VI.Kreta do starszych pałaców

A.Chronologia

paleolit, mezolit, neolit, okres przedpałacowy, okres starszych pałaców, literatura

System evansowski (p. O archeologii egejskiej), odzwierciedlający przede wszystkim rozwój ceramiki, nie oddaje istoty przemian i rozwoju cywilizacji na Krecie. Dlatego też N. Platon zapropo­nował podział dziejów tej wyspy w epoce brązu na cztery okresy: przedpałacowy, starszych pałaców, młodszych pałaców i popałacowy. Dyskusja nad datowaniem osta­tecznego zniszczenia pałacu w Knossos i rekonstrukcją jego dziejów prowadzi do zmiany w tym systemie. Wyodrębniono tu trzy kolejno nawarstwiające się budowle, trzy kolejne pałace, należy zatem stosować następujące terminy: okres przedpałacowy, pierwszy okres pałacowy, drugi okres pałacowy, trzeci okres pałacowy i okres popałacowy; proponuje się też następujące nazewnictwo tych okresów: przedpałacowy, starszy pałacowy, nowy pałacowy, końcowy pałacowy, popałacowy. W chronologii evansowskiej datowane są one następująco: WM I-ŚM IA, ŚM IB-II, ŚM III-PM I, PM II (zwany też czasami „przejściowym”)- PM IIIA_1/2 lub PM IIIA/B lub PM IIIB₁. Zakończenie okresu końcowego zależy od ustalenia daty ostatecznego zniszczenia pałacu w Knossos. Okres popałacowy kończy się razem z końcem

Jest to okres ogromnych zmian odznaczających się znaczną dynamiką. Obserwujemy niezwykły rozwój osadnictwa, które w wielu regionach osiągnęło gęstość najwyższą w całych dziejach Krety minojskiej. Powstały pierwsze monumentalne budowle pałacowe, świadczące o znacznych zmianach politycznych i wyksz­tał­ceniu się lokalnych ośrodków władzy i administracji, czemu towarzyszył rozwój systemów pisma (tu konieczne zastrzeżenie: używamy terminu „pałac” intuicyjnie i zwyczajowo, natomiast nie wiadomo, czym te budowle w rzeczywistości były oraz jakie funkcje spełniały – w literaturze sugeruje się stosowanie skomplikowanego terminu „złożona budowla z centralnym dziedzińcem”). Doszło też do pierwszego wielkiego rozkwitu sztuki i rzemiosła artystycznego, nie bez wpływu z Bliskiego Wschodu i Egiptu, z którymi to obszarami Kreta utrzymywała bardzo ścisłe kontakty. Jednak wyspa po latach poszukiwań i eksperymentów wykształciła własny, unikalny, rozpoznawalny jako minojski, styl w tych dziedzinach. Niezwykłemu rozwojowi osadnictwa towarzyszy pojawienie się wielu ufortyfikowanych, niewielkich punktów osadniczych, szczególnie w rejonach granicznych między poszczególnymi krainami. Widoczna jest też tendencja do częstego lokowania osad w miejscach naturalnie obronnych. Pod koniec tego okresu Kretę nawiedzały trzęsienia ziemi, które z największą siłą dotknęły wyspę w ŚM IIIA, prowadząc do ostatecznego zniszczenia wszystkich pałaców i wielu osad. W Knossos widoczne są także zniszczenia wywołane trzęsieniem ziemi w końcu ŚM II i następująca po nich próba odbudowy w ŚM IIIA.

Ślady pierwszych budowli pałacowych przetrwały w trzech ośrodkach: Knossos, Phaistos, Malia i Petras (nie jest jasne, czy pozostałości budowli z tego okresu w Zakro można uznać za pałac; wątpliwości też rodzi kwestia określenia charakteru monumentalnej budowli w Monastiraki). Najlepiej zachowane są pozostałości starszego pałacu w Phaistos, we wszystkich jednak przypadkach wcześniejsze budowle zostały przykryte późniejszymi pałacami. Dzięki przesunięciu fasady zachodniej młodszego pałacu w Phaistos 8m ku wschodowi i zasypaniu głównego dziedzińca zachodniego grubą warstwą minojskiego cementu w ŚM IIIA, zachowała się zupełnie dobrze fasada zachodnia starszego pałacu, przylegające do niej pomieszczenia oraz dziedziniec zachodni wraz z małym teatrem (teatry minojskie to konstrukcje umiesz­czone zazwyczaj na dziedzińcach zachodnich, składające się z dwóch-trzech ciągów stopni kamiennych, schodzących się pod kątem prostym, tworzących widownię; znamy je z kilku stanowisk). Uderzającą cechą fasady zachod­niej starsze­go pałacu jest zastosowanie monumentalnych ortostatów, cechy architektury syryjskiej. Pałac składał się prawdopodobnie z jednego dużego budynku stojącego wzdłuż środkowego (głównego) i dolnego dziedzińca zachodniego oraz grupy domów leżących na zachód od głównego i dolnego dziedzińca. Domy te miały jakieś funkcje kultowe lub rytualne związane ze spożywaniem posiłków i piciem wina; funkcje kultowe pełnił też w części główny budynek: była tam kaplica o dwóch pomieszczeniach ze stałymi ławami i wykutym wgłębieniem na palenisko, stołami ofiarnymi oraz innymi przedmiotami kultowymi. W części północnej pałącu z magazyny i inne pomieszczenia związane z działalnością gospodarczą, co potwierdzają znaleziska licznych odcisków pieczęci oraz tabliczki z wczesną formą pisma linearnego A. Z działalnością gospodarczą wiąże się również kouloury niższego dziedzińca zachodniego (pałac był wyposażony w aż dwa takie dziedzińce na różnych poziomach). Do pałacu można było dostać się kilkoma wejściami, z których pewne jest zachodnie z propylejami wspartymi na jednej kolumnie, przebiegające niemal tak samo jak przejście łączące dziedziniec centralny z zachodnim w drugim pałacu. Późniejszy dziedziniec centralny pełnił w tym czasie funkcję otwartego terenu, po którego wschodniej stronie zachowały się nikłe ślady jakichś konstrukcji. Phaistos wyróżnia spośród innych pałaców nie tylko użycie ortostatów, znanych zresztą również z Knossos, lecz także stosowanie posadzek z dekoracją malowaną w technice al fresco. Są to jeszcze proste wzory geometryczne lub floralne. Po zniszczeniach ŚM II próbowano nadal użytkować pałac, czego śladem są dobudowane do fasady zachodniej, bardzo kiepskiej jakości mury tworzące tzw. „Kaplice”.

Mniej czytelne pozostałości wczesnego pałacu znajdują się w Knossos. Jedyną większą strukturą obecnie datowaną na ŚM IB jest tzw. Strażnica Północna (Northern Keep, najprawdopodobniej magazyn albo podstawa wieży przy wejściu północnym), do najstarszego pałacu należy także Dziedziniec Zachodni i kouloury. Natomiast plan samej budowli pałacowej pozostaje niemal nieznany, a jego zasięg, kończący się w rejonie południowego skraju Dziedzińca Centralnego z drugiego pałacu odtwarzany jest głównie na podstawie ceramiki ŚM I-II i przedmiotów z inskrypcjami w piśmie hieroglificznym w formie kursywy. Dzięki sondażom przeprowadzonym w końcu lat 80-tych ubiegłego wieku udało się odkryć fragmenty fasady południowej. Przebiegała ona wzdłuż południowej granicy Centralnego Dziedzińca. Wejście południowe mogło istnieć w miejscu późniejszych Propylejów. Niemal dokładnie na osi północ-południe sondaże potwierdziły istnienie symetrycznego wejścia północnego. Odchylenie osi dziedzińca miało zapewnić widok na świętą górę Juktas z głównym sanktuarium górskim Krety. Istnieją przesłanki wskazujące, że budowa pałacu rozpoczęła się już w końcu ŚM IA, a w ŚM IB-II dodano do niego Drogę Królewską. A. Evans uważał, że budowle pałacowe wzięły swój początek w osadach o domach zgrupowanych wokół centralnego placu i w najwcześ­niejszych fazach składały się z wolno stojących budynków, a późniejsze korytarze były jeszcze ulicami. Ważnym argumentem w tym rozumowaniu był zaokrąglony narożnik późniejszej Sali Tronowej, uważany przez Evansa za pozostałość pierwszej budowli pałacowej, niczym nietłumaczący się wewnątrz budynku. Jednak wizja Evansa jest kwestionowana i przypuszcza się, że pierwszy pałac był jedną, zwartą budowlą. Zgodnie z opinią odkrywcy, płytowanie Dziedzińca Zachodniego sugeruje, że fasada drugiego pałacu przesunęła się ku wschodowi, podobnie do Phaistos, o czym świadczy uzupełnienie płytowania między chodnikiem i murem fasady zachodniej drugiego pałacu. Jednak i to rozumowanie Evansa jest dziś kwestionowane, bowiem uważa się, że Fasada Zachodnia drugiego pałacu pochodzi jeszcze z pierwotnej budowli. Brak jakichkolwiek pozostałości świadczących o monumentalnym charakterze pałacu, znanych z Phaistos i Malia, może świadczyć o archaiczności budowli knossyjskiej. Dodajmy jeszcze, że obszar miasta, rozciągającego się wokół pałacu jest szacowany na 12ha.

Również bardzo mało wiadomo o pierwszym pałacu w Malia, choć na północ od Hallu Perystylowego zachował się cały jego segment, a na fragmenty murów i posadzek napotykano w obrębie drugiego pałacu. Istnieje przypuszczenie, że pierwsza budowla nie różniła się zasadniczo w planie od póź­niejszej. Francuscy badacze sugerują datę ŚM IA jako czas budowy pierwszych konstrukcji pałacowych, opierając się na dwóch przesłankach. Na zachód od pałacu zbudowano w ŚM IA drogę, która musiała być związana z powstaniem istotnego centrum politycznego lub gospodarczego. Pod pałacem, z kolei, odkryto skrzynkę kamienną, zawierającą dzbanek ŚM IA, co uważane jest za depozyt fundacyjny. Jednak ta wczesna chronologia nie znajduje chwilowo szerszego uznania. Istotne światło na funkcjono­wanie całego ośrodka rzuca tzw. Dzielnica Mi (franc. Quartier Mu) – kompleks dwóch domów leżący w pobliżu pałacu. Największy z nich, zwany Domem B zajmuje powierzchnię 450 m² i dzieli się na wyraźne części funkcjonalne: świątynię z paleniskiem i magazy­nami, warsztaty, magazyny, pomieszczenia rezydencjo­nalne i kultowe. W tych dwóch domach mieściły się war­sztaty: gliptyka wyspecjalizowanego w produkcji gemm trójstronnych, wytwórcy form kamiennych do tworzenia wypukłych ornamentów ceramicznych, garncarza, rzemieślnika opracowującego muszle i poroże dzikich kóz agrimi. Domy Dzielnicy Mi zawierały dużą liczbę tabliczek pisma hieroglificznego w formie kursywy oraz pieczęci i ich odcisków (z pismem lub innymi symbolami), świadczących o ważnej roli ekonomicznej tego ośrodka. Po­między Dzielnicą Mi a pałacem znajduje się czworokątny plac, tzw. Agora (29x40 m), pierwotnie pokryty tyn­kiem, otoczony kamiennymi, schodzącymi do wewnątrz stopniami. Na Agorę prowadziły 3 wejścia: północono-wschodnia brama wiodła na cmentarzysko, południowo-zachodnia na górny poziom Krypty Hypostylowej. Zachowała się podziemna część tego monumentalnego budynku zawierająca magazyny, oraz pomieszczenia z ławami, być może przeznaczone do zebrań publicznych. Wszystkie te konstrukcje mogą świadczyć, że funkcje skoncentrowane później w pałacu, w tym jeszcze okresie były rozproszone na wiele budowli.

Poza tymi największymi ośrodkami znamy, chociaż fragmentarycznie, wiele innych, często także z architekturą monumentalną. Należą do nich takie stanowiska jak Kommos, portowe miasto na Krecie południowej, czy dwie osady Krety zachodniej: Monastiraki położone w głębi lądu w rejonie Rethymnon i Chania, na północno-zachodnim wybrzeżu.

Okres starszych pałaców przynosi znaczny rozwój sanktuariów na szczytach wzgórz. Mniej częstą formą są miejsca kultu umieszczone w jaskiniach. Wydaje się, że na ich rozwój miały wpływ te same przyczyny, dla których powstały pałace. Obiekty z pismem linearnym A, podob­nie jak i ceramikę kamaresową (p. niżej) znajdu­jemy jedynie w ośrodkach pałacowych i należących do nich miejscach kultu.

Powstanie pałaców musiało wiązać się z wyodrębnie­niem i rozwojem centrów przywódczych, pełniących funkcje polityczne, religijne, administracyjne i ekonomiczne. Dowodem funkcji ekonomicznych jest istnienie w pała­cach magazynów oraz kolistych zbiorników na zboże (koulour), zazwyczaj na dziedzińcu zachodnim. Powstanie pism świadczy o rozwoju administracji: najpierw w ŚM IA pojawia się pismo hieroglificzne, później nieco, bo w końcu ŚM IB lub na początku ŚM IIA – pismo linearne A. Znane są też odosobnione zabytki z jeszcze innym systemem pisma: Dysk z Phaistos i topór z Arkalochori (p. Pisma). Jednak przebieg procesów politycznych i ekonomicznych na wyspie nie jest jasny, nie wiemy, czy formowanie się ośrodków pałacowych poprzedzało rozwój społeczności miejskich lub odwrotnie, czy też były to procesy równoległe.

Nadal używane są tolosy Messary na Krecie południowej, a groby izbowe na północnej. Wciąż składa się pochówki w powstałych wcześniej tolosach i konstrukcjach grzebalnych cmentarzyska Phourni, dobudowuje się też nowe pomieszczenia. Pochówki pitosowe stają się najpopularniej­szym sposobem grzebania zmarłych, coraz więcej też występuje glinianych trumien (larnaksów). Pojawia się nowy typ grobu – grób komorowy będący sztuczną grotą wykutą w zboczu wzgórza, do której prowadzi odkryty korytarz zwany dromosem i jego przewężenie tuż przed wejściem, zwane stomionem. Groby te zawierały wiele pochówków, składa­nych tam wprost na podłodze, w larnaksach, pitosach czy drewnianych trumnach. Dyskusja nad pochodzeniem tych grobów wskazała jedynie na ich podobieństwo do nieco wcześniejszych form cypryjskich, wczesnocykladzkich grobów komo­ro­wych oraz egipskich. Przebudowana została budowla grobowa w Chrysolakkos – otrzymała ona teraz monumentalną fasadę i pomieszczenie kultowe. Pomimo obrabowania pochówków tu złożonych, wciąż jeszcze zachowały się wystarczające resztki wyposażenia grobowego, by można było docenić jego bogactwo. Istnieje przypuszczenie, że tzw. skarb z Eginy zawierał przedmioty skradzione w Chrysolakkos.

Wraz z pojawieniem się pałaców powstał też w ŚM IB nowy styl ceramiki zwany, od miejsca znalezienia, Kamares. Dzięki zastosowaniu koła szybko­obro­to­wego, ściany naczyń stały się znacznie cieńsze niż poprzednio. Dekoracja, mająca swe korzenie w stylu białych wzorów na czarnym tle, stała się bardziej złożona i kolorowa: czysta biel, odcienie czerwieni, pomarańczu i żółci, umieszczana jest czarnym tle (Wczesny Kamares). Abstrakcyjne motywy dekoracyjne wywodzą się często ze świata roślinnego, dynamiczna kompozycja daje efekt ruchu, wirowania. Niektóre naczynia swym kształtem wyraźnie nawiązują do waz metalowych (ostre zagięcia brzuśca). Charakterys­tycznym kształtem pojawiającym się w tej fazie jest kubek o szczególnie ostrym zagięciu brzuśca (angular carinated cup). Ceramika kamaresowa osiąga swą szczytową fazę rozwoju (tzw. Klasyczny Kamares) w ŚM II. Ściany naczyń są teraz bardzo cienkie (czasami ceramika ta nazywana jest po angielsku „egg-shell ware”), a dekoracja wykonana białą i czerwoną farbą na czarnym tle jest niezwykle precyzyjna, wysmakowana, osiąga wyżyny artystycznej doskonałości. W dekoracji częściej pojawiają się zgeometryzowane przedstawienia roślin, zwierząt i postaci ludzkich, niektóre naczynia zdobione są przyklejanymi, wypukłymi ozdobami w formie rośliny, zwierzęcia lądowego czy morskiego. Szczególnie intere­su­jące przedstawienia ludzi znajdują się na dwóch naczyniach odnalezionych w Phaistos. Namalowane wewnątrz płaskiej miseczki dwie postacie kobiece pochylają się nad trzecią, umieszczoną centralnie, przy wylewie miseczki, w dole sceny, znajduje się kwiat lilii. Drugie naczynie tzw. podstawka pod owoce ma bardziej skomplikowaną dekorację. Wewnątrz płaskiego talerza przedstawione są trzy kobiety: środkowa trzyma we wzniesionych rękach kwiaty lilii, a pozostałe zwracają się ku niej. Na rancie talerza przedstawiono grupy składające się z trzech, silnie zgiętych postaci (męskich?). Szeroka stopka podstawki zdobiona jest wyobrażeniem czterech kobiet z rękoma opartymi na biodrach. Sceny przedstawione na naczyniach interpretowane są jako kultowe, a centralna postać kobieca bywa utożsamiana z boginią. Występowanie ceramiki kamaresowej ogranicza się do ośrodków pałacowych (Knossos, Phaistos, Malia) oraz głównych miejsc kultu (jaskinia Kamares, góra Juktas).

Z okresu starszych pałaców znana jest stosunkowo nie­wiel­ka liczba wytworów sztuki i rzemiosła artystycznego, które dotrwały do naszych czasów. W dziedzinie plastyki figuralnej dużą grupę stanowią proste figurki terakotowe i kamienne przedstawiające ludzi oraz zwierzęta Pochodzą one z grobów oraz, przede wszystkim, z sank­tuariów na szczytach wzgórz. W grobach i depozy­tach sakralnych znaleziono też nieliczne przedstawienia wycięte z muszli (m.in. niewielką głowę brodatego mężczyzny z grobu w A. Onouphrios). W Phaistos znaleziono niewielkie fragmenty: noga byka i głowa lwa wykonane z kości słoniowej. Złocona sierść lwa stanowi najstarszy przykład połączenia złota z kością słoniową (chryzelefan­tyna) w świecie egejskim.

W tym okresie zaczyna też zdobywać wielką popular­ność surowiec znany już wprawdzie we wczesnym brązie, ale stosowany dość rzadko – fajans. Niemal na pewno technologia jego wyrobu została zapożyczona z Egiptu. Z fajansu robiono paciorki, plakietki, figurki, aplikacje. Do najsławniejszych wytworów należy tzw. Miasto Mozaikowe (ang. Town Mozaik) z ŚM IIIA. Są to fragmenty większej kom­po­zycji z plakietek przyczepianych do jakiegoś drewnia­nego podłoża, przedstawiające głównie fasady domów, ale także ludzi w uzbrojeniu, drzewa, zwierzęta i statek. Prawdopodobnie wszystko to razem składało się na scenę oblężenia miasta. Plakietki są niezwykle cennym źród­łem do poznania konstrukcji domów i ich zewnętrznego wyglądu.

Nadal rozwijała się produkcja naczyń kamiennych, która szczyt miała osiągnąć dopiero w drugim okresie pałacowym. Dominującym kształtem wśród tych naczyń, niewątpliwie dość powszechnie używanych, była otwarta misa o silnie zagiętym do wewnątrz wylewie. Niektóre z nich nazywane są „ptasimi gniazdami”. Znane są też inne kształty, jak prostokątne w przekroju naczynie na ofiary z Phaistos, dekorowane rytem przedstawiającym ptaki.

Zachowało się mało naczyń z brązu lub złota czy srebra, natomiast wiele naczyń ceramicznych naśladowało formy metalowe. Największa kolekcja minojskich naczyń meta­lowych (ponad 100) pochodzi z Tod w Górnym Egipcie z czasów Amenemheta II (ŚM IB). Zespół ten składa się w znacznym stopniu z kubków złotych i srebrnych.

Biżuteria dość często występuje w grobach. Składają się na nią wyroby z kamieni półszlachetnych i metali, paciorki, szpile, aplikacje, kolczyki i zawieszki. Najsłyn­niej­szym obiektem jest wisiorek z pszczołami nad plastrem miodu znaleziony w Chrysolakkos k. Malia.

W dziedzinie gliptyki dokonał się postęp techniczny i zaczęto używać szybkoobrotowego świdra. Pozwoliło to na obróbkę twardych kamieni (kryształ górski, ametyst, jaspis, chalcedon czy agat), na znacznie precy­zyjniejsze wykonanie dekoracji oraz wprowadzenie nowych kształ­tów (soczewkowaty, migdałowaty i guzikowaty). Wytwa­rza­ne są gemmy i pieczęcie, naśladownictwa wschodnich cylindrów i egipskich skarabeuszy. Gemmy i pieczęcie mogą mieć kształt figurek, pryzmatów o wielu zdo­bionych powierzchniach, zwykłych stempli, stożków, stożków ściętych, pojawiają się pieczęcie w formie sygnetów. Motywy wycinane w pieczęciach znajdują swoje odpowiedniki w ceramice kamaresowej. Coraz więcej jest też przedstawień figuralnych, wyobrażających zwierzęta rzeczywiste i fantastyczne, ptaki, owady, ludzi, bogów (?), łodzie. Unikalne są odciski pieczęci z Depozytu Hieroglificznego w Knossos (ŚM II/ŚM IIIA). Trzy z nich przedstawiają pojedyncze męskie głowy w profilu; ich zindywidualizowane cechy dały podstawę do przypuszczeń, że możemy mieć do czynienia z portretami rzeczywistych osób: dorosłego mężczyzny i młodego chłopca (jedno z przedstawień się powtarza).

Bardzo niewiele znamy uzbrojenia z Krety. Do naszych czasów dotarły przede wszystkim ceremonialne sztylety i miecze z Malia o rękojeściach obłożonych złotą blachą z repusowaną dekoracją. Również z Malia pochodzi kamienna siekierka z ostrzem w kształcie leoparda lub pantery. Wydaje się, że nie jest przypad­kiem, iż odkryto do tej pory tak mało uzbrojenia. Prawdo­po­dob­nie rozwój społeczności wyspy miał charakter pokojowy, mimo napięć, których śladem są osady o charakterze obronnym, broń nie była codziennym elementem życia, a w każdym razie bycie wojownikiem nie stanowiło znaczącego elementu osobowości Kreteńczyków, więc też nie składali jej do grobów.

Literatura – zbiorczo po rozdziale o młodszych pałacach.

chronologia, paleolit, mezolit, neolit, okres przedpałacowy, okres starszych pałaców

Zasoby

Słownik Egea dla IE

Słownik Egea dla FF i O

O Krecie na stronie Fundacji Kultury Helleńskiej

kliknij w obrazek: