z okresu wcześniejszego. Do popularnych należą sceny walki, polowania, chociaż nadal wiele motywów zaczerpniętych jest z gliptyki minojskiej. Kompozycja przedstawień jest bardziej symetryczna i statyczna, często stosowane są powtórzenia, motywy ulegają standaryzacji. Preferowany jest płaski modelunek o wyraźnych krawędziach, w przeciwieństwie do bardziej „naturalistycznego” stylu minojskiego. Nie zmieniły się kształty pieczęci, nadal wykonywane są metalowe sygnety; bardziej popularne stają się pieczęcie szklane, a gemmy wykonane z kamieni półszlachetnych często mają złocone otwory. Najwcześ­niejszy zespół pieczęci z okresu średniomykeńskiego pochodzi z grobu tolosowego w Dendra. Sześć pieczęci (w tym soczewkowata z ciemnego agatu, ukazująca lwa atakującego byka) odnaleziono w opisywanej powyżej złotej filiżance zdobionej scenami morskimi. Ważny zespół odcisków pochodzi z pałacu w Pylos; niektóre z nich stylem przypominają pieczęcie minojskie, co sugeruje istnienie archaizującego stylu „pylijsko-minojskiego” albo świadczy o imporcie pieczęci z Krety. Szczególnie interesujący jest repertuar przedstawień umieszczanych na metalowych sygnetach, które najczęściej odnajdowane były w grobach. Dominują tu wieloosobowe sceny religijne oraz procesje kobiet i fantastycznych postaci. Pod koniec okresu średniomykeńskiego wiele pieczęci soczewkowatych wykonywanych jest z miękkich materiałów, bez użycia wiertła. W PH IIIB wykonuje się coraz mniej pieczęci, używane są natomiast starsze wyroby. Noszone jako talizmany lub ozdoby nie mają już one zastosowania w administracji.

Fajans, który pojawił się na lądzie greckim w okresie wczesnomykeńskim, w okresie średniomykeńskim wykorzystywany był przede wszystkim do produkcji paciorków i ornamentów. Niektóre z nich mogły mieć kształt postaci ludzkiej, jak np. niewielkie plakietki z grobów w Mykenach i w Dendra. Z fajansu wykonywane były także naczynia (misy na nóżce z Domu Tarcz w Mykenach), których części odlewano w formach i łączono. Niektóre naczynia polichromowano, czasami stosowano złocenie, jak np. w przypadku ozdobionego złotymi granulkami fajansowego naczynia z grobu tolosowego w Kitmeni w Tessalii.

Znaleziska biżuterii pochodzą, ze zrozumiałych wzglę­dów, zazwyczaj z grobów. Mimo wspomnianego wyżej spadku ilości i jakości wyposażenia grobowego, biżuteria pojawia się nadal. Istotną nowością jest rozprzestrzenienie się wyrobów z pasty szklanej, odlewanych w formach kamiennych, z których kilkanaście przetrwało do naszych czasów. Naszyj­niki i diademy wykonywano z płaskich paciorków ozdobionych tarcza­mi ósemkowymi, spiralami, wizerunkami zwierząt i roś­lin, występowały rozety, paciorki w kształcie loków czy liści bluszczu. Robiono też bransolety i naszyjniki z paciorków kulistych, owalnych i cylindrycz­nych. Obok tych najpopular­niejszych wyrobów występuje biżuteria z brązu i złota: bransolety, pierścionki czy kolczyki. Nie zaniechano wyrobu paciorków z kamieni półszlachetnych oraz fajansu. Do wielkiej rzadkości należy natomiast biżuteria z bursztynu.

f)    Uzbrojenie i narzędzia

Broń zaczepna wojowników mykeńskich w tej fazie chronologicznej składała się nadal głównie z mieczy i włóczni czy oszczepów oraz ze sztyletów, noży i tasaków bojowych. Długość mieczy ustabilizowała się na poziomie ok. 0,6-0,7 m. Używano mieczy i sztyletów typu C i D_1, wyposażonych w niewielki jelec, jednak zaliczających się bardziej do przedmiotów luksusowych oraz znacznie praktyczniej­szych od nich typów D₂, E, F i H, zazwyczaj pozbawionych jelca. Produkowane na masową skalę, dzięki swym rozsądnym rozmiarom stanowiły poręczne wyposażenie wojowników, kupców czy rabusiów. Rozmiary włóczni i oszczepów były znacznie mniejsze niż w fazie wczesnej, a co za tym idzie – praktyczniejsze. Istniało bogactwo typów przeznaczonych do różnych rodzajów walki (E-H). Wśród nich wyróżniają się groty typu H o bardzo wąskim liściu, przypominające bagnety – były one przypuszczalnie przeznaczone do walki z wojownikiem osłoniętym pancerzem.

Mamy bezpośredni dowód, że pancerze były w tym czasie używane przez Mykeńczyków: w jednym z grobów w Dendra odkryto sławny pancerz płytowy, wykonany z blachy brązowej. Jego znaczne rozmiary i konstrukcja krępująca ruchy nóg wskazują, że mógł on służyć do walki na rydwanie, choć istnieją wątpliwości, czy używano go kiedykolwiek do celów praktycznych. Znaleziono jeszcze małe fragmenty dwóch podobnych pancerzy; dwa ich typy ukazują zapewne ideogramy pisma linearnego B z Pylos i Knossos. Wydaje się, że niekiedy stosowano także pancerze łuskowe. Ikonografia podpowiada, że wojownik mykeński odziany był w rodzaj tuniki, możliwe, że wykonanej z kilku warstw skóry czy grubego płótna. Hełmy z kłów dzika wciąż ochraniały głowy Mykeńczyków, a niekiedy używali oni hełmów brązowych. Zarówno ikonografia, jak i znaleziska archeologiczne świadczą, że nogi osłaniano nagolenicami. Przedstawienia tarcz są bardzo rzadkie. Wiadomo, że typ ósemkowy i wieżowy przetrwały, pojawiły się także mniejsze tarcze okrągłe.

Dość bogata ikonografia, potwierdzona tabliczkami pisma linearnego B ukazuje użycie rydwanów, zarówno do celów wojennych, jak i do polowania. Rydwany egejskie miały charakterystyczne, półokrągłe zakończenie pudła i trzyczęściowy dyszel (dyszel właściwy, górny i arkadowa podpora łącząca oba). Koła były zawsze cztero­szpry­chowe. Znane są też wędzidła brązowe i kościane. Zwierzęta zaprzęgano za pomocą jarzma i siodła jarzmowego.

Narzędzia z okresu środkowomykeńskiego są podobne do wcześniejszych. Robiono je głównie z brązu, choć pojawiają się wciąż mikrolity z obsydianu i krzemienia. Znamy wiele przyrządów rolniczych, ciesielskich, piły używane przez kamieniarzy, instrumenty kosmetyczne, szalki wag itp.

3. Okres schyłku kultury mykeńskiej (PH IIIC)

wczesnomyk, środkowomyk, submyk, schyłek interpretacja, literatura

Koniec okresu PH IIIB przynosi generalne załamanie kultury mykeńskiej. Wszystkie wielkie ośrodki i większość osad zostaje zniszczonych bądź opuszczonych. Następny okres został określony przez A. Furumarka jako PH IIIC₁. W nowszych chronologiach bywa on nazywany PH IIIC, w odróżnieniu od Furumarkowego PH IIIC₂, który nosi obecnie miano sub-mykeńskiego. W niniejszym opracowaniu przyjmujemy to ostatnie rozróżnienie. W zależności od stanowiska lub przekonania archeologów, PH IIIC może być dzielony na trzy do pięciu faz, określanych liczbami porządkowymi lub ich nazwami (wczesna, środkowa (rozwinięta, zaawansowana), późna.

Okres PH IIIC przyniósł częściową odbudowę niektórych ośrodków, zwłaszcza Tirynsu i Myken, jednak już w skromniejszej formie. Pałac w Pylos pozostał w ruinie, choć miasto, przynajmniej w ograniczonej postaci, nadal istniało. Liczba stanowisk archeologicz­nych z tego okresu stanowi ok. 10% liczby z fazy największego rozkwitu kultury mykeńskiej. W okresie PH IIIC Późnym nastąpiło ostateczne załamanie – kolejne osady uległy stopniowo zniszczeniu lub opuszczeniu. Za umowny koniec PH IIIC uważa się zniszczenie Spichrza w Mykenach, ostatniej, używanej tam jeszcze budowli.

Najbardziej znaczącym dla omawianego okresu stanowiskiem jest niewątpliwie Tiryns. Jego Dolne Miasto i wszystkie zabudowania Cytadeli legły w gruzach w PH IIIB₂. Zaraz po katastrofie, ocalała ludność osiedlała się w prowizorycznych schronieniach na Dolnej Cytadeli, a zmarłych grzebała w prostych grobach, bez jakiegokol­wiek wyposażenia, tuż koło domów. Pochówki te zanikły, kiedy nastąpiła odbudowa Dolnej Cytadeli. Nowe domy były mniejsze od poprzednich, miały zazwyczaj dwa-trzy pomieszczenia, choć jedna z nich jest znacznych rozmiarów i – w przeciwieństwie do dawnych – nie tworzyły większych skupisk, lecz były poprzedzielane uliczkami i placykami. W miejsce niszy kultowej przy zachodnim murze powstała mała świątyńka. Na Górnej Cytadeli, w miejscu wielkiego megaronu powstała Budowla T. Była ona mniejsza od swego poprzednika, miała jeden rząd podpór na osi, ale wykorzystywała jego mur północny i wschodni (przed badaniami K. Kiliana i J. Marana niektórzy uważali ją za świątynię z okresu geometrycznego). Ten nowy megaron stał, jak się wydaje, wśród ruin nieodbudowanego pałacu. Na wschód od cytadeli wybudowano Megaron W oparty na dwóch słupach. Powstał on w rejonie zniszczonych wcześniejszych, okazałych zabudowań Dolnego Miasta. Ponadto NE części Dolnego Miasta także powstała duża budowla, nie licząc mniejszych domów. Kwestia funkcji megaronu na Górnej Cytadeli w tym czasie jest istotna dla zrozumienia sytuacji politycznej Tirynsu. Prawdopodobnie był miejscem zgromadzeń, natomiast nie stanowił oprawy architektonicznej dla centralnej władzy. Należy sądzić, że wydarzenia przełomu PH IIIB/C spowodowały usunięcie dawnych elit (emigracja, wyginięcie w walkach), a ciężar władzy przesunął się w ręce grup o niższym poprzednio statusie, do Dolnego Miasta, gdzie możliwym kandydatem na budowlę reprezentacyjną jest Megaron W. Trzeba jeszcze dodać, że Dolne Miasto Tirynsu w PH IIIC miało największy w swych dziejach zasięg, co spowodowane było zapewne przemieszczaniem się ludności z mniejszych osad do tego ośrodka potrafiącego zapewnić jej większe bezpieczeństwo i dostateczne wyżywienie. Taki proces zmian społecznych mógł doprowadzić do radykalnej ewolucji znaczenia słowa qa-si-re-u (basileus) w mykeńskich dokumentach pisma linearnego B ("Pisma") oznaczającego kogoś w rodzaju wójta do „króla” lub najwyższego kapłana w Grecji późniejszej.

Sytuacja w Mykenach jest słabiej poznana. Wiemy, że niektóre budowle na cytadeli były nadal używane po odbudowie, na ruinach wschodniego skrzydła pałacu powstały nowe pomieszczenia. Niewielka aktywność została wykryta również na terenie dolnego miasta. Badania w obrębie Centrum Kultowego sugerują możliwą zmianę funkcji tego obszaru, który teraz zabudowany był budynkami o charakterze mieszkalnym, podobnie jak dzielnica położona na południe od niego. Nie można wykluczyć że najsilniejszym ośrodkiem Argolidy w PH IIIC był Tiryns, a może także Argos, które jednak było badane wyrywkowo.

Istotne wyniki przyniosły badania na cyplu Xeropolis k. Lefkandi, na południowo-zachodnim wybrzeżu Eubei. Odsłonięto tam fragment osady datowanej na PH IIIC₁ (według lokalnej, pięciofazowej chronologii), która ma wyraźne dwie główne fazy zamieszkania prze­dzielone poziomem zniszczenia. Domy po katastrofie przypominają swym planem wcześniejsze, jednak są nieco inaczej zorientowane. Te zmiany świadczyć mogą o przybyciu nowej grupy ludności i niepokojach panujących w Grecji tego czasu.

Poziom wyrobów cera­micznych i pozostałego wyposażenia grobowego z wielkie­go cmentarzyska Perati na wschodnim wybrzeżu Attyki świadczy o zamożności nieodkrytej dotąd osady, pow­stałej w tym miejscu już po katastrofie przełomu PH IIIB/C.

Za najlepiej prosperujące państwo mykeńskie PH IIIC uważa się Rodos. Ceramika z tej wyspy znajdywana jest na całym obszarze M. Egejskiego oraz w Wielkiej Grecji (południowa Italia, Sycylia, Sardynia).

Oprócz ruchów o charakterze lokalnym, jak skupianie się mieszkańców danej krainy wokół najsilniejszego, lokal­nego centrum, obserwujemy także migracje na dalszą odległość. Zwiększenie się liczby stanowisk archeologicz­nych w Achai, na Kephalenii i w Grecji północno-zachodniej w PH IIIC uznać należy za dowód przesuwania się ludności w tym kierunku. Ponieważ wszystkie te krainy znamy głównie z cmentarzysk, niewiele można powiedzieć o osadach. Materiał grobowy z Epiru świadczy o tym, że ludność mykeńska mieszała się z rodzimymi mieszkańcami tego górzystego rejonu. Trasy wędrówek o najdalszym zasięgu wiodły na wschód: na Cypr, do Syro-Palestyny, może na Dodekanez i do Anatolii. PH IIIC_2-3 to okres intensywnego osadnictwa mykeńskiego na Cyprze. Taki wybór kierunku migracji tłumaczy się istniejącymi już wcześniej, intensywnymi kontaktami z tą wyspą i znacznym stopniem jej zmykenizowania.

Można zaobserwować istotne zmiany w obyczajach grzebalnych. Widoczną tendencją jest gwałtowne zmniej­szanie się liczby nowych grobów komorowych (raczej wykorzystuje się te już istniejące) na rzecz wzrastającej liczby grobów jamowych i skrzynkowych, zawierających głównie pojedyncze pochówki. Więcej jest też pochówków intra muros, co dotyczy w pierwszym rzędzie dzieci, ale obejmuje także dorosłych zmarłych (skrajnym przejawem tej tendencji może być wspomniane już cmentarzysko na Dolnej Cytadeli Tirynsu, powstałe zaraz po katastrofie). Zmiany obserwujemy także w wyposażeniu grobowym: zaczynają zanikać dary typowe dla dzieci, jak paciorki czy figurki terakotowe, pojawia się natomiast więcej biżuterii z metalu. Całkowicie nowym cmentarzyskiem była wspomniana wyżej duża nekropola w Perati na wschodnim wybrzeżu Attyki. Istniała od początku do końca PH IIIC i składała się z 192 grobów komorowych, zazwyczaj niewielkich rozmiarów, oraz 26 grobów jamowych różnych typów. Poza Perati nowe groby komorowe powstawały głównie w Achai.

Przemiany ceramiki PH IIIC odpowiadają rozwojowi sytuacji w Grecji mykeńskiej. Początkowo mamy do czynienia ze znacznym zubożeniem motywów zdobniczych oraz repertuaru kształtów. Natomiast w okresie odbudowy osad powstały dwa nowe style malarskie, z których jeden należy uznać za ostatnie, wybitne osiągnięcie garncarstwa mykeńskiego. Jest to tzw. styl zwarty (ang. Close Style), charakteryzujący się znacznym „barokowym” nagromadzeniem motywów zdobniczych. Pasy dekoracji przestają podkreślać tektonikę naczyń. Do ulubionych elementów dekoracji należą koncentryczne półkola malowane z wolnej ręki, pokratkowane trójkąty i ptaki. Wschodnią odmianą tego stylu jest styl ośmiornic, znany głównie z Attyki i wysp – głównym motywem zdobniczym były tam mocno zgeometryzowane przedsta­wienia ośmiornic. Uważa się, że styl ten powstał pod wpływem kreteńskim. Całkowicie przeciwną tendencję repre­zentuje ceramika zwana Granary Class (od mykeńskiego Spichrza), znana głównie z Argolidy – są to naczynia o formach zamkniętych (amfory, amforiskosy, dzbany). Ich powierzchnia była malowana jasną farbą, a najczęstszym motywem była linia falista w centralnej części brzuśca lub linie pojedyncze. Istniał też wariant „negatywowy”, w którym powierzchnia była całkowicie zamalowana ciemną farbą z jasnym pasem, na którym niekiedy umieszczano motyw dekoracyjny. Obok tradycyjnych kształtów mykeńskich szczególnie rozpow­szechniają się naczynia w kształcie ptaków (askosy), przedtem występujące o wiele rzadziej, powstaje też nowy rodzaj dzbanka – oinochoe o trójlistnym wylewie.

Obok ceramiki o dekoracji czysto ornamentalnej występują też naczynia, zazwyczaj kształtów otwartych, ozdobione malowidłami w stylu obrazowym. Szczególnie często występują wizerunki wojowników na rydwanach lub kroczących pieszo. Do zabytków tego rodzaju należy sławna Waza Wojowników znaleziona na dolnej cytadeli w Mykenach przez H. Schliemanna. Podobieństwo stylistyczne i formalne dekoracji malarskiej Waza Wojowników (PH IIIC Środkowy) do kamiennej Steli Wojowników z Myken pozwala przypuszczać, że obydwa zabytki wykonane były ręką tego samego artysty. Naczynie ma formę dużego krateru, scena figuralna umieszczona jest w górnej części brzuśca, pomiędzy dwoma imadłami, złożonymi z dwóch mniejszych uchwytów, będących zarazem rogami wychodzącymi z głów byków. Po jednej stronie brzuśca przedstawionych jest sześciu wojowników maszerujących jeden za drugim w rynsztunku bojowym (hełmy, nagolenniki, tarcze, włócznie). Z lewej strony widoczna jest postać kobiety w długiej sukni, ze wzniesioną ku górze ręką w geście pożegnania lub błogosławienia. Jej sylwetka przypomina idole typu ‘psi’. Gorzej zachowała się druga strona naczynia z wyobrażeniem pięciu wojowników ustawionych w szyku bojowym, z włóczniami w uniesionych rękach i tarczami osłaniającymi ciało. Wojownicy przedstawieni na Wazie zapewne należeli do dwóch różnych armii lub formacji, sądząc po ukazanym uzbrojeniu. Temat oraz styl malowidła nawiązują do narracyjnych malowideł ściennych z pałaców w okresie poprzedzającym wielką falę zniszczeń.

Oryginalny styl i technikę zdobienia stworzyli garnca­rze z Lefkandi: tło było czarno-granatowe, a wzory malowano białą farbą. Najwspanialszym zabyt­kiem tego stylu jest duży alabastron z przedstawieniem dwóch gryfów trzymających w dziobach koszyk z małymi gryfiątkami.

W końcowych fazach PH IIIC zanika styl zwarty oraz styl obrazowy, repertuar kształtów stopniowo się zawęża, a dekoracja upraszcza.

Obok ceramiki mykeńskiej pojawiają się na ok. dwudziestu stanowiskach archeologicznych (m.in. Teichos Dymaion, Aigeira, Menelaion, Tiryns, Mykeny, Korakou, Ateny, Perati, Lefkand, Delfy, Kalapodhi) naczynia nazywane ceramiką guzową (Knobbed Ware) lub „barbarzyńską”. Zostały one ulepione ręcznie, mają grube ścianki ze słabo oczyszczonej gliny. Ceramika ta wykazuje silne podobieństwo do wyrobów z Europy Centralnej, Bałkanów i Italii. Jakość tych naczyń nie pozwala na ich transport, toteż przypuszcza się, że zostały one wykonane przez niewielkie grupy ludności napływowej, która wykorzystując załamanie państw mykeńskich, osiedliła się w Grecji (pierwsi jej przedstawiciele dotarli już w PH IIIB₂). Ponieważ naczynia te wkrótce zanikają, można sądzić, iż nowi przybysze szybko zasymilowali się z ludnością mykeńską. Obok ceramiki „barbarzyńskiej” występują różne naczynia zaliczane do grupy zwanej po angielsku handmade burnished ware (ceramika lepiona ręcznie, zagładzana). W przeciwieństwie do poprzednich, wyroby te były wysokiej jakości, nierzadko ich walory techniczne (zwłaszcza nieprzepuszczalność płynów) przerastały produkty mykeńskie. Prawdopodobnie technika ich wyrobu została przyniesiona z Bałkanów lub Italii, natomiast przyjęła się w Grecji i była stosowana zwłaszcza w gospodarstwach domowych.

W okresie popałacowym zanika także wielka sztuka: w zasadzie nie znajdujemy już w Grecji PH IIIC malowideł ściennych (z wyjątkiem fragmentów z okolic Centrum Kultowego w Mykenach) ani nowych pieczęci (choć używane były, zapewne jako talizmany, wyroby wcześniejsze). Techniką fresku ozdobiona została kamienna stela znaleziona w grobie komorowym z Dolnego Miasta w Mykenach. Pierwotnie stela była ozdobiona dekoracją reliefową, która później pokryta została warstwą stiuku i pomalowana (PH IIIC). Malowidło podzielone jest na trzy rejestry; w uszkodzonym, górnym widoczne są tylko stopy dwóch lub więcej postaci (siedzącej i zbliżającej się z naprzeciwka). W środkowym przedstawiono procesję pięciu wojowników z włóczniami, stylem i wielkością przypominającą postacie z Wazy Wojowników. W dolnym rejestrze znajdują się cztery jelenie oraz mały jeż w lewym górnym rogu.

Wśród wyrobów terakotowych na szczególną uwagę zasługują figury byków o cylindrycz­nych tułowiach toczonych na kole. Charakterystyczne dla PH IIIC są także duże figury gliniane typu ‘psi’, których dolne części były toczone na kole, a rysy twarzy, elementy odzienia i ozdoby zostały schematycznie oddane plastycznie lub za pomocą farby garncarskiej. Zapewne taką figurą był Pan Asine (Lord of Asine); ocalała jedynie głowa o otworach wewnątrz uszu. Obok nich występują tradycyjne idole mykeńskie typu ‘psi’ oraz małe figurki zwierząt, choć w mniejszej liczbie niż we wcześniejszejszym okresie. Rozprzestrzenienie się figurek terakotowych w basenie Morza Śródziemnego (wyspy jak Kreta i Rodos oraz Syro-Palestyna i wybrzeża Azji Mniejszej) zapewne odzwierciedla migracje mykeńskiej ludności.

Dużo istotnych zmian obserwuje się wśród wyrobów brązowych. Pojawiają się nowe typy uzbrojenia. Do najważniejszych trzeba zaliczyć doskonałe tnąco-kłujące miecze typu Naue II (= Sprockhoff IIa), wynalezione w Europie Centralnej. Pierwsze egzemplarze pojawiły się na terenie Grecji jeszcze w PH IIIB. Ich walory zostały szybko docenione przez Mykeńczyków, którzy sami zaczęli je wyrabiać w PH IIIC, nie zaprzestając jednak produkcji tradycyjnych typów helladzkich F-H. W tym też czasie pojawiają się w Grecji noże i sztylety pochodzące z Italii i Europy Centralnej (m.in. typ Peschiera). Włócznie, oszczepy oraz łuki pozostały nadal w użyciu, ale także i wśród tych wyrobów pojawiały się już od PH IIIB₂ groty pochodzące z Europy. W Mykenach znaleziono formę do odlewania toporów typu italskiego, co mogłoby świadczyć o obecności rzemieślnika pocho­dzą­cego z tego rejonu. Istnieją nikłe dowody używania pancerzy łuskowych oraz kaftanów skórzanych czy płóciennych, wzmacnianych naszytymi pasami i płytami brązowymi. Znalezisko brązowych nagolennic w Kalli­thea potwierdza informacje płynące z ikonografii. Brak jakichkolwiek fragmentów hełmów i tarcz nie pozwala na ocenę prawdziwości Wazy Wojowników i innych wizerunków wojowników mykeńskich. Wszystko wskazuje na to, że w PH IIIC nastąpiły istotne zmiany w technice wojennej: zaczęto stosować lżejsze rydwany (tzw. rydwan porę­czowy), małe tarcze okrągłe, średnich rozmiarów miecze (ok. 0,7 m), nie używano już długich włóczni, a Waza Wojowników sugeruje powstanie dobrze zorganizowa­nych formacji o standartowym wypo­sażeniu (w przeci­wieństwie do wcześniejszych, bardziej zindywidualizowanych form prowadzenia walki).

Nowością okresu PH IIIC jest rozpowszechnienie się użycia szpil ubraniowych i fibul. O ile szpile były znane w Grecji wcześniej, choć służyły raczej do upinania włosów i ozdób głowy, o tyle fibule mają pochodzenie europejskie i nie były znane Mykeńczykom przed PH IIIB₂. Wtedy to pojawiły się w Grecji pierwsze fibule wiolinowe, które w większej ilości występują od PH IIIC. Stopniowo miejsce fibul wiolinowych zajmują fibule łukowate. Szpile i fibule wskazują na zmiany stroju mykeńskiego, który poprzednio był krojony i szyty, nie potrzebował więc tego rodzaju zapięć.

Do kategorii wyrobów metalowych należy także biżuteria, bowiem coraz mniej wytwarzano paciorków kamiennych czy szklanych, natomiast dominować zaczęły brązowe, czasami złote, pierścionki, kolczyki, bransolety. Zazwyczaj nie były to wyroby wysokiej jakości, wykony­wano je z blaszek lub drutu, niekiedy odlewano. Obok biżuterii metalowej pojawiają się znów w większej liczbie niż poprzednio paciorki z bursztynu bałtyckiego.

Nie zanikła umiejętność obróbki metali szlachetnych, o czym świadczą nieliczne złote przedmioty odnalezione w grobach na cmentarzysku Grotta na Naksos; znajdowały się wśród nich niewielkie, repusowane blaszki w kształcie leżących lwów.

Okres PH IIIC był czasem częściowej odbudowy dawnych ośrodków kultury mykeńskiej, a następnie ich ostatecznego zniszczenia. Grecja stała się widownią znacz­nych przesunięć ludności, emigracji dawnych elit przywódczych i głębokich zmian organizacji społecznej. Zanikła wielka sztuka oraz znajomość pisma, co świadczy o zmniejszeniu roli centrum politycznego. Współgra z tą obserwacją brak nowych, monumentalnych budowli oraz okazałych grobów. Zwiększanie się liczby grobów z pojedynczymi pochów­ka­mi wskazuje na zmiany w obyczajowości lub też zmniejszenie roli rodu w organizacji społeczeństw. Nie przez przypadek najwięcej grobów komorowych występuje w Achai i Attyce, były to bowiem krainy w mniejszym stopniu dotknięte kataklizmem końca PH IIIB, w których dłużej przetrwały tradycyjne formy organizacji i kultury mykeńskiej. Jednak nawet w tych rejonach koniec PH IIIC oznaczał ostateczny koniec kultury mykeńskiej w sensie politycznym oraz w znacznym stopniu – kulturowym.

4. Okres sub-mykeński

wczesnomyk, środkowomyk, końcowomyk, schyłek interpretacja, literatura

Następny okres zwany sub-mykeńskim (=PH IIIC₂ wg Furumarka), znany jest niemal wyłącznie z cmentarzysk. Z tego powodu wywiązała się w literaturze dyskusja dotycząca interpretacji znalezisk określanych jako sub-mykeńskie. Skoro bowiem nie znamy właściwie wytworów używanych na terenie osad, to możliwa jest hipoteza, że znaleziska SMyk stanowią wyłącznie wyposażenie grobowe złożone z tradycyjnych typów wyrobów. Natomiast w tym samym czasie w osadach miałby już panować styl protogeometryczny. Inny pogląd głosi, że określenie „sub-mykeński” odnosi się jedynie do ceramiki z Aten, zapóźnionych w rozwoju w stosunku do innych krain, gdzie zanikły już ostatnie ślady kultury mykeńskiej. Pojawiła się więc propozycja zarzucenia terminu „sub-mykeński”. Jednak wciąż używa się tego terminu w znaczeniu i stylistycznym, i chronologicznym, jako że w ceramice sub-mykeńskiej, znanej przede wszystkim z Attyki, Argolidy, Beocji i Eubei, uwidaczniają się przemiany, jakim podlegała kultura Grecji w okresie przejścia od epoki mykeńskiej do szeroko rozumianej cywilizacji klasycznej, w którym istniały jeszcze resztki form tradycyjnych, a zarazem rodziły się już nowe. Jest to zarazem wygodny termin dla określenia fazy przejściowej między epokami brązu i żelaza. Tego rodzaju wątpliwości rodzą się z powodu różnic sytuacji w poszczególnych częściach Grecji, gdzie ceramika SM może w ogóle nie występować, lub też jednocześnie z PH IIIC lub PG.

Wraz z fazą SMyk wkraczamy w okres tzw. Wieków Ciemnych, które swą nazwę zawdzięczają temu, że bardzo niewiele o nich wiemy, a i historiografia grecka nie zapisała wyraźnego obrazu tych czasów, odmalowując jedynie stan tymczasowości, niepokojów i wędrówek. W terminologii archeologicznej jest to wczesna epoka żelaza.

Ogólna liczba stanowisk archeologicznych z tego czasu jest bardzo niska. Nikłe ślady zabudowy, w sposób pewny datowanej na SMyk, zostały znalezione na stoku Akrokoryntu; prawdopodobnie na ten też czas datować można niektóre domy w Asine i Tirynsie, być może w Thermon istnieje także sub-mykeńska faza budowlana. Trudno określić, czy ceramika SMyk z Kalapodhi jest związana z jakąś budowlą.

Informacje płynące z cmentarzysk są znacznie bogatsze. Powstały wtedy wielkie nekropole, z których największą jest ateński Kerameikos. Groby sub-mykeńskie w Atenach znaleziono także na Akropolu, na Agorze i w kilku innych punktach dzisiejszego miasta. Duże cmentarzysko na Salaminie nie zostało do tej pory opublikowane. Poza Attyką, do większych zespołów grobowych należy Skoubris w Lefkandi na Eubei, cmentarzysko przy Bramie Elektry w Tebach oraz groby w Dolnym Mieście Tirynsu. W tym okresie dominowały groby skrzynkowe, czasami pojawiają się jamowe i szybowe, niekiedy pochówki składano w dawnych grobach komorowych. Spotyka się, z nielicznymi wyjątkami, pochówki pojedyncze, zazwyczaj w obrządku szkieletowym, w postawie wyprostowanej. Po raz pierwszy mamy do czynienia z nieco większą liczbą pochówków ciałopalnych. Obrządek kremacji znany był Mykeńczykom, ale praktykowano go bardzo rzadko, na wyspach i w różnych punktach Grecji lądowej, w PH IIIA-C. Wszystkie te wczesne pochówki ciałopalne były wtórne, miały formę kopczyka z resztek stosu i kości, a zostały złożone w grobach komorowych. Natomiast w SMyk pojawiają się nowe formy: pochówek urnowy lub jamowy wtórny (prochy są zbierane w miejscu spalenia i umieszczane w urnie lub wsypywane do jamy) oraz pierwotny (dokonany w miejscu spalenia zwłok). Pierwsza forma występuje głównie na Kerameiku, a druga – w Lefkandi. Towarzyszą im najczęściej naczynia (zwł. skyfosy, lekyty, amforiskosy i dzbany kabłąkowe) oraz ozdoby brązowe (głównie pierścionki) natomiast broń występuje dość rzadko. Miarą popularności pierścionków może być grób z Kerameiku, zawierający pochówek kobiety wyposażonej w dwadzieścia sztuk tej ozdoby, z czego większość znajdowała się na palcach zmarłej. Równie często spotykamy w grobach długie szpile i fibule łukowate. Są one dowodem rozpowszechnienia nowego rodzaju stroju. Pozostaje jednak kwestią otwartą, czy było to ubranie noszone również w życiu codziennym, czy też stanowiło okrycie zwłok, rodzaj całunu. Za ostatnią hipotezą przemawiają rozmiary szpil sięgające nawet 0,4 m, co wydaje się czynić z nich wielce niepraktyczne elementy stroju. Cechą obyczajów grzebalnych SMyk jest znaczne ujednolicenie darów, wskazujące na egalitarny charakter społeczeństw tego czasu. Nie tylko mało jest przedmiotów, które mogą być uważane za oznaki statusu społecznego lub materialnego zmarłych, ale również w bardzo małym stopniu zróżnicowane są dary towarzyszące osobom różnej płci czy wieku.

Reprezentowanych jest niewiele kształtów naczyń. Do picia służą głównie skyfosy, odnaleziono fragmenty zaledwie kilku kyliksów. Większe urozmaicenie panuje wśród naczyń zamkniętych: amfory i amforiskosy, oinochoe, hydrie, dzbany kabłąkowe, lekyty. Dekoracja jest prostsza niż poprzednio. Obok licznie reprezentowanej ceramiki mono­chro­ma­tycznej pojawiają się naczynia zdobione linią falistą (kontynuacja Granary Class) oraz trójkątami, półkolami koncentrycznymi, zygzakami (kontynuacja stylu zwartego). Półkola koncentryczne malowano głównie z wolnej ręki, choć w Tessalii i Lokrydzie Wschodniej możemy zaobserwować pierwsze ekspery­men­ty z użyciem cyrkli, które będą tak charakte­rys­tyczne dla ceramiki protogeometrycznej.

Na pierwsze miejsce wśród innych wytworów wysuwają się przedmioty wykonane z metali. Nadal używany jest głównie brąz, choć zaczyna pojawiać się coraz więcej wyrobów żelaznych. W dziedzinie uzbrojenia nie widać większych zmian w stosunku do okresu wcześniejszego – występują zarówno mykeńskie formy tradycyjne, jak i importy z Italii i Europy. Jedynym zapożyczeniem z tych rejonów, jakie na trwałe zagościło w Grecji, były miecze Naue II. Nowością są okrągłe tarczki metalowe wyposa­żo­ne w szpic, uważane przez niektórych za umba tarcz, a przez innych – za element uprzęży końskiej. Interesujący grób znaleziono w Tirynsie. Spoczywały tam zwłoki wojownika wyposażo­nego częściowo w uzbrojenie mykeńskie (włócznia, sztylet?) i europejskie (hełm brązo­wy z repusowaną dekoracją solarną, miecz Naue II). Z brązu, niekiedy ze złota, wyrabiano także biżuterię. Z blaszki lub drutu wykonywano pierścionki, bransolety i kolczyki. Spotyka się też pierścionki odlewane. Wszystkie te ozdoby mają proste formy – do najbardziej ozdobnych należały pierścionki z drutu którego końce zwinięte w dwie spirale stanowiły tarczkę. Niekiedy robiono też pierścionki z tarczkami ozdobionymi prostymi, rytymi wzorami. Wspomniane wyżej fibule łukowate oraz szpile trzeba zaliczyć do charakterystycznych dla SMyk wyrobów brązowych.

Nie znamy w ogóle wyrobów terakotowych z fazy SMyk. Jest to o tyle ciekawe, że już w okresie protoge­omet­rycznym pojawią się w Atenach figurki ludzkie o dzwonowatym kształcie i bardzo wydłużonych szyjach, zdradzające pokrewieństwo z wyrobami europejskimi, co mogłoby stanowić potwierdzenie zaniku koroplastyki mykeńskiej. Z drugiej jednak strony, w Beocji przetrwały formy bardzo zbliżone do idoli mykeńskich. Być może na ten okres datowany jest niezwykły zabytek pochodzący z Soufli Magula w Tessalii. Jest to monumentalny, kamienny blok przedstawiający wyciętą w płaskim reliefie postać ludzką: wojownika lub uzbrojoną boginię. Datowanie zabytku jest sporne (alternatywą jest Późny Neolit), ale SMyk hełm odnaleziony w pobliżu zabytku oraz odkryte w kenotafie w Dendra bloki podobne do menhirów pozwalają na przypuszczenie, że blok służył jako oznaczenie grobu z samego końca epoki brązu.

Okres sub-mykeński zamyka ostatecznie epokę brązu w Grecji oraz kończy istnienie kultury mykeńskiej, która nie przetrwała zamętu, jaki zapanował w dwunastym stuleciu we wschodnim basenie Morza Śródziemnego. Był to zarazem czas tworzenia podstaw kultury antycznej Grecji, na które składały się tradycje mykeńskie, silne wpływy ze Wschodu, a zwłaszcza z Egiptu, oraz impulsy kulturowe przyniesione do Grecji przez ludność napływającą z Italii i Bałkanów. Z tego niezwykle różnorodnego amalgamatu wyłoniła się dynamiczna, twórcza i oryginalna cywilizacja klasyczna.

5. Interpretacja historyczna końca epoki brązu

wczesnomyk, środkowomyk, końcowomyk, submyk, literatura

Przyczyny upadku kultury mykeńskiej budziły i budzą wiele kontrowersji. Tradycyjne wytłumaczenie sięga swymi korzeniami klasycznej historiografii greckiej. Kres epoce brązu miała położyć inwazja Dorów, plemienia greckiego, żyjącego do tego momentu w Epirze i prowadzącego gospodarkę głównie pasterską. Historia ta, opisana w wielu źródłach antycznych (np. Herodot, Tukidydes, Pauzaniasz), zwana jest także „powrotem Heraklidów”, ponieważ według tradycji greckiej na czele Dorów stali potomkowie Heraklesa, wygnani uprzednio z Grecji południowej. Pierwsza próba podboju zakończyła się pojedynkiem dwóch wodzów, przegranym przez stronę dorycką. Zgodnie z umową napastnicy wycofali się, by po kilkudziesięciu latach znów podjąć, tym razem skutecznie, próbę podboju Grecji południowej. Potem nastąpił okres niepokojów, wojen, migracji na wschód do Jonii, po czym przyszło uspokojenie. Wszystko to wydarzyć się miało już po wojnie trojańskiej.

Tradycja antyczna wędrówki Dorów była powszechnie akceptowana przez historyków. Tłumaczy ona bowiem dobrze (nie bez pewnych wyjątków) mapę dialektów greckich. Dialekt dorycki, północno-zachodni, zawładnął Lakonią i Argolidą, Kretą i częścią Dodekanezu, krainami uprzednio mykeńskimi. Mykeńczycy, jak wiadomo, posługiwali się językiem zaliczanym do tej samej grupy dialektów co attycki, joński i arkado-cypryjski. Dialekty te rozprzestrzeniły się, czy przetrwały, jedynie na obszarach nie objętych inwazją dorycką, bądź też poddanych kolonizacji jońskiej.

Z punktu widzenia archeologii, wędrówka Dorów nie daje się udowodnić. Przytoczone powyżej przykłady obiektów pochodzących spoza obszarów kultury mykeń­skiej, jakie napłynęły do Grecji w okresie PH IIIB₂–SMyk, świadczą o wzmożonych kontaktach z Italią i Bałkanami oraz o możliwej imigracji niewielkich grup ludności z tychże obszarów. Ludność ta, jak można sądzić, dość szybko asymilowała się. Problem z udowodnieniem historyczności przekazów dotyczących inwazji doryckiej polega głównie na tym, że nie znamy żadnych form wytworów, które dawałyby się powiązać z Dorami, a zatem nie jesteśmy w stanie wskazać śladów ich bytności w Grecji. Ponieważ jednak zamieszkiwanie części Peloponezu i innych krain przez Dorów w okresie historycznym jest niezbitym faktem, przeto możliwe są dwa rozwiązania:

1. wędrówka dorycka miała rzeczywiście miejsce, ale nie pozostawiła po sobie, z wyjątkiem ruin, innych śladów wykrywalnych archeologicznie (albo nic nie przetrwało, albo też Dorowie żyli na skraju kultury mykeńskiej i zmykenizowali się w znacznym stopniu). Przyczyną inwazji mógł być nacisk innych ludów prących z północy i wschodu w kierunku Morza Egejskiego, zmuszający Dorów do szukania nowych terenów. Był to jeden z epizodów wielkiej migracji, do której zaliczała się też inwazja Ludów Morza na Egipt. Dorowie uderzyli na Grecję mykeńską już osłabioną falą trzęsień ziemi, imigracją mniejszych grup ludności z Bałkanów, przerwaniem szlaków komunikacyjnych i handlowych z Bliskim Wschodem oraz Egiptem, istotnych dla gospodarki achajskiej. Zaproponowano także koncepcję zmian klimatu jako przyczyn zapaści kultury mykeńskiej, jednak brak dla nich poważnych argumentów.

2. wędrówka dorycka jest jedynie mitem dorobionym po fakcie, w okresie archaicznym, dla wytłumaczenia migracji plemion greckich i rozmieszczenia ich dialektów. Przy takim założeniu przyjąć trzeba, że Dorowie cały czas mieszkali w Grecji południowej, przybyli jeszcze przed Mykeńczykami, z którymi byli blisko spokrewnieni, a którzy ich sobie podporządkowali politycznie. Wypadki z końca brązu pozwoliły Dorom przejąć kontrolę nad częścią Grecji. Jeśli taka jest prawda historyczna, to nie mamy żadnej możliwości rozpoznania wytworów doryckich, gdyż stanowiły one integralną część produkcji mykeńskiej. Jedyny ślad możliwej wczesnej obecności Dorów to istnienie niektórych końcówek typowych dla dialektu doryckiego w zapisach na tabliczkach pisma linearnego B.

wczesnomyk, środkowomyk, końcowomyk, submyk, schyłek interpretacja

B.Literatura

Ålin, P. Das Ende der mykenischen Fundstätten auf dem griechischen Festland [SIMA 1] (Lund 1962).

Ålin, P., „Unpublished Mycenaean Sherds from Asine”, Op Ath 8 (1968) 87-105.

Alden, M. J., Bronze Age Population Fluctuations in the Argolid from the Evidence of Mycenaean Tombs [SIMA p.-b. 15] (Göteborg 1981).

Alram-Stern, E., Aigeira-Acropolis: The Stratigraphy, w: S. Deger-Jalkotzy, M. Zavadil (red.), LH IIIC Chronology and Synchronisms. Proceedings of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna May 7th and 8th, 2001 (Wien 2003) 15-21.

Andreou, H., „ME prochous ek Theras”, AAA 7 (1974) 416-421.

Attas, M. i in., „An Archaeometric Study of Early Bronze Age Pottery Production and Exchange in Argolis and Korinthia (Corinthia), Greece”, JFA 14 (1987) 77-90.

Benzi, M., Ceramica micenea in Attica (Milano 1975).

Branigan, K., „The Round Graves of Levkas Reconsidered”, BSA 70 (1975) 37-49.

C. Runnels i T. van Andel, „The Evolution of Settlement in the Southern Argolid, Greece: an Economic Explanation”, Hesperia 56 (1987) 303-334.

Cadogan, G. (red.), The End of the Early Bronze Age in the Aegean (Leiden 1986).

Caskey, J. L., „Aegean Terminologies”, Historia 27 (1978) 488-491.

Caskey, J. L., „The Early Helladic Period in the Argolid”, Hesperia 29 (1960) 285-303.

Cassola Gida, P., Le armi difensive dei micenei nella figurazioni (Roma 1973).

Cassola Guida, P. i M. Zucconi Galli Fonseca, Nuovi studi sulle dei Micenei (Roma 1992).

Catling, H. W., „A Late Bronze Age House- or Sanctuary Model from the Menelaion, Sparta”, BSA 84 (1989) 171-175.

Cavanagh, W. G. i R. R. Laxton, „The Structural Mechanics of the Mycenaean Tholos Tomb”, BSA 76 (1981) 109-140.

Cavanagh, W. G. i R. R. Laxton, „Corbelled Vaulting in the Late Minoan Tholos Tombs of Crete”, BSA 77 (1982) 65-77.

Cavanagh, W.G. i C. Mee, A private place: death in prehistoric Greece [SIMA 125], (Jonsered 1998).

Cosmopoulos, M. B., The Early Bronze 2 in the Aegean (Jonsered 1991).

Cosmopoulos, M. B., Mycenaean Religion at Eleusis. The Architecture and Stratigraphy of Megaron B, w: M. B. Cosmopoulos (red.), Greek Mysteries. The Archaeology and Ritual of Ancient Greek Secret Cults (London 2003) 1-24.

Cosmopoulos, M.B., „The Political Landscape of Mycenaean States: A-pu2 and the Hither Province of Pylos“, AJA 110 (2006) 205-228.

Cultraro, M., I Micenei. Archeologia, storia, società dei Greci prima di Omero [Studi Superiori/ 492] (Roma 2006).

Czebreszuk, J., Bursztyn w kulturze mykeńskiej (Poznań 2011).

Darcque, P., Les vestiges mycéniens découverts sous le Télésterion d'Eleusis, BCH 105 (1981) 593-605.

Darcque, P., L’habitat mycénien. Formes et fonctions de l’espace bâti en Grèce continentale à la fin du II^e millénaire avant J.-C., BEFAR 319 (Paris 2005).

Darcque, P. i R. Treuil (red.), L'habitat égéen préhistorique [BCH Supplement 19] (Paris 1990).

Davis, J. L., „Polychrome Bird Jugs: a Note”, AAA 9 (1976) 81-83.

Davis, J. L., „Brauron and Keos in the Shaft Grave Period”, AAA 10 (1977) 270-272.

Davis, J. L., „The Mainland Panelled Cup and Panelled Style”, AJA 82 (1978) 216-222.

Davis, J. L., „Late Helladic I Pottery from Korakou”, Hesperia 48 (1979) 234-263.

de Fidio, P., “Mycenaean history”, [w:] Duhoux, Y., A. Morpurgo Davies (eds), A Companion to Linear B. Mycenaean Greek Texts and their World, Vol. I [Bibliothéque des Cahiers de l’Institut de Linguistique de Louvain 120] (Louvain-la-Neuve 2008), 81-114.

Deger-Jalkotzy, S., M. Zavadil (red.), LH IIIC Chronology and Synchronisms II: LH IIIC Middle. Proceedings of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, October 29th and 30th, 2004 (Wien 2007)

Delaporta, A.i in., „Platiyali-Astakos: A Submerged Early Helladic Site in Akarnania”, Enalia Annual 1 (1990) 44-46.

Dickinson, O. T. P. K., „Late Helladic IIA and IIB: Some Evidence from Korakou”, BSA 67 (1972) 103-112.

Dickinson, O. T. P. K., „The Definition of Late Helladic I”, BSA 69 (1974) 109-120.

Dickinson, O. T. P. K., The Origins of Mycenaean Civilization (Göteborg 1977).

Dickinson, O. T. P. K., „Cist Graves and Chamber Tombs”, BSA 78 (1983) 55-67.

Dietz, S., The Argolid at the Transition to the Mycenaean Age: Studies in the Chronology and Cultural Development in the Shaft Grave Period (Copenhagen 1991).

Döhl, H., „Bronzezeitliche Graffiti aus Tiryns I: Vor dem Brand eingeritzte Zeichen”, Kadmos 17 (1978) 115-149.

Doumas, C., Early Helladic III and the coming of the Greeks, Cretan Studies 5 (1996), 51-61.

Duhoux, Y., A. Morpurgo Davies (eds), A Companion to Linear B. Mycenaean Greek Texts and their World, Vol. I [Bibliothéque des Cahiers de l’Institut de Linguistique de Louvain 120] (Louvain-la-Neuve 2008).

Dyczek, P., Pylos in the Bronze Age. Problems of Culture and Social Life in Messenia (Warszawa 1994).

Ellis, S. E. i in., „The Facade of the Treasury of Atreus at Mycenae”, BSA 63 (1968) 331-336.

Forsén, J. i B., „A Prehistoric Foot from Argolis, JPR 6 (1992) 24-30.

Forsén, J., The Twilight of the Early Helladics: A Study of the Disturbances in East, Central and Southern Greece towards the End of the Early Bronze Age (Jonsered 1992).

Fossey, J. M. i M. K. Mogelonsky, „The Typology of Early Helladic Pottery: A Comparison of the Vouliagmeni (Perakhora) – Asine System with the Proposed Tiryns System”, PZ 58 (1983) 106-113.

French, D. H., Prehistoric Pottery Groups from Central Greece (Athens 1972).

French, E. B., „‘Dynamis’ in the Archaeological Record at Mycenae”, w: M.M. Mackenzie i Ch. Roueché (red.) Images of Authority. Papers Presented to J. Reynolds on the Occasion of Her 70th Birthday [Proc. of the Cambridge Philol. Soc. Suppl. Vol. 16] (Cambridge 1989), 122‑30.

French, E., The Functional Contexts of Pictorial Pottery at Mycenae, w: E. Rystedt, B. Wells (red), Pictorial Pursuits. Figurative Painting on Mycenaean and Geometric Pottery. Papers from Two Seminars at the Swedish Institute at Athens in 1999 and 2001 (Stockholm 2006), 45-48

French, E., The Impact on Correlations to the Levant of the Recent Stratigraphic Evidence from the Argolid, w: M. Bietak, E. Czerny (red.), The Synchronisation of Civilisations in the Eastern Mediterranean in the Second Millennium B.C. III. Proceedings of the SCIEM 2000 – 2^nd EuroConference Vienna, 28^th of May – 1^st of June 2003 (Wien 2007), 525-536

French, E., Late Helladic III C Middle at Mycenae, w: S. Deger-Jalkotzy, M. Zavadil (red.), LH IIIC Chronology and Synchronisms II: LH IIIC Middle. Proceedings of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, October 29th and 30th, 2004 (Wien 2007), 175-187

French, E., K. Shelton, Early Palatial Mycenae, w: A. Dakouri-Hild, S. Sherratt (eds.), Autochthon. Papers Presented to O.T.P.K. Dickinson on the Occasion of His Retirement, BAR 1432 (Oxford 2005), 175-183

Frizell, B. S. i R. Santillo, „The Construction and Structural Behavior of the Mycenaean Tholos Tomb”, OpAth 15 (1984) 45-52.

Furumark, A., Mycenaean Pottery (Stockholm 1941, reprint: 1972).

Gauss, W., Neue Forschungen zur prähistorischen Akropolis von Athen, w: F. Blakolmer (red.), Österreichische Forschungen zur Ägäischen Bronzezeit 1998. Akten der Tagung am Institut für Klassische Archäologie der Universität Wien 2.-3. Mai 1998 (Wien 2000) 167-189.

Gauss, W., The Late Mycenaean Pottery from the North Slope of the Athenian Acropolis, in: S. Deger-Jalkotzy, M. Zavadil (red.), LH IIIC Chronology and Synchronisms. Proceedings of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna May 7th and 8th, 2001, (Wien 2003) 93-104.

Gauss, W., Ägina Kolonna in frühmykenischer Zeit, w: E. Alram-Stern, G. Nightingale, Keimelion: Elitenbildung und elitärer Konsum von der mykenischen Palastzeit bis zur homerischen Epoche. Akten des internationalen Kongresses vom 3. bis 5. Februar 2005 in Salzburg (Wien 2007), 163-172.

Graziadio, G., „The Chronology of the Graves of Circle B at Mycenae: a New Hypothesis”, AJA 92 (1988) 343-372.

Graziadio, G., „The Process of Social Stratification at Mycenae in the Shaft Graves Period: a Comparative Examination of the Evidence”, AJA 95 (1991) 403-440.

Grundmann, K., „Magula Hadzimissiotiki”, AM 62 (1937) 56.

Hägg, R. i D. Konsola (red.), Early Helladic Architecture and Urbanization (Göteborg 1986).

Hägg, R. i F. Sieurin, „On the Origin of the Wooden Coffin in Late Bronze Age Greece”, BSA 77 (1982) 177-186.

Hägg, R., „On the Nature of the Minoan Influence in Early Mycenaean Messenia”, OpAth 14 (1982) 27-37.

Hägg, R., „Degrees and Character of the Minoan Influence on the Mainland”, w: Hägg, R. i N. Marinatos (red.), The Minoan Thalassocracy: Myth and Reality (Stockholm 1984) 119-122.

Hägg, R. i G. C. Nordquist (red.), Celebrations of Death and Divinity in the Bronze Age Argolid: Proceedings of the Sixth International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 11-13 June, 1988 (Stockholm1990).

Haevernick, T.E., „Beiträge zur Geschichte des antiken Glasses III. Mykenisches Glass”, JRGZM 7 (1960) 36‑53.

Haevernick, T.E., „Mycenaean Glass”, Archaeology 16 (1963) 190‑3.

Haider, P., „Zum frühhelladischen Rundbau in Tiryns”, in Forschungen und Funde: Festschrift B. Neutsch (Innsbruck 1980) 157-172.

Hammond, N. G. L., „The Tumulus-burials of Leucas and their Connections in the Balkans and Northern Greece”, BSA 69 (1974) 129-144.

Heath, M. C., „Early Helladic Clay Sealings from the House of the Tiles at Lerna”, Hesperia 27 (1958) 81-120.

Heurtley, W. A., Prehistoric Macedonia (Cambridge1939).

Higgins, R., Minoan and Mycenaean Art (London 1974).

Higgins, R., Greek and Roman Jewellery (London 1980).

Hooker, J. T., Mycenaean Greece (London, Boston, Henley 1976.

Hood, M. S. F., „Tholos Tombs of the Aegean”, Antiquity 34 (1960) 166-176.

Hope Simpson, R., Mycenaean Greece (Park Ridge 1981).

Hope Simpson, R. i O. T. P. K. Dickinson, A Gazetteer of Aegean Civilisation in the Bronze Age, Vol I: The Mainland and Islands [SIMA 52] (Göteborg 1979).

Hope Simpson, R. i J F. Lazenby, The Catalogue of the Ships in Homer’s Iliad (Oxford 1970)

Hope Simpson R., D. K. Hagel, Mycenaean Fortifications, Highways, Dams and Canal, SIMA 133 (Sävedalen 2006)

Iakovidis, S., Late Helladic Citadels on Mainland Greece (Leiden 1983)..Iakovidis, S.E., Late Helladic III C at Mycenae, w: S. Deger-Jalkotzy, M. Zavadil (red.), LH IIIC Chronology and Synchronisms. Proceedings of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, May 7^th and 8^th, 2001 (Vienna 2003), 117-123

Jansen A.G., A Study of the Remains of Mycenaean Roads and Stations of Bronze-Age Greece, Mellen Studies in Archaeology Vol. 1 (Lewiston-Queenston-Lampeter 2002)Karo, G., Die Schachtgräber von Mykenai (Munich 1930).

Katsonopoulou, D.(ed.), Protohelladika. The Southern and Central Greek Mainland. Proceedings oft he Fourth International Conference, Nikolaiika, Diakopton, 1-3 September 2007 [Helike IV] (Athens 2011).

Kilian, K., Fibeln in Thessalien von der Mykenischen bis zur archaischen Zeit [Prähistorische Bronzefunde XIV:2] (München 1975).

Kilian, K., „Zur Darstellung eines Wagenrennens aus spätmykenischer Zeit”, AM 95 (1980) 21-31

Kilian, K., „Zum Ende der mykenischen Epoche in der Argolis”, JRGZM 27 (1980), 166-195.

Kilian, K., „Pylos. Funktionsanalyse einer residenz der späten Palastzeit”, ArchKorBl 14 (1984) 37-48.

Kilian, K., „Violinbogenfibeln und Blattbügelfibeln des griechischen Festlandes aus mykenischer Zeit”, PZ 60 (1985) 145-203.

Kilian, K., „Zur Funktion der mykenischen Residenzen auf dem griechischen Festland”, w: R. Hägg i N. Marinatos (red.), The Function of the Minoan Palaces. Proceedings of the Fourth International Symposium at the Swedish Institute in Athens, 10-16 June, 1984. Swedish Institute in Athens (Stockholm 1987) 21-38.

Kilian, K., „Der Hauptpalast von Mykene”, AM 102 (1987) 99-114.

Kilian, K., „The Emergence of the Wanax Ideology in the Mycenaean Palaces”, OJA 7 (1988) 291-302.

Kilian, K., „Die 'Thronfolge' in Tiryns”, AM 103 (1988) 1-9.

Kilian-Dirlmeier, I., „Noch einmal zu den ‘Kriegergräbern’ von Knossos”, KRGZM 32 (1985) 196-214.

Kilian-Dirlmeier, I., „Beobachtungen zu den Schachtgräbern von Mykenai und zu den Schmuckbeigaben mykenischer Männergräber. Untersuchungen zur Sozialstruktur in Späthelladischer Zeit” JRGZM 33 (1986) 159-198.

Kilian-Dirlmeier, I., „Das Kuppelgrab von Vaphio (Lakonien): Die Beigabenausstattung in der Steinkiste: Untersuchungen zur Sozialstruktur in späthelladischer Zeit” JRGZM 34 (1987) 197-212.

Kilian-Dirlmeier, I., „Überlegungen zum spätbronzezeitlichen Schiffswrack von Ulu Burun (Kas)”, JRGZM 40 (1993) 333-352.

Knauss, J., „Deukalion, die grosse Flut am Parnass und der Vulkanausbruch von Thera”, Antike Welt 18:3 (1987) 23-40.

Knauss, J., „Mykenische Wasserbauten in Arkadien, Bootien und Thessalien –mutmaßliche Zielesetzung und rekonstruierbare Wirkungsweise”, w: Akten des Frontinus Symposiums beim Kongress „Wasser Berlin”, April 1989 (Bonn 1990) 31-70.

Knauss, J., „Purpose and Function of the Ancient Hydraulic Structures at Thisbe”, w: J. M. Fossey (red.), Boeotia Antiqua II (Amsterdam 1992) 35-46.

Koehl, R., Aegean Bronze Age Rhyta, Prehistory Monographs 19 (Philadelphia 2006)

Konsola, D., „Beobachtungen zum Wegenetz in frühhelladischen Siedlungen”, AA (1984) 197-210.

Konsola, D., E proîme Astikopoiese stous protoelladikous Oikismous (Athens 1984).

Konsolaki, E., A Mycenaean Sanctuary on Methana, w: R. Hägg (red.), Peloponnesian Sanctuaries and Cults. Proceedings of the Ninth International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 11–13 June 1994 (Stockholm 2002), 25-36.

Konsolaki-Yannopoulou, E., New Evidence for the Practice of Libations in the Aegean Bronze Age. w: R. Laffineur, i R. Hägg (red.), Potnia: Deities and Religion in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 8th International Aegean Conference / 8e Rencontre égéenne internationale. Göteborg, Göteborg University, 12-15 April 2000, Aegaeum 22 (Liège 2001), 213-220.

Konsolaki-Yannopoulou, E., A Group of New Mycenaean Horsemen from Methana, w: P.P. Betancourt, V. Karageorghis, R. Laffineur,  W.-D. Niemeier (red.), Meletemata: Studies in Aegean Archaeology Presented to Malcolm H. Wiener as He Enters His 65th Year (Liège 1999), 427-433.

Konsolaki-Yannopoulou E. (red.), Αργοσαρωνικός. Πρακτικά 1^ου Διεθωούς Συνεδρίου Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αργοσαρωνικού. Πόρος, 26/29 Ιουνιού 1998, Αθήνα 2003

Konsolaki-Yannopoulou, E., Mycenaean Religious Architecture: The Archaeological Evidence from Ayios Konstantinos, Methana, w: M. Wedde (red.), Celebrations. Sanctuaries and the Vestiges of Cult Activity. Selected Papers and Discussions from the Tenth Anniversary Symposion of the Norwegian Institute at Athens, 12-16 May 1999, Papers from the Norwegian Institute at Athens 6 (Bergen 2006), 61-94.

Korres, G. S., „Tymboi, tholoi, kai taphikoi kykloi tes Messenias”, w: Proceedings of the First International Conference of Peloponnesian Studies 2 (Athens 1976) 337-369.

Korres, G. S., „The Relations between Crete and Messenia in the Late Middle Helladic and and Early Late Helladic Period”, w: Hägg, R. i N. Marinatos (red.), The Minoan Thalassocracy: Myth and Reality (Stockholm 1984) 141-152.Koumouzelis, M., „La tombe préhistorique d'Élis: Ses relations avec le Sud-Est Européen et les Cyclades”, AAA 14 (1981) 265-272.

Krzyszkowska, O. Aegean Seals. An Introduction. BICS Supplement 85 (London 2005).

Krzyszkowska, O., The Ivories and Objects of Bones and Antler and Boar's Tusk, Well Built Mycenae 24 (Oxford 2008)

Lavezzi, J. C., „Early Helladic Hearth Rims at Corinth”, Hesperia 48 (1979) 342-347.

Lewartowski, K., „Unpublished Mycenaean Objects from Kalamaki (Attica) in the National Museum at Athens”, AM 102 (1987) 115-168.

Lewartowski, K., „Upadek kultury mykeńskiej”, Problemy 3 (1988) 7-11.

Lewartowski, K., The Decline of the Mycenaean Civilization. An Archaeological Study of Events in the Greek Mainland [Archiwum Filologiczne 43] (Kraków, Wrocław, Warszawa 1989).

Lewartowski, K., „Mycenae - Greece: Continuity or Discontinuity?”, Études et Travaux 15 (1991) 238-242.

Lewartowski, K., „Chariots and the Mycenaean Vase Painting”, w: A. Lipska et alii (red.), Studia Aegaea et Balcanica in honorem Lodovicae Press (Warszawa 1992) 93-98.

Lewartowski, K., „Submycenaean Cemetery in Kerameikos: some observations”, w: Modus in Rebus, Gedenkschrift für Wolfgang Schindler (Berlin 1995) 42-45.

Lewartowski, K., Późnohelladzkie groby prostych typów. Studium mykeńskich obyczajów grzebalnych (Warszawa 1996).

Lolos, Y., The Late Helladic I Pottery of the Southwestern Peloponnesos and Its Local Characteristics [SIMA p.-b. 50] (Göteborg 1987).

Lolos G., Ch. Marabea, Mycenaean Aperopia: Thoughts about Working Areas and Production Systems, Enalia 8 (2004) 65-78.

Majewski, K., „Ryton mykeński z Rodos”, Archeologia 3 (1949) 7-17.

Majewski, K., „Une terre cuite du Helladique récent au Musée Hongrois des Beaux-Arts”, Prace Zakładu Archeologii Antycznej, Zeszyt 16 (Wrocław 1959).

Manning, S., The Absolute Chronology of the Aegean Early Bronze Age: the Evidence of Archaeology, Cultural Interrelations and Radiocarbon (Sheffield 1993).

Maran, J., „Zur Zeitstellung der Grabhügel von Marmara [Mittelgriechenland]”, ArchKorr 18 (1988) 341-355.

Maran, J., Political and Religious Aspects of Architectural Change on the Upper Citadel of Tiryns. The Case of Building T, w: R.  Laffineur, R. Hägg (red.) Potnia: Deities and Religion in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 8th International Aegean Conference / 8e Rencontre égéenne internationale. Göteborg, Göteborg University, 12-15 April 2000,  Aegaeum 22 (Liège 2001) 113-122.

Marangou, C., EIDOLIA: Figurines et miniatures du Néolithique récent et du Bronze ancien en Grèce (Oxford 1992).

Marazzi, M. (red.), La Società Micenea (Roma 1994).

Marazzi, M., S Tusa i L. Vagnetti (red.), Traffici micenei nel Mediterraneo: problemi storici e documentazione archeologica (Taranto 1986).

Marinatos, S., „Greniers de l'Helladique ancien”, BCH 70 (1946) 337-351.

Marthari, M., „Akrotiri, kerameike mesoelladikes paradoses sto stroma tes hephaisteiakes katastrophes”, AE  (1980) 182-210.

McGeehan-Liritzis, V. i N. H. Gale, „Chemical and Lead Isotope Analysis of Greek Late Neolithic and Early Bronze Age Metals”, Archaeometry 30 (1988) 199-225.

McNeal, R. A., „Helladic Prehistory through the Looking-glass”, Historia 24 (1975) 385-401.

Mee, C. B. i W. G. Cavanagh, „Mycenaean Tombs as Evidence for Social and Political Organization”, OJA 3 (1984) 45-64.

Misiewicz, K., Teby i Orchomenos w epoce brązu. U źródeł konfliktu dwóch miast w Beocji (Warszawa 1988).

Mommsen, H., T. Beier, D. Heimermann, A. Hein, D. Ittameier i C. Podzuweit, „Neutron Activation Analysis of Selected Sherds from Prophitis Ilias (Argolid, Greece): A Closed Late Helladic II Settlement Context”, JAS 21 (1994) 163-171.

Morris S. P., R. Laffineur (red.), EPOS. Reconsidering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology. Proceedings of the 11^th International Aegean Conference / 11e Rencontre égéenne international, Los Angeles, UCLA – The J.-Paul Getty Villa, 20.23 April 2006 [Aegaeum 28] (Liège 2007)

Mountjoy, P. A., „The Ephyraean Goblet Reconsidered”, BSA 78 (1983) 265-271.

Mountjoy, P. A., „The Marine Style Pottery of LM IB/LH IIA: Towards a Corpus”, BSA 79 (1984) 161-219.

Mountjoy, P. A., Four Early Mycenaean Wells from the South Slope of the Acropolis at Athens (Gent 1981).

Mountjoy, P. A., Mycenaean Decorated Pottery: A Guide to Identification (Göteborg 1986).

Mountjoy, P. A., „Regional Mycenaean Pottery”, BSA 85 (1990) 245-270.

Mountjoy, P. A., Mycenaean Pottery. An Introduction (Oxford 1993).

Mountjoy, P. A., Mycenaean Athens [SIMA p.-b. 127] (Jonsered 1995).

Mountjoy, P. A., Regional Mycenaean Decorated Pottery (Rahden/Westfalen 1999).

Mühlenbruch, T., The Post-Palatial Settlement in the Lower Citadel of Tiryns, w:  S. Deger-Jalkotzy, M. Zavadil (red.), LH IIIC Chronology and Synchronisms II: LH IIIC Middle. Proceedings of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, October 29th and 30th, 2004 (Wien 2007), 243-252

Müller, S., „Les tumuli helladiques: où? quand? comment?” BCH 113 (1989) 1-42.

Mylonas, G. E., Mycenae and the Mycenaean Age (Princeton 1966) 119-135.

Nilsson, M. P., The Minoan-Mycenaean Religion and its Survival in Greek Religion (wyd. 2, Lund 1968).

Nordquist, G., A Middle Helladic Village: Asine in the Argolid (Uppsala 1987).

Nordquist, G., „The Middle Helladic Pottery from the Southern Argolid”, Hydra 5 (1988) 17-31.

Olivier, J-P., (red.), Mykenaïka. Actes du IXe Colloque international sur les textes mycéniens et égéens, Centre del'Antiquité Grecque et Romaine de la Fondation Hellénique des Recherches Scientifiques et École Française d'Athènes [BCH Suppl. 25] (Paris 1992) 197-214.

Pantelidou, M., Ai proïstorikai Athenai (Athenai 1975).

Papadopoulos, T. J., „E epoche tou chalkou sten Epeiro”, Dodone 5 (1976) 271-338.

Papathanasopoulos, G i in., „Dokos: Anaskaphike Periodos 1991”, Enalia 3 [1991] (1994) 4-29.

Pariente, A., Touchais G. (red), Άργος και Αργολίδα. Τοπογραφία και πολεοδομία. Πρακτικά διεθνούς Συνεδρίου. Αθήνα - Άργος 28/4 – 1/5/1990 / Argos et l’Argolide. Topographie et urbanisme. Actes de la Table Ronde internationale Athènes-Argos 28/4-1/5/1990 (Paris 1998)

Pelon, O., Tholoi, tumuli et cercles funéraires (Paris 1976).

Pelon, O., „Jean Servais et l'architecture funéraire de Thorikos”, Bulletin de liaison de la Société des Amis de la Bibliothèque Salomon Reinach 4 (1986) 9-17.

Phelps, W. W., „Prehistoric Figurines from Corinth”, Hesperia 56 (1987) 233-253.

Popham, M., „Pylos: Reflections on the Date of its Destruction and on its Iron Age Reoccupation”, OJA 10 (1991) 315-324.

Pullen, D. J., „A Lead Seal from Tsoungiza, Ancient Nemea, and Early Bronze Age Aegean Sealing Systems”, AJA 98 (1994) 35-52.

Pullen, D. J., „Asine, Berbati, and the Chronology of Early Bronze Age Greece”, AJA 91 (1987) 533-544.

Pullen, D. J., „The Earlier Phases of the Early Bronze Age at Tsoungiza Hill, Ancient Nemea”, AJA 92 (1988) 252.

Pullen, D. J., „Ox and Plough in the Early Bronze Age Aegean”, AJA 96 (1992) 45-54.

Renfrew, C., The Emergence of Civilization (London 1972).

Runnels, C., „The Bronze Age Flaked-stone Industries from Lerna: A Preliminary Report”, Hesperia 54 (1985) 358-391.

Runnels, C., „Trade and the Demand for Millstones in Southern Greece in the Neolithic and Early Bronze Age”, w: A. B. Knapp i T. Stech (red.), Prehistoric Production and Exchange: the Aegean and Eastern Mediterranean (Los Angeles 1985) 30-43.

Runnels, C., „Early Bronze Age Stone Mortars from the Southern Argolid”, Hesperia 57 (1988) 257-272.

Runnels, C., „Review of Aegean Prehistory IV: The Stone Age of Greece from the Palaeolithic to the Advent of the Neolithic., AJA 99 (1995) 699-728 (reedycja z apendyksem w: Cullen, T. (red.), Aegean Prehistory: A Review (Boston 2001).

Runnels, C. i J. Hansen, „The Olive in the Prehistoric Aegean: the Evidence for Domestication in the Early Bronze Age”, OJA 5 (1986) 299-308.

Rutter, J. B., „Evidence for a Mycenaean Tomb of the Late Helladic IIA Period in the Athenian Agora”, Hesperia 44 (1975) 375-378.

Rutter, J. B., „Ceramic Evidence for Northern Intruders in Southern Greece at the Beginning of the Late Helladic IIIC Period”, AJA 79 (1975) 17-32.

Rutter, J. B., „A Plea for the Abandonment of the Term 'Submycenaean'”, TUAS 3 (1978) 58-65.

Rutter, J. B., „The Last Mycenaeans at Corinth”, Hesperia 48 (1979) 348-392.

Rutter, J. B., „A Ceramic Definition of Late Helladic I from Tsoungiza”, Hydra 6 (1989) 1-19.

Rutter, J. B., „Pottery Groups from Tsoungiza of the End of the Middle Bronze Age”, Hesperia 69 (1990) 375-458.

Rutter, J. B., „Some Comments on Interpreting the Dark-surfaced Handmade Burnished Pottery of the 13th and 12th Century B.C. Aegean”, JMA 3 (1990), 29-49.

Rutter, J. B., „A Group of Late Helladic IIA Pottery from Tsoungiza”, Hesperia 62 (1993) 53-93.

Rutter, J. B., „Review of Aegean Prehistory II: The Prepalatial Bronze Age of the Southern and Central Greek Mainland”, AJA 97 (1993) 745-797 (reedycja z apendyksem w: Cullen, T. (red.), Aegean Prehistory: A Review (Boston 2001).

Rutter, J. B. i S. H., The Transition to Mycenaean: a Stratified Middle Helladic II to Late Helladic IIA Pottery Sequence from Ayios Stephanos in Lakonia (Los Angeles 1976).

Sapouna-Sakellaraki, E., „Glypha e Blycha Boiotias: E mykenaïke Aulida?” AAA 20 (1987) 191-210.

Sapouna-Sakellaraki, E., „Nouvelles figurines cycladiques et petite glyptique du bronze ancien d'Eubée”, Antike Kunst 34 (1991) 3-12.

Schofield, L., The Mycenaeans (London 2007)

Shaw, J. W., „The Early Helladic II Corridor House: Development and Form”, AJA 91 (1987) 59-79.

Shelmerdine, C.W., „Review of Aegean Prehistory VI: The Palatial Bronze Age of the Southern and Central Greek Mainland”, AJA 101 (1997) 537-585 (reedycja z apendyksem w: Cullen, T. (red.), Aegean Prehistory: A Review (Boston 2001).

Shelmerdine, C.W., “Mycenaean society”, [w:] Duhoux, Y., A. Morpurgo Davies (red.), A Companion to Linear B. Mycenaean Greek Texts and their World, Vol. I [Bibliothéque des Cahiers de l’Institut de Linguistique de Louvain 120] (Louvain-la-Neuve 2008).

Shelmerdine, C.W. (red.), The Cambridge Companion to the Aegean Bronze Age (Cambridge 2008)

Siennicka, M., House - Settlement - Province. Social Space in Middle- and Late Helladic Korakou and Corinthia, Światowit V (XLVI) Fasc. A (2003), 69-90.

Siennicka, M., Fireside – Rooms with Hearths in Early Helladic Non-Monumental Domestic Architecture, Światowit IV (XLV) Fasc. A (2002) 173-178.

Siennicka, M., Mycenaean settlement patterns in the Saronic Gulf, Światowit IV (XLV) Fasc. A (2002) 179-193.

Styrenius, C.G., Submycenean Studies (Lund 1967).

Taracha, P., „On the Ancestry of Aegean Type E Daggers”, Archeologia 41 (1990) 21-27.

Taracha, P., „Wagenkämpfer aus Knossos und Dendra: zur Rolle der Bogenwaffen im späthelladischen Griechenland” Achaeologia 43 (1992) 121-123.

Taracha, P., „Weapons in the Shaft Graves of Mycenae: Aspects of the Relative Chronology of Circle A and B Burials”, Archeologia 44 (1993) 7-34.

Taracha, P., „Snodgrass's Type T Spear”, AEA 1 (1994), 98-100.

Themelis, P. G., „Early Helladic Monumental Architecture”, AM 99 (1984) 335-351.

Thomatos M., The Final Revival of the Aegean Bronze Age. A Case Study of the Argolid, Corinthia, Attica, Euboea, the Cyclades and the Dodecanese during LH IIIC Middle, BAR International Series 1498, (Oxford 2006)

Torrence, R., Production and Exchange of Stone Tools: Prehistoric Obsidian in the Aegean (Cambridge 1986).

Treuil, R., Le néolithique et le bronze ancien égéens (Paris 1983).

Tsouchlos, N. i in., „Dokos Project”, Enalia Annual 1 (1990) 10-43.

Ulanowska, A., „The Gold Ring from Mycenae, Some Remarks about Dance”, Archeologia 44 (1993) 113-117.

Ulanowska, A., „Z rozważań nad mykeńskim kultem w Kalapodi”, Meander 5-6 (1996) 297-307.

Ulanowska, A. Sub-mykeńska Grecja? Z rozważań nad chronologią przełomu epok brązu i żelaza w Grecji lądowej, Światowit I (XLII) (1999), fasc. A, 179-184.

van Andel, T. H. i C. Runnels, Beyond the Acropolis: A Rural Greek Past (Stanford 1987) 81-94.

van Andel, T. H. i in., „Land Use and Soil Erosion in Prehistoric and Historical Greece”, JFA 17 (1990) 379-396.

van Andel, T. i in., „Five Thousand Years of Land Use and Abuse in the Southern Argolid”, Hesperia 55 (1986) 103-128.

van de Moortel, A., E. Zachou, 2004, Excavations at Mitrou, East Lokris, Aegean Archaeology 7( 2003-2004) 39-48.

Varias García, C., The Palace of Mycenae in LH III B2 According to the Documents in Linear B: A General Description, w: S. Deger-Jalkotzy,S. Hiller, O. Panagl (red.), Floreant Studia Mycenaea. Akten des X. Internationalen Mykenologischen Colloquiums in Salzburg vom 1.-5. Mai 1995 (Wien 1999), 595-600

Vermeule, E., „The fall of the Mycenaean Empire”, Archaeology 13 (1960) 74-75.

Wace, A. J. B. i C. W. Blegen, „The Pre-Mycenaean Pottery of the Greek Mainland”, BSA 22 (1916-18) 175-189.

Wace, A. J. B. i M. S. Thompson, Prehistoric Thessaly (Cambridge 1912).

Ward, W.A. i M. Sharp Joukowski (red.) The Crisis Years: the 12th Century B.C. (Dubuque 1992).

Wardle, K.A., The „Cult Centre” at Mycenae and other Sanctuaries in the Argo-Saronic Gulf and the NE Peloponnese: Location and Status, w: E. Konsolaki-Yannopoulou (red.), Αργοσαρωνικός. Πρακτικά 1^ου Διεθωούς Συνεδρίου Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αργοσαρωνικού. Πόρος, 26/29 Ιουνιού 1998 (Αθήνα 2003), 317-332

Wardle, K.A. i D., Cities of Legend. The Mycenaean World (London 1997).

Weinberg, S. S., „A Gold Sauceboat in the Israel Museum”, Antike Kunst 12 (1969) 3-8.

Weisshaar, H-J., „Nordgriechischer Import im kupferzeitlichen Thessalien”, JRGZM 26 (1979) 114-130.

Weisshaar, H-J., „Ägäische Tonanker”, AM 95 (1980) 33-49.

Weisshaar, H-J., „Ein tirynther Gefäss mit frühbronzezeitlicher Tierdarstellung”, AM 96 (1981) 1-5.

Weisshaar, H-J., „Varna und die ägäische Bronzezeit”, ArchKorr 12 (1982) 321-329.

Weisshaar, H-J., „Frühhelladische Tierkopfgefässe”, Gedenkschrift für Gero von Merhart zum 100. Geburtstag [Marburger Studien zur Vor- und Frühgeschichte 7] (Marburg/Lahn 1986) 328-335.

Wiencke, M. H., „Banded Pithoi of Lerna III”, Hesperia 39 (1970) 94-110.

Wiencke, M. H., „Change in Early Helladic II”, AJA 93 (1989) 495-509.

Wiencke, M. H., „Further Seals and Sealings from Lerna”, Hesperia 38 (1969) 500-521.

Wilson, D. E., „Kea and East Attike in Early Bronze II: Beyond Pottery Typology”, w: J. M. Fossey (red.), Syneisphora McGill: Papers in Greek Archaeology and History in Memory of Colin D. Gordon (Amsterdam 1987) 35-49.

Wright, J.C., „Death and power in Mycenae: changing symbols in mortuary practice”, w: Laffineur, R. (red.), Thanatos: Les coutumes funéraires en Égée à l'Age du Bronze [Aegaeum 1] (Liège 1987), 171-84.

Wright, J.C., „The spatial configuration of belief: the archaeology of Mycenaean religion”, w: S.E Alcock i R. Osborne (red.) Placing the Gods. Sanctuaries and sacred space in Ancient Greece, Oxford (1994), 37-78.

Wright, J.C., „From chief to king in Mycenaean Greece”, w: P. Rehak (red.) The role of the ruler in the prehistoric Aegean. Proceedings of a panel discussion presented at the Annual Meeting of the Archaeological Institute of America, New Orleans, Louisiana 28 Dec. 1992 (Aegaeum 11), Liège (1995), 63-80.

Wright, J.C., „Empty cups and empty jugs: the social role of wine in Minoan and Mycenaean societies”, w: P.E. McGovern, S.J. Fleming & S.H. Katz (red..), The Origins and Ancient History of Wine. Food and Nutrition in History and Anthropology, Philadelphia (1995), 287-310.

Wright, J.C. (red.), The Mycenaean Feast (Princeton 2004)

Younger, J. G., „The Elgin Plaques from the Treasury of Atreus: Evidence for a New Reconstruction of the Facade”, in Kolloquium zur Ägäischen Vorgeschichte, Mannheim 20-22.2.1986 [Schriften des deutschen Archäologen-Verbandes 9] (1987) 138-150.

Younger, J. G., Some Similarities in Mycenaea Palace Plans, w: A. Dakouri-Hild, S. Sherratt (eds.), Autochthon. Papers Presented to O.T.P.K. Dickinson on the Occasion of His Retirement, BAR 1432 (Oxford 2005), 185-189

Zerner, C. W., „Middle Helladic and Late Helladic I Pottery from Lerna”, Hydra 2 (1986) 58-74; 4 (1988) 1-10.

Publikacje wykopalisk i badań powierzchniowych

Alram-Stern, E., S. Deger-Jalkotzy (red.), Aigeira I. Die mykenische Akropolis (Wien 2006)

Åström, P., The Cuirass Tomb and Other Finds at Dendra [SIMA 4] (Göteborg 1977, 1983).

Åström, P. i in., „New Excavations in the Citadel of Midea...”, OpAth: 16 (1986) 19-25; 17 (1988) 7-11; 18 (1990) 9-22; 19 (1992) 11-39.

Angel, J. L., The People of Lerna. Analysis of a Prehistoric Aegean Population., Lerna: A Preclassical Site in the Argolid, 2 (Princeton 1971).

Apostolopoulou-Kakavoyiannis, G, „Topographia tes perioches ton Pheron Thessalias kata ten proïstorike periodo”, AD 34A (1979) 174.

Avila, R., „Das Kuppelgrab von Volos-Kapakli”, PZ 58 (1983) 15-60.

Bakalakis, G., „E Phournospelia sten Oite”, Thessalika 1 (1958) 66.

Bakalakis, G., „Proïstorikos synoikismos para te Melitaia”, Thessalika 2 (1959) 80.

Benzi, M., Rodi e la civiltà micenea (Roma 1992).

Blegen, C. W., „An Early Tholos Tomb in Western Messenia”, Hesperia 23 (1954) 158-162.

Blegen, C. W., Korakou. A Prehistoric Settlement near Corinth (Boston/New York 1921).

Blegen, C. W., Zygouries, a Prehistoric Settlement in the Valley of Cleonae (Cambridge 1928).

Blegen, C. W., Prosymna. The Helladic Settlement Preceding the Argive Heraeum (Cambridge 1937).

Blegen, C. W. i Marion Rawson., The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia: I. The Buildings and Their Contents (Princeton 1966).

Blegen, C. W. i in., The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia III (Princeton 1973).

Caskey, J. L., „Excavations at Lerna”, Hesperia 23 (1954) 3-30; 24 (1955) 25-49; 25 (1956) 147-173; 26 (1957) 142-162.

Caskey, J. L. i E. G., „The Earliest Settlements at Eutresis. Supplementary Excavations, 1958”, Hesperia 29 (1960) 126-167.

Catling, H. W., „Excavations at the Menelaion, Sparta, 1973-1976”, Archaeological Reports 23 (1977) 24-42.

Catling, H. W., „Study at the Menelaion, 1982-1983”, Lakonikai Spoudai 7 (1983) 23-31.

Catling, H. W., „Excavations and Study at the Menelaion, Sparta 1978-1981”, Lakonikai Spoudai 6 (1982) 28-43.

Chatzipouliou-Kallire, E., „An Early Helladic II Tomb by Lake Vouliagmeni, Perachora”, BSA 78 (1983) 369-375.

Chatzipouliou-Kallire, E., „Leipsana protoelladikou kai mesoelladikou oikismou sto lopho Aetopetra: Prota apotelesmata dokimastikes anaskaphikes ereunas”, AD 33A (1978) 325-336.

Cosmopoulos, M.B., Excavation at Iklaina, 2008. Internet Report. http://www.umsl.edu/~cosmopoulosm/IKLAINA04/docs/2008report.pdf

Cosmopoulos, M.B., Iklaina Archaeological Project. 2009 Season. Internet Report. http://www.umsl.edu/~cosmopoulosm/IKLAINA04/docs/2009report.pdf

Dakoronia, F., Marmara: Ta ypomykenaïka nekrotapheia ton tymbon (Athens 1987).

Delaporta, A. i in., „Protoelladikos oikismos sto Platygiali Astakou (protes paratereseis)”, Anthropologika Analekta 49 (1988) 7-19.

Demakopoulou, K. i D. Konsola, „Leipsana protoelladikou, mesoelladikou kai ysteroelladikou oikismou ste Theba”, AD 30A (1975) 44-89.

Demakopoulou, K. i in., „New Excavations in the Citadel of Midea”, OpAth 20 (1994) 19-41.

Demakopoulou, K., „Mycenaean Citadels. Recent Excavations on the Acropolis of Midea in the Argolid”, BICS 40 (1995) 151-176.

Deshayes, J., Argos. Fouilles de la Deiras (Paris 1966).

Dietz, S, Asine II,2: the Middle Helladic Cemetery, the Middle Helladic and Early Mycenaean Deposits (Stockholm 1980).

Dietz, S., Asine II,1: Results of the Excavations East of the Acropolis 1970-1974: General Stratigraphical Analysis and Architectural Remains (Stockholm 1982).

Dietz, S. i N. Divari-Valakou, „A Middle Helladic III/Late Helladic I Grave Group from Myloi in the Argolid (Oikopedon Manti)”, OpAth 18 (1990) 45-62.

Dor, L. et alii, Kirrha. Étude de péhistoire phocidienne (Paris 1969).

Dousougli, A., Makrovouni – Kefalari Magoula – Talioti, PZ 62 (1987) 164-220.

Eder, B., Die submykenischen und protogeometrischen Gräber von Elis (Athen 2001).

Eder, B., Ancient Elis in the Dark Ages, w: Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού Κόσμου. Α΄ Διεθνές Διεπιστημονικό Συμπόσιο, Λαμία, 25-29 Σεπτεμβρίου 1994 (Lamia 1999) 263-268. Fossey, J. M., „The Prehistoric Settlement by Lake Vouliagmeni, Perachora”, BSA 64 (1969) 53-69.

French E., Mycenae, Agamemnon' s Capital. The Site in its Setting (Tempus 2002).

French E. B., W. D. Taylour, The Service Areas of the Cult Centre, Well Built Mycenae 13 (Oxford 2008).

Frizell, B. S., An Early Mycenaean Settlement at Asine: the Late Helladic IIB-IIIA1 Pottery (Göteborg 1980).

Frizell, B. S., „The Tholos Tomb at Berbati”, OpAth 15 (1984) 25-44.

Frödin, O. i A. W. Persson, Asine. Results of the Swedish Excavations 1922-1930 (Stockholm 1938).

Goldman, H., Excavations at Eutresis in Boeotia (Cambridge 1931).

Hägg, I. i R. (red.), Excavations in the Barbouna Area at Asine 2 [Boreas 4:2] (Uppsala 1978).

Hankey, V., „Late Helladic Tombs at Chalkis”, BSA 47 (1952) 49-95.

Hanschmann, E. i V. Milojcic, Die deutschen Ausgrabungen auf der Argissa-Magula in Thessalien III: Die frühe und beginnende mittlere Bronzezeit (Bonn 1976).

Hiller, S., Alt-Ägina IV,1: Mykenische Keramik (Mainz 1975).

Iakovidis, S., Perati. To nekrotapheion (Athenai 1969).

Iakovidis, S.E., Glas I: E Anaskaphe 1955-1961 (Athenai 1989).

Iakovidis, S.E., Glas II: E Anaskaphe 1981-1991 (Athenai 1998).

Iakovidis S., French E., Shelton K. et al., Archaeological Atlas of Mycenae [The archaeological society at Athens. Library No 229] (Athina 2003).

Immerwahr, S.A., The Athenian Agora. Vol. XIII: The Neolithic and Bronze Ages (Princeton 1971).

Kaza-Papageorgiou, D., „An Early Mycenaean Cist Grave from Argos”, AM 100 (1985) 1-21.

Keramopoullos, A. D., „Mykenaïkoi taphoi en Aigine kai en Thebais”, AE (1910) 177-252.

Keramopoullos, A. D., „Thebaïka”, AD 3 (1917) 1-503.

Kilian, K., „Ausgrabungen in Tiryns: 1976; 1978, 1979; 1980; 1981; 1982/83”, AA: 1978 449-498; 1981, 149-256; 1982, 247-276; 1983, 277-328; 1988, 105-151.

Knauss, J., Die Melioration des kopaisbeckens durch die Minyer im 2. Jt. v. Chr. (München 1987).

Knauss, J., Kopais 3. Wasserbau und Geschichte. Minysche Epoche – Bayerische Zeit (vier Jahrhunderte – ein Jahrzehnt) (München 1990).

Knauss, J. et alii, DIe Wasserbauten der Minyer in der Kopais – die älteste Flußregulierung Europas (München 1984).

Korres, G. S., „Excavations in the Region of Pylos”, w: J.‑P. Descoeudres (red.), EUMOUSIA: Ceramic and Iconographic Studies in Honour of Alexander Cambitoglou (Sydney 1990) 1-11.

Kunze, E., Orchomenos III: Die Keramik der frühen Bronzezeit (Munich 1934).

Kyrieleis, H., „Neue Ausgrabungen in Olympia”, Antike Welt 21 (1990) 177-188.

Lang, M. L., The Palace of Nestor 2. The Frescoes (Princeton 1969).

McDonald, W.A. i G.R. Rapp Jr. (red.), The Minnesota Messenia Expedition: Reconstructing a Bronze Age Regional Environment (Minneapolis 1972).

Maran, J., Kiapha Thiti: Ergebnisse der Ausgrabungen II.2: 2. Jt. v. Chr.: Keramik und Kleinfunde [Marburger Winckelmann-Programm 1990] (Marburg 1992).

Maran, J., Die Deutschen Ausgrabungen auf der Pevkakia-Magula in Thessalien III. Die Mittlere Bronzezeit (Bonn 1992).

Maran, J., Forschungen in der Unterburg von Tirzns 2000-2003, AA 2008, 35-111.

Maran J., A. Papadimitriou, Forschungen im Stadtgebiet von Tiryns 1999-2002, AA 2006, 97-169.

McDonald, W. A. i G. Rapp (red.), The Minnesota Messenia Expedition (Minneapolis 1972).

McDonald, W. A. i N. C. Wilkie (red.), Excavations at Nichoria in Southwest Greece II: The Bronze Age Occupation (Minneapolis 1992).

Moore, A.D., W.D. Taylour, The Temple Complex, w: W.D. Taylour, E.B. French, K.A. Wardle (red.) Well Built Mycenae 10. The Helleno-British Excavations Within the Citadel at Mycenae, 1959-1969 (Oxford 1999).

Mountjoy, P. A., Orchomenos V: Mycenaean Pottery from Orchomenos, Eutresis and Other Beootian Sites (Munich 1983).

Musche, H. F. i in. Rapport préliminaire sur la première campagne des fouilles (Bruxelles 1968).

Mylonas, G., „Proïstorike Eleusis”, w: K. Kourouniotis, Eleusiniaka (Athens 1932).

Mylonas, G. E., Aghios Kosmas. An Early Bronze Age Settlement and Cemetery in Attica (Princeton 1959).

Mylonas, G. E., O taphikos kyklos ton Mykenon (Athenai 1973).

Mylonas, G. E., To dytikon nekrotapheion tes Eleusinos (Athenai 1975).

Mylonas Shear, J., The Panaghia Houses at Mycenae (Philadelphia 1987).

Onassoglou, A., E oikia tou taphou ton tripodon stis Mykenes (Athenai 1995).

Papadopoulos, T. I., „Das mykenische Kuppelgrab von Kiperi bei Parga (Epirus)”, AM 96 (1981) 7-24.

Papathanasopoulos, G. A., „To protoelladiko navagio tes Dhokou”, AAA 9 (1976) 17-23.

Papathanasopoulos, G. i in., „Dhokos: Anaskaphike Periodos 1990: Hypovrychia Erevna”, Enalia Annual 2 (1992) 4-38.

Persson, A. W., The Royal Tombs at Dendra near Midea (Lund 1931).

Petritake, M., „Leipsana protoelladikou oikismou sto Rouph”, AD 35A (1980) 147-185.Pilafidis-Williams, K., The Sanctuary of Aphaia on Aigina in the Bronze Age (München 1998)

Rahmstorf, L., Kleinfunde aus Tiryns. Terrakotta, Stein, Bein und Glas/Fayence vornehmlich aus der Spätbronzezeit. Tiryns. Forschungen und Berichte XVI (Wiesbaden 2008).

Rapp Jr., G. i S.E. Aschenbrenner, Excavations at Nichoria in Southwest Greece, 1. Site, Environs and Techniques (Minneapolis 1992).

Renard, J., Le site Néolithique et Helladique ancien de Kouphovouno (Laconie): Fouilles de O.-W. von Vacano (1941) [Aegaeum 4] (Liège 1989).

Rhomaios, K. A., „Ek tou proïstorikou Thermou”, AD 1 (1915) 225.

Rhomaios, K. A., „Ereunai en Thermo”, AD 2 (1916) 179.

Runnels, C., D. J. Pullen i S. Langdon (red.), Artifact and Assemblage: The Finds from a Regional Survey of the Southern Argolid, Greece. Vol. 1: The Prehistoric and Early Iron Age Pottery and the Lithic Artifacts (Stanford 1995).

Ruppenstein, F., Die submykenische Nekropole. Neufunde und Neubewertung. Mit einem Beitrag von Anna Lagia [Deutsches Archäologisches Institut. Kerameikos. 18.] (München 2007).

Rutter, Jeremy B., Lerna. A Preclassical Site in the Argolid, Vol. III. The Pottery of Lerna IV (Princeton 1995).

Säflund, G., Excavations at Berbati 1936-1937 (Stockholm1965).

Sampson, A., Manika. Mia protoelladike Pole ste Chalkida (Athenai 1985).

Sampson, A., Manika II: O protoelladikos oikismos kai to nekrotapheio (Athenai 1988).

Sampson, A., Kaloyerovryse. Enas oikismos tes Proïmes kai Meses Chalkokratias sta Phylla tes Euboias (Athenai 1993).

Sapouna-Sakellarake, E., „Neoi taphoi ste Manika Chalkidas (Oikopeda Papastamatiou)”, Archeion Euboïkon Meleton 27 (1986-87) 5-21.

Sapouna-Sakellarakis, E., „New Evidence from the Early Bronze Age Cemetery at Manika”, BSA 82 (1987) 233-264.

Schliemann, H., Mykenae. Bericht über meine Forschungen und Entdecken in Mykenae und Tiryns (Leipzig 1878).

Schliemann, H., Orchomenos. Bericht über meine Ausgrabungen in böotischen Orchomenos (Leipzig 1881).

Schliemann, H. Tiryns, Der prähistorische Palast der Könige von Tiryns. Ergebnisse der neueste Augsgrabungen (Leipzig 1886).

Servais, J., „La tholos circulaire”, w: Thorikos 1968 (Brussels 1971) 21-102.

Servais-Soyez, J. and B., „La tholos 'oblongue' (Tombe IV) et le tumulus (Tombe V) sur le Vélatouri”, w: Thorikos VIII (Gent 1984) 14-67.

Spyropoulos, T., Ampheion: Ereuna kai melete tou mnemeiou tou Ampheiou Thebon (Sparte 1981).

Symeonoglou, S., Kadmeia I: Mycenaean Finds from Thebes, Greece: Excavation at 14 Oedipus St. [SIMA 35] (Göteborg 1973).

Symeonoglou, S., The Topography of Thebes: from Bronze Age to Modern Times (Princeton 1985).

Taylour, D. W., „Mycenae, 1968”, Antiquity 43 (1969) 91-97.

Taylour, D. W., „’Citadel House’ in Mycenae 1968 and 1969” AAA 3 (1970) 74-80.

Taylour, D. W., „New Light on Mycenaean Religion”, Antiquity 44 (1970), 270-280.

Taylour, D. W., „Excavations at Ayios Stephanos”, BSA 67 (1972) 205-270.

Theochares, D. R., „Anaskaphe en Arapheni”, PAE (1952) 129-151.

Thiersch, F., „Die Tholos des Atreus zu Mykenae”, AM 4 (1879) 177-182.

Tiryns. Die Ergebnisse der Ausgrabung des Instituts. Tomy (pod różnymi redakcjami): II (Athen 1912); III (Augsburg 1930); IV (München 1938).

Tiryns. Forschungen und Berichte. Tomy (pod różnymi redakcjami, wszystkie wyd. w Mainz am Rhein): V (1971); VI (1973); VII (1974); VIII (1975); IX (1980); XI (1990).

Touchais, G., „Le matériel de l'habitat préhistorique de Koumoula”, w: L'antre corycien [BCH Supplement 7] (1981) 183-193, 252-257.

Tzavella-Evjen, H., Lithares. An Early Bronze Age Settlement in Boeotia (Los Angeles 1985).

Valmin, N., The Swedish Messenia Expedition (Lund 1964).

Verdelis, N.M., „Neue geometrische Gräber in Tiryns”, AM 78 (1963), 1-62.

Verdelis, N.M., „Neue Funde von Dendra”, AM 82 (1967) 1-53.

Waage, F. O., „An Early Helladic Well near Old Corinth”, Hesperia Supplement 8 (1949) 415-422.

Wace, A. J. B. I in., ”Mycenae. Preliminary Report”, BSA: 24 (1919-21) 185-210; 25 (1921-23) 1-435; 48 (1953) 3-18; 49 (1954) 231-298; 50 (1955) 175-250; 51 (1956) 103-131; 52 (1957) 193-223.

Wace, A. J. B., Chamber Tombs at Mycenae [Archaeologia vol.82] (Oxford 1932).

Wace, A. J. B., Excavations at Mycenae 1939-1955 (London b.d.).

Wace, A. J. B., Mycenae: an Archaeological History and Guide (London 1964).

Walberg G., Excavations on the Acropolis of Midea: Results of the Greek-Swedish Excavations, Vol. I The Excavations on the Lower Terraces, 1985-1991 [Skrifter Utgivna av Svenska Institutet i Athen No. 4o, XLIX:I] (Stockholm 1998).

Walberg G., Midea. The Megaron Complex and Shrine Area. Excavations on the Lower Terraces 1994-1997 [Prehistory Monographs 20] (Philadelphia 2007).

Walter, H. i F. Felten, Alt-Ägina III,1: Die vorgeschichtliche Stadt: Befestigungen, Häuser, Funde (Mainz 1981).

Weisshaar, H-J., „Ausgrabungen auf der Pevkakia-Magula und der Beginn der frühen Bronzezeit in Griechenland”, ArchKorr 9 (1979) 385-392.

Weisshaar, H-J., „Ausgrabungen in Tiryns, 1978, 1979: Bericht zur frühhelladischen Keramik”, AA (1981) 220-256.

Weisshaar, H-J., „Ausgrabungen in Tiryns, 1980: Bericht zur frühhelladischen Keramik”, AA  (1982) 440-466.

Weisshaar, H-J., „Ausgrabungen in Tiryns, 1981: Bericht zur frühhelladischen Keramik”, AA  (1983) 329-358.

Weisshaar, H-J., Die deutschen Ausgrabungen auf der Pevkakia-Magula in Thesslaien I: Das späte Neolithikum und das Chalkolithikum (Mainz 1989).

Wright, J.C., „Excavations at Tsoungiza (Archaia Nemea): 1981”, Hesperia 51 (1982), 375-97

Wright, J. C.i in., „The Nemea Valley Archaeological Project, 1984-1987”, Hesperia 59 (1990) 579-659.

Yalouris, N., „Mykenaïkos tymbos Samikou”, AD 20A (1965) 6-40.

Zasoby

Słownik Egea dla IE

Słownik Egea dla FF i O

O kulturze mykeńskiej na stronie Fundacji Kultury Helleńskiej

Poglądowa mapa twierdz, pałaców i miejsc kultu

kliknij w obrazek:

Mykeny

Plan Myken

Plan i przekrój Grobu Agamemnona

Poglądowa mapa Myken

Tiryns

Plan Tirynsu

Midea

Pylos

Plan Pylos

Menelaion

Gla

Kephallenia