VII.Kreta od młodszych pałaców

A.Okres średniominojski IIIB-późno­mi­nojski I (= drugi okres pałacowy)

początek, stanowiska, ceramika, freski, plastyka, gliptyka, naczynia k., rzemiosło, PM II-IIIA1, PM IIIA2-C, SM, literatura

Istnienie pierwszych pałaców zakończył kataklizm, jaki przetoczył się przez całą wyspę. Wszystkie pałace i wiele osad legło w gruzach. Świadectwem dramatyzmu tych dni mogą być znaleziska z Anemospilia na stokach góry Juktas, w rejonie Archa­nes, gdzie odkryto niewielką budowlę, zawaloną przez trzęsienie ziemi, w czasie, gdy składano w niej ofiarę z człowieka. W Monastiraki złożono z kolei w ofierze psa, co jest praktyką wyjątkową. Przyczyną tak drastycznego kroku, jak ofiarowanie człowieka była, jak się wydaje, katastrofalna fala trzęsień ziemi (przy tym pierwsze zniszczenia w Knossos datowane są jeszcze przed końcem ŚM IIIA). Doprowadziły one do unicestwienia istniejącego do tej pory systemu polityczno-gospodarczego, co z kolei stało się przyczyną licznych konfliktów i walk, czego świadectwem mogą być widoczne na wielu stanowiskach ślady pożarów oraz zasiedlanie miejsc naturalnie obronnych.

Z okresu chaosu wyłoniła się Kreta w nowej postaci – cywilizacji w pełni pałacowej, dobrze zorganizowanej i w rozkwicie, przy czym zanikły osady o charakterze obronnym lub refugialnym, choć są tu wyjątki, do których należy zbudowany z wielkich bloków mur o kwadratowych wieżach w Petras. Czas młodszych pałaców był świadkiem osiągnięcia przez wyspę wyżyn poziomu artystycznego i umiejętności rzemieślniczych. Zarazem trzeba pamiętać, że okres ten stanowił pod każdym względem kontynuację poprzedniego. Nigdzie nie mamy do czynienia z nagłą, rewolucyjną zmianą, co szczególnie dobrze dokumentuje ceramika, w której całkiem nowy styl pojawia się dopiero w PM IA.

Drugi okres pałacowy, jakkolwiek przyniósł szczyt rozwoju kultury minojskiej, nie był czasem spokojnym. Już w końcu ŚM III obserwujemy poważne uszkodzenia pałaców, spowodowane jakimś epizodem sejsmicznym. Pod koniec PM IA wybucha wulkan Santoryn. Temu kataklizmowi też towarzyszyły drgania skorupy ziemskiej, opad popiołu wulkanicznego i, być może, wielka fala tsunami, która mogła spustoszyć północne wybrzeża Krety wschodniej. Znalezione w czasie wykopalisk warstwy tefry oddzielające zabytki datowane na PM IA i B ukazują rozmiary opadu popiołu i zniszczenia, jakie musiało to spowodować w rolnictwie oraz budownictwie. Długotrwałe trudności gospodarcze i organizacyjne wywołane tymi kataklizmami uniemożliwiły pełniejszą odbudowę w PM IB, część osad zostało opuszczonych (np. Galatas, Vathypetro), z kolei inne (np. Pseira) rozbudowały się, przyjmując zapewne ludność z pozostawionych siedzib. System gospodarczy też już nie funkcjonował tak wydajnie jak przedtem, czego świadectwem są liczne magazyny budowane przy domach i willach, niepotrzebne w poprzednim okresie. Zarysowany powyżej schemat wydarzeń wprawdzie dotyczy całej Krety, jednak w różnych jej częściach obserwuje się zróżnicowanie zachodzących procesów, wiele katastrof różnie datowanych, różną liczbę faz czy okresów zasiedlenia poszczególnych stanowisk.

W drugim okresie pałacowym zaznacza się bardzo wyraźna dominacja Knossos. Typowe dla tego ośrodka są przedstawienia byków. Ich pojawianie się w innych osadach czy centrach traktowane jest przez część badaczy jako widoma oznaka tej dominacji. Szczególnie wyraźnie widoczne jest to na Nizinie Messary. Po zniszczeniach ŚM II przystąpiono wprawdzie do odbudowy pałacu w Phaistos, dokonując prac o dużym zasięgu, jakim była niwelacja ruin i zasypanie dziedzińca zachodniego grubą warstwą tzw. minojskiego cementu dla uzyskania nowego poziomu, jednak prace budowlane zostały zarzucone wkrótce potem. Właściwy pałac powstał dopiero w PM IB, kiedy wybuch wulkanu Santoryn przyniósł osłabienie roli Knossos. W czasie jego budowy znów zniwelowano teren, przez co niewiele wiadomo o jego użytkowaniu w PM IA, jednak pozostały po tym okresie nikłe ślady budowli i fragmenty fresków. Prawdopodobnie wykorzystywano to miejsce jako rytualne centrum ludności Niziny Messary, pozbawione jednak znaczenia gospodarczego i politycznego. Do PM IB taką funkcję pełniła prawdopodobnie Willa Królewska w A. Triada, pozostająca pod ścisłą kontrolą Knossos, sądząc po intensywnej obecności wyrobów knossyjskich oraz programie ikonograficznym bliskim temu wielkiemu centrum.

Drugi okres pałacowy (=okres młodszych pałaców) zakończyła kolejna fala zniszczeń, w czasie której legły w gruzach ostatecznie wszystkie oprócz Knossos, które miało zostać odbudowane, pałace i wiele osad. Uderzające jest to, że w wielu miejscach zniszczeniu uległy przede wszystkim budowle związane z funkcjami administracyjnymi, natomiast sąsiadujące z nimi domy pozostawały nienaruszone. Wskazuje to na konflikty między ośrodkami lub inwazję jako przyczynę katastrof. Podobnie roztrzaskanie kurosa z Palaikastro o mur miejskiej kaplicy, w której był przechowywany musiało być wynikiem celowej ludzkiej agresji. Drastycznym znaleziskiem z okresu katastrofy jest pitos z piwnicy domu w rejonie Muzeum Stratygraficznego w Knossos, zawierający kości dwojga dzieci tkwiące w tłustej ziemi i noszące ślady nacięć. Odkrywca (P. Warren) uważa, że miały tu miejsce praktyki kanibalistyczne. Niektórzy interpretują to jako wtórny pochówek w naczyniu. Okres PM II stanowi wyraźny regres w kulturze minojskiej, można przypuszczać, że katastrofę spowodowali najeźdźcy, prawdopodobnie mykeńscy. Z drugiej jednak strony, w okresie tym nie obserwujemy silnej obecności kultury późnohelladzkiej na Krecie, toteż część badaczy sądzi, że mamy tu do czynienia z konfliktami wewnątrz-kreteńskimi i próbą – udaną – zdominowania wyspy przez Knossos. Mykeńczycy, których groby znajdujemy głównie w rejonie tego ośrodka, mogli być wykorzystywani w walkach między centrami minojskimi.

1. Pałace i inne stanowiska

początek, ceramika, freski, plastyka, gliptyka, naczynia k., rzemiosło, PM II-IIIA1, PM IIIA2-C, SM, literatura

Nowe budowle pałacowe powstały w co najmniej czterech ośrodkach: Knossos, Malia, Phaistos i Kato Zakro. Nie znamy dotychczas pałacu na Krecie Zachodniej, choć wydaje się pewne, że centrum polityczne tego regionu znajdowało się pod współczesnym miastem Chania

Pozostaje zagadnieniem otwartym definicja pałacu. Tutaj posługujemy się pojęciem intuicyjnym budowli znacznych roz­mia­rów, będącej siedzibą centrum (politycznego, ekonomicz­nego, a może także i religijnego) organizmu państwowego. Wiele konstrukcji architektonicznych na Krecie od Knossos poczynając, a na niewielkim budynku w Gournia kończąc, zawiera w sobie cechy pałaców, my jednak mamy na myśli większe ośrodki. (jako pałace można też określać okazałe konstrukcje w Petras,Galatas i Archanes).

Kolejne odkrycia zaburzyły jednak stosunkowo jasny obraz pałaców. Występowanie takich budowli w miejscowościach blisko siebie położonych (np. Knossos, Archanes, Galatas) oraz istnienie dużych ośrodków bez pałaców (Palaikastro, Kommos) wymusiły dyskusję nad rzeczywistą rolą takich kompleksów na Krecie. O funkcjach gospodarczych i administracyjnych pałaców zdają się świadczyć: wielkie magazyny o olbrzymiej pojemności, uważane przez wielu za widomą oznakę istnienia systemu redystrybucji, rozpowszechnienie pisma linearnego A, które wyparło pismo hieroglificzne, dla prowadzenia zapisów o charakterze inwentarzowym (choć także religijnym) oraz intensywne stosowanie pieczęci dla zabezpieczania pomieszczeń, przedmiotów i dokumentów. Wiele wskazuje na to, że skupiały się w nich centra władzy politycznej, administracyjnej, gospodarczej (z wyraźnym programem redystrybucji), zapewne także religijnej. Trwała w mitologii greckiej tradycja wielkiego króla Minosa, sięgająca, jak się wydaje, czasów jeszcze minojskich, wskazuje na istnienie silnej władzy na wyspie, a władza taka nieodmiennie potrzebuje odpowiedniej oprawy architektonicznej. Z drugiej strony, dekoracje malarskie w pałacu Knossos ukazują, poza obrazami przyrody, głównie różne ceremonie, co wskazuje na jego rytualny charakter. Zwraca też uwagę niemal zupełny brak zwykłej ceramiki użytkowej, co może oznaczać, że w pałacach nie mieszkano (Minos miał, zatem, swój dom zapewne w jednej z okazałych budowli w pobliżu pałacu). Istnieje pogląd, że pałace to centra ceremonialne lub też miejsca „społecznej integracji”, w których odbywałyby się uczty komunalne i im też a nie systemowi redystrybucji służyć miały magazyny. Ponieważ słowo „pałac” narzuca znaczenie „siedziba władcy”, niektórzy badacze postulują wprowadzenie bardziej neutralnego terminu jak np. „założenia wokół dziedzińców”.

W obrębie miast, mniejszych miejscowości oraz na terenach rolniczych znajduje się liczne, okazałe budowle zwane „willami”, mające niektóre cechy pałaców. Mogły to być siedziby lokalnych zarządców, wysoko postawionych urzędników lub posiadaczy ziemskich. Jednak funkcje tych budowli oraz status ich mieszkańców pozostają niejasne i dyskusyjne.

Budowle pałacowe mają wiele cech wspólnych, ale wykazują także sporo różnic. Najważniejsze elementy typowe (choć nie muszą one występować zawsze we wszystkich budowlach) to centralne i zachodnie dziedzińce, wyodrębnienie przestrzeni magazyno­wych, występowanie (głównie we wschodnich lub północnych partiach budowli) tzw. pomieszczeń rezydencjonalnych (ang. Residential Quarters) oraz tzw. z włoska Piano Nobile (niezachowane piętro, o którego istnieniu świadczą okazałe klatki schodowe), sal hypostylowych przy północnych wejściach i krypt filarowych, pomieszczeń kulto­wych przy zachodniej stronie dziedzińca centralnego, archiwów, warsztatów oraz silosów (kouloury) na dziedzińcach zachodnich. Wśród wspólnych elementów wymienić też należy tzw. baseny do oczyszczeń (ang. lustral basins). Były to zagłębione w ziemi, niewielkie pomieszczenia na planie kwadratu lub prostokąta, do których prowadziło kilka stopni. Ponieważ nie posiadają one odpływów, a ich ściany są często wykonane z materiałów przesiąkliwych, jak np. gips, nie wydaje się prawdopodobne, żeby służyły one jako prawdziwe baseny. Podkreśla się ich funkcję ceremonialną i wiąże z kultami chtonicznymi, co nie wyklucza symbolicznego oczyszczenia. W części budowli występują monumentalne schody, tzw. teatry. Pomieszczenia mające ściany zewnętrzne były oświetlane przy pomocy drzwi i okien, stosowano też lodżie, natomiast sale wewnętrzne otrzymywały światło dzięki świetlikom – niewielkim, otwartym od góry pomieszczeniom. Dużą rolę w architekturze pałacowej i willowej odgrywały drewniane, lekko rozszerzające się ku górze, kolumny o płaskich, kamiennych bazach i kapitelach, znane wyłącznie z przedstawień. W pałacach i willach występują także tzw. polithira: ustawione w rzędzie filarki, w przekroju przypominające dwie litery „T”, z osadzonymi w nich drzwiami, dzielące główne pomieszczenia na mniejsze części. Istniały łazienki z wannami i spłukiwane wodą latryny, ścieki odprowadzała kanalizacja grawitacyjna, a wodę czerpano ze studni. Stosowano różnorodne materiały budowlane: kolorowe marmury: biały, czerwony, czarny, szary; poros; łupek: czerwony, niebieski; gips, zlepieniec, drewno, alabaster. Posadzki były najczęściej wykładane kolorowymi płytami kamiennymi czasami z kontrastowymi fugami lub stiukiem.

Położenie pałaców jest różnorodne, a warunki topograficzne były jednym z powodów występujących różnic w rozplanowaniu i wielkości tych budowli. Najpełniejszą formę i największe rozmiary ma pałac w Knossos: 13000 m² (rozmiary pozostałych pałaców: Malia – 7600 m²; Phaistos – 6500 m², Zakro – 2800 m²). Położony jest on na szczycie i stokach niskiego wzgórza. Phaistos zbudowano na wysokiej terasie nad urwiskiem skalnym, którego strome zbocza ograniczały możliwości rozbudowy skrzydła południowego i południowej części zachodniego. Zakro znajduje się najbliżej morza, ma harmonijnie zbudowane wszystkie skrzydła, a jego cechą szczególną jest bliskie sąsiedztwo zwartej zabudowy miejskiej, z którą pałac bezpośrednio łączy się poprzez wspólne mury. Malia wreszcie leży nieopodal morza, na płaskim terenie, jednak wschodnie skrzydło pałacu jest mocno zredukowane do jednego rzędu magazynów.

Rzeczywiste funkcje pałaców pozostają niejasne. Wiele wskazuje na to, że skupiały się w nich centra władzy politycznej, administracyjnej, gospodarczej (z wyraźnym programem redystrybucji), zapewne także religijnej. Dekoracje malarskie w pałacu Knossos ukazują, poza obrazami przyrody, głównie jakieś ceremonie, co wskazuje na jego rytualny charakter. Zwraca też uwagę niemal zupełny brak zwykłej ceramiki użytkowej, co może oznaczać, że w nich nie mieszkano (umowny Minos miał, zatem swój dom zapewne w jednej z okazałych budowli w pobliżu pałacu). O funkcjach gospodarczych i administracyjnych pałaców świadczą wielkie magazyny o olbrzymiej pojemności, rozpowszechnienie pisma linearnego A, które wyparło pismo hieroglificzne, dla prowadzenia zapisów o charakterze inwentarzowym (choć także religijnym) oraz intensywne stosowanie pieczęci dla zabezpieczania pomieszczeń, przedmiotów i dokumentów.

Knossos. Pałac położony jest na niezbyt wysokim, jednak dominującym nad otaczającą równiną wzgórzu Kephala. Różnice poziomów powodują, że od strony dziedzińca centralnego (najwyższy punkt wzgórza) pałac miał dwie kondygnacje, natomiast od zew­nętrznej, wschodniej strony spływającej po stoku w dół – co najmniej cztery. Dystans ok. 5 km od wybrzeża czynił to miejsce bezpiecznym ze strony piratów, a zarazem nie nazbyt odległym od morza. Nizina zapewniała dużą ilość dobrej ziemi uprawnej oraz dostęp do świeżej wody  z potoku Kairatos. Nizina ta ma świetne połączenia ze wszystkimi częściami Krety. Można by rzec, że wzgórze Kephala zostało przez naturę stworzone na siedzibę władców Krety.

Cztery skrzydła budowli pałacowej otaczały duży dziedziniec centralny. Z zewnątrz prowadziły do pałacu trzy wejścia: wejście zachodnie 3 koło bazy ołtarza, zaopatrzone w portyk i przechodzące w długi Korytarz Fresku Procesyjnego 4, który zakręcał w skrzydle południowym pozwalając dojść do Propylejów 21 i klatki schodowej 20; wejście południowe 52 wiodące na dziedziniec poprzez system korytarzy; wejście północne 8 prowadzące do Północnej Sali Filarowej 12 oraz do rampy wyprowadzającej na dziedziniec; do pałacu można wejść też przez Hall Północno-Zachodni 10, obok łazienki zagłębionej poniżej poziomu terenu 11; przypuszcza się że mogło istnieć jeszcze wejście północno-zachodnie 5. Zachodnią część skrzydła zachodniego zajmują równoległe pomieszczenia magazynów oddzielone od innych sal Długim Korytarzem 27. W skrzydle zachodnim otwiera się na dziedziniec filarowe wejście do kompleksu Sali Tronowej 17. Składa się on z przedsionka, głównej sali oraz pomieszczeń pomocniczych. Według rekonstrukcji dokonanej przez Evansa in situ w Sali Tronowej na prawo od wejścia znajdują się kamienne ławy, między którymi stoi kamienny tron. Po lewej stronie, oddzielony kolumnami i balustradą, znajduje się basen do oczyszczeń. Ściany Sali zdobił fresk przedstawiający bezskrzydłe, siedzące gryfy między zaroślami papirusu. Według nowych badań ST nigdy tak nie wyglądała. W opisywanym tu okresie na pewno istniał basen do oczyszczeń, natomiast nic nie wiadomo o ławach i tronie, choć ich obecność nie jest wykluczona. Po z niszczeniach PM IB basen zasypano, na ścianach pojawiły się wspomniane malowidła i wtedy też stały tu ławy i tron. Na południe od Sali Tronowej położona jest kolumnowa klatka schodowa 18 prowadząca na Piano Nobile, a na południe od niej – kompleks związany z kultem 22-26.

Do części rezydencjonalnej, położonej w skrzydle wschodnim poniżej poziomu dziedzińca prowadziła Wielka Klatka Schodowa 28. Z niej, przez Hall Kolumnowy 32 można było się dostać do Hallu Podwójnych Siekier 34 zwanego też czasami megaronem króla. Jest to duża sala z dwoma polithirami oraz kolumnowym portykiem prowadzącym na zewnątrz, jak się przypuszcza – do ogrodów. Do Hallu Podwójnych Siekier przylega od południa kompleks Pokoju Królowej 35, będący jego miniaturą. We wschodniej części wydzielono za pomocą balustrady łazienkę z wanną terakotową. Do tego kompleksu należy także Przebieralnia 37, mały dziedziniec 38 i korytarz 36. W obu kompleksach znajdują się wodociągi z rur terakotowych, wskazujące na odbywanie się tu zabiegów higienicznych lub rytualnych. Położone dalej na południe pomieszczenia mają związek z kultem, a ich centralnym punktem jest maleńka Kaplica Podwójnych Siekier 50. Na północ od części rezydencjonalnej rozciąga się duży kompleks gospodarczy z magazynami, warsztatami, a nawet, jak się przypuszcza – ze stajniami.

Do kompleksu pałacowego należy jeszcze brukowany dziedziniec zachodni z trzema koulourami 2 oraz przylegający do niego Teatr 6. Składają się nań dwa ciągi schodów tworzące kąt prosty, przedzielone rodzajem podium. Wprost z teatru odchodzi na zachód Droga Królewska 7.

Pałac w Knossos otoczony był miastem, którego jedynie niewielką część zbadano do tej pory. Rozpoznane zostały przede wszystkim budowle monumentalne, okazałe, występujące w promieniu od kilku do kilkuset metrów od pałacu. Badania wykopaliskowe z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych pokazały, że poza tymi willami istniały w rejonie pałacu liczne domy. Wiele jest szacunków dotyczących liczby ludności tego ośrodka: wahają się one od kilkunastu do kilkuset tysięcy mieszkańców! Generalnie, domy miasta zbudowane zostały w drugim okresie pałacowym. Trudno powiedzieć, do kogo należały i jaki był ich związek z pałacem, choć topografia sugeruje, oczywiście, że bliski.

Grupa domów znajduje się w pobliżu południowo-wschodniego narożnika pałacu: Dom z Ekranem (House of the Chancel Screen; chancel = prezbiterium) 55, Dom Południowo-wschodni (the South-East House) 56, Dom Filarów Monolitycznych (House of the Monolithic Pillars) (ŚM I) 57 oraz bardzo źle zachowane Dom Ofiary z Wołu (House of the Sacrificed Oxen) 53 i Dom Spadłych Bloków (House of the Fallen Blocks) 54. Szczególnie interesujący wydaje się być Dom z Ekranem: zawiera on bowiem pomieszczenie przedzie­lone ekranem o dwóch kolumnach, za którą to przegrodą znajduje się podwyższenie na ołtarz lub tron. Dom Południowy 58 znajduje się w pobliżu wejścia południowego do pałacu i drogi łączącej pałac z Karawanserajem i Wiaduktem. W piwnicy miał trzy filary, na parterze westybul oraz łazienkę. Na zachód od pałacu, opodal Drogi Królewskiej 7, za fragmentami wielu przeciętnych domów znajduje się kolejna okazała konstrukcja zwana Domem z Freskami 59, należąca do wczesnej fazy drugiego okresu pałacowego. Znaleziono w niej freski naturalistyczne przedstawiające niebieskie ptaki i małpy, wiele fragmentów floralnych, fragment sceny z bykami oraz malowane na ścianie inskrypcje w piśmie linearnym A.

W większym oddaleniu od pałacu znajduje się jeszcze kilka ważnych budynków. Na południu leży tzw. Karawanseraj. Zawdzięcza on swą nazwę, nadaną mu przez A. Evansa, pomieszczeniu z płytkim basenem (brodzikiem) oraz pokojowi z fontanną. Fontanna składała się z niewielkiego baseniku otoczonego ławami i niszy. Ponieważ znaleziono dowody uprawiania kultu w tym pomieszczeniu do samego końca istnienia kultury minojskiej, oryginalna interpretacja evansowska jest kwestionowana. Najbardziej znanym znaleziskiem z tej budowli jest Fresk Kuropatw. Na północny wschód od pałacu znajduje się Willa Królewska położona na brzegu Kairatosu. Miała ona zapewne trzy kondygnacje. Znajdowało się w niej pomieszczenie podobne do znalezionego w Domu z Ekranem, natomiast w piwnicy odkryto kryptę filarową z zagłębieniami na ofiary.

Z kolei na zachód, opodal Drogi Królewskiej odkryto Mały Pałac. Dzięki wbudowaniu go w wycięcie w skale, jego mury zachowały się do znacznej wysokości. Miał zadziwiających rozmiarów (w porównaniu z głównym pałacem) ciąg pomieszczeń z kolumnami i polithirami. Łączy się on z łazienką na północy, w środku z Kaplicą Fetyszów (pierwotnie łazienka, po zniszczeniu pałacu przebudo­wana na kaplicę), a na południu z kryptami filarowymi (w jednej z nich odkryto sławny ryton w kształcie głowy byka). Do Małego Pałacu przylega jeszcze jedna okazała budowla zwana Niebadaną Rezydencją (Unexplored Mansion). Z Małym Pałacem łączył ją rodzaj pomostu, który ze względu na różnicę poziomów prowadził z poziomu parteru Niebadanej Rezydencji na piętro Pałacu.

W rejonie Knossos znajduje się szereg cmentarzysk z różnymi typami grobów (szybowe, szybowo-niszowe, komorowe). Najbardziej okazałą budowlą grzebalną jest Grobowiec ze Świątynią (Temple Tomb), leżący na południe od pałacu. Komora grzebalna, wraz z podpierającym jej strop monolitycznym filarem, została wykuta w skale. Komorę poprzedza dwukondyg­nacyjna, podłużna budowla, w której odprawiano obrzędy religijne. Ostatni z nich miał miejsce w chwili zawalenia się świątyni w wyniku trzęsienia ziemi, o czym świadczą pogrzebane pod gruzami szkielety. Całość ma plan przypominający normalny grób komorowy, lecz zamiast dromosu, czy raczej w nim, postawiono budowlę świątynną z niewielkim dziedzińcem. Istnieją jednak kontrowersje dotyczące początkowego przeznaczenia tej konstrukcji. Jej grobowy charakter jest zaświadczony dopiero w trzecim okresie pałacowym.

Malia. Pałac ten miał znacznie zredukowane skrzydło wschodnie w stosunku do Knossos. Rozkład wejść jest jednak podobny: wejście południowe 2 prowadzi niemal wprost na dziedziniec centralny, zachodnie 8 wiedzie przez system korytarzy na południe od magazynów. Inaczej ma się sprawa z dostępem od strony północnej, gdyż pałac w Malia miał dodatkowy, kolumnowy dziedziniec północ­ny 13, otoczony ze wszystkich stron pomieszczeniami. Wejścia znajdowały się w jego północno-wschodnim i północno-zachodnim rogu. Podobnie jednak jak w Knossos, przejście prowadzące na dziedziniec centralny od strony północnej wiodło koło sali filarowej 11. Dziedzi­niec centralny miał od wschodu i północy portyki, był częściowo płytowany, a na jego środku stoi konstrukcja uważana za ołtarz.

Skrzydło zachodnie zawiera pomieszczenia magazyno­we, oddzielone długim korytarzem od reszty budowli (podobnie do Knossos). Ponieważ skrzydło wschodnie zawiera jedynie rząd magazynów 19, pomieszczenia kultowe i ceremonialne mieszczą się w skrzydle zachodnim. Poza dobrze rozpoznawalną dużą salą z filarami 14 (odpowiednik Hallu Podwójnych Siekier lub Sali Tronowej) oraz klatką schodową 7 wiodącą na Piano Nobile, pozostałe pomiesz­czenia były najczęściej niewielkich rozmiarów. Skrzydło południowe zawierało, jak się przypuszcza, część gospodarczą pałacu. Interesującą cechą jest jego fasada północna wychodząca na dziedziniec, mająca trzy niskie ryzality, między którymi znajdowały się zapewne okna.

W narożniku południowo-zachodnim pałacu znajduje się osiem okrągłych konstrukcji kamiennych (koulour) 1, uważanych przez odkrywców za cysterny, obecnie interpretowa­nych jako silosy na zboże. Kouloury w Malii mogły być przykryte kopulastymi dachami.

Od strony zachodniej przylega do pałacu brukowany dziedziniec zachodni, nie znaleziono natomiast małego teatru. Wokół pałacu, a szczególnie na północ i zachód od niego znajdują się różnego rodzaju domy, często stojące na ruinach budowli z pierwszego okresu pałacowego.

Phaistos. Trudno obecnie określić zasięg pałacu w kierunku południowo-wschodnim, gdzie dziś znajduje się strome urwisko – być może w epoce brązu terasa sięgała dalej. Od strony zachodniej prowadzą do pałacu dwa wejścia: przez monumentalną Wielką Klatkę Schodową 66-69 oraz korytarzem 7 na południe od magazynów. Od wschodu dostęp do pałacu zapewniał wąski korytarz 62. Do bardzo rozbudowanego skrzydła północnego prowadziło kilka wejść, natomiast na dziedziniec centralny można było się stamtąd dostać płytowanym korytarzem 41. Magazyny tworzą wyodrębniony blok w skrzydle zachodnim 27-37, a wejście do nich prowadzi przez salę kolumnową 25 uważaną niekiedy za pomieszczenie biura nadzorującego przepływ towarów. Pokoje 8-24 skrzydła zachodniego służyły prawdopodob­nie celom religijnym, tak jak w Malia i Knossos.

Skrzydło północne, bardzo rozbudowane, posiadało własny wewnętrzny dziedziniec 48 i Hall Perystylowy 74 oraz dwa duże pomieszczenia z kolumnami lub polithirami 50 i 77-79. W pobliżu znajduje się łazienka z poprzedzającym ją pomieszczeniem pomocniczym 83 i 81. Można przypuszczać, że funkcja tej części pałacu była zbliżona do wschodniego skrzydła w Knossos. W szczątkowym, wschodnim skrzydle Phaistos również znajdowało się pomieszczenie z polithirami i poprzedzają­cym je portykiem 63-64.

Dziedziniec centralny, całkowicie pokryty płytami kamiennymi, ozdabiał od wschodu portyk filarowy. Dziedziniec zachodni natomiast był utworzony przez zasypanie płytowanego dziedzińca z pierwszego okresu pałacowego metrową warstwą gruzu. Rodzaj małego teatru minojskiego tworzyły schody Wielkiej Klatki Schodowej 66, schody 6 i ostatnie trzy, nie zasypane stopnie dawnych schodów przy dziedzińcu zachodnim. Na północ od nich, powyżej pałacu znajduje się brukowany plac 91, który spełniał, być może, funkcję agory.

Kato Zakro. Najmniejszy z pałaców, ale też o najbardziej indywidualnym planie, choć zdradzającym także podobieństwach do innych budowli pałacowych. Miał wejście południowe XLIX w postaci długiego korytarza i wejście północne LV, także długi korytarz prowadzący na dziedziniec przez płytowany portyk. Brak jest wyraźnych wejść od zachodu, tak typowych dla innych pałaców – do środka można było dostać się od tej strony przez drzwi pomieszczeń XII i XIII. Część północna skrzydła zachodniego, jak w innych pałacach, zawiera w sobie magazyny I-VIII. Można było do nich wejść drzwiami w ścianie zewnętrznej pałacu lub przez salę IX, której środek wybrukowano dachówkami. Południowa część tego skrzydła składa się z pomieszczeń mających związek z działalnością gospodar­czą (warsztaty XVII-XXI, archiwum XVI) i kultową (kaplica XXIII, basen do oczyszczeń XXIV, pomieszczenie bankietowe XXIX). Niewielkie skrzydło południowe także kryło w sobie warsztaty. Skrzydło północne składa się z klatek schodowych LI i LII wraz z pomieszczeniami pomocniczymi i dużej kuchni połączonej z salą bankietową XXXII. Kompleks łazienki LVIII-LX i magazyny LVI-LVII znajdowały się w północno-wschodniej części skrzydła wschodniego. Duże pomieszczenia XXXVI i XXXVII przypominają „megaron króla” i „pokój królowej” w Knossos. Najoryginalniejszą cechą Zakro są urządzenia związane z wodą. Z sal ceremonialnych otwiera się widok na okazałą cysternę LXII. Na południe od niej znajduje się basen ze źródłem LXVIII, a w narożniku południowym – studnia XLI.

Do ważnych centrów należało zapewne Archanes, wspomniane wyżej przy okazji domniemanych ofiar z ludzi. Wykopaliska odsłoniły jedynie niewielkie fragmenty budowli (m.in. „teatr”, część magazynów, podziemny zbiornik na wodę) z architekturą i znaleziskami porównywalnymi z innymi pałacami; główna część założenia znajduje się pod współczesną zabudową. Nieco dalej na południe badania z końca lat 90-tych XX wieku przyniosły odkrycie pałacu i miasta w Galatas. Dobrze zachowały się płytowany centralny dziedziniec (nieco większy od dziedzińca z Zakros) i skrzydło wschodnie, gorzej zachodnie i południowe. Północne nie jest jeszcze zbadane. Zdaniem odkrywcy Gregoriosa Rethemiotakisa pałac funkcjonował jedynie w ŚM IIIB-PM IA i został opuszczony jeszcze przed wielką katastrofą zamykającą drugi okres pałacowy. W Petras, we wschodniej części wyspy nad Zatoką Siteia, kolejny pałac odnalazła Metaxa Tsipopoulou. Zajmował on szczyt niewielkiego wzgórza, zachowane fragmenty obejmują obszar 2500 m². W omawianym czasie (tzw. faza II pałacu) miały miejsce zmiany w rozplanowaniu, m.in. zaprzestano użytkowania archiwum z okresu starszych pałaców, jednak zasadnicza przebudowa nastąpi w PM IB (faza III i ostatnia): wyraźnie powiększona zostaje wówczas przestrzeń magazynowa kosztem centralnego dziedzińca; znajdowane są tabliczki z pismem linearnym A.

Poza największymi założeniami pałacowymi odkryto na Krecie ogromną liczbę innych budowli mniej lub bardziej monumentalnych, zwanych często willami oraz osady i gospodarstwa. Wiele z nich nigdy nie doczekało się publikacji, inne prezentowane były jedynie we wstępnych raportach. Skupimy się zatem na wyborze dobrze znanych obiektów. Przykładem okazałej budowli typu willowego jest Willa Królewska w A. Triadha, położona niedaleko Phaistos, na tym samym łańcuchu wzgórz. Znajdująca się u ich stóp i oddzielająca je od niedalekiego wybrzeża nizina jest tworem stosunkowo młodym – w starożytności morze zajmowało cały ten teren i willa stała wysoko nad jego brzegiem. Wzniesiona została w PM IA, a po zniszczeniu PM IB powtórnie zamieszkana i przebudowana w PM IIIA. W PM I miała kształt litery „L” i składała się z dwóch skrzydeł: północnego i zachodniego, obejmujących z dwóch stron Dziedziniec Górny o orientacji wschód-zachód, nietypowej dla architektury pałacowej. Zachowała się tylko najniższa kondygnacja, jednak wiadomo na pewno, że istniało co najmniej jeszcze jedno piętro. Część południowa skrzydła zachodniego to rząd pomieszczeń uważanych za magazyny lub warsztaty, wychodzących na wspólny, długi korytarz. Na północ od magazynów znajdują się dwa pomieszczenia należące zapewne do pracowni malarzy fresków (pitosy, kadzie z tynku gipsowego). Dalej na północ, w północno-zachodnim narożniku znajdują się dwa kompleksy pomieszczeń typu rezydencjonalnego („Hall mężczyzn” i „Hall kobiet”), połączone z południową częścią klatką schodową ze świetlikiem. Część centralna skrzydła północnego znów ma charakter magazynowy (duże pitosy). Wschodnia partia skrzydła północnego zawiera także dwa kompleksy pomieszczeń rezydencjonalnych z polithirami. Willa ta wydaje się być złożona z dwóch równoprawnych kompleksów zawierają­cych zarówno części gospodarcze, jak i rezydencjonalne. Zapewne na drugiej kondygnacji znajdowało się Piano Nobile. Architekci zadbali o wyposażenie budowli w okna i tarasy pozwalające na podziwianie widoku morza oraz efektownie wyglądającego pasma Psiloriti. Dolny Dziedziniec willi od północy zamykała masywna budowla zwana Bastionem. Poniżej willi znajdowało się miasto, znane jednak głównie z późniejszego okresu.

Znane są liczne osady na Krecie, żadna z nich nie została jednak przebadana całkowicie. Do najlepiej znanych stanowisk zaliczyć trzeba osadę Gournia w pobliżu Zatoki Mirabello. Położona jest ona na niewielkim wzgórzu, prawie całkowicie pokrytym zabudową. Centralnym punktem osady jest plac publiczny z niewielkim teatrem o stopniach tworzących kształt litery ‘L’, związanym bezpośrednio z małą budowlą o cechach architektury pałacowej. Ma ona dziedziniec z kolumnadą, kompleks pomieszczeń magazynowych, a jej główna fasada wychodząca na zachód na mały, brukowany dziedziniec jest skonstruowana z bloków porosowych ustawionych na płaskich plintach. Lico fasady składa się z fragmentów muru cofniętych i wysuniętych do przodu. Na szczycie wzgórza, na północ od pałacu znajduje się niewielka świątyńka, co do planu której istnieje w literaturze kontrowersja – plan odkrywczyni Harriet Boyd-Hawes, wyrysowany na postawie szkiców terenowych z dala od stanowiska ukazuje budowlę jednopomieszczeniową, natomiast dokładne oględziny w terenie (Bogdan Rutkowski, Krzysztof Nowicki) wskazują, że miała ona kilka faz, w czasie których liczba pomieszczeń się zmieniała . Domy tworzą zwartą zabudowę i składają się z kilku pomieszczeń. Osadę obiega poziomo biegnąca, brukowana ulica łącząca ze sobą wszystkie części stanowiska. Poszczególne domy dostępne są z ulicy poprzez małe zaułki prowadzące wprost do drzwi. Główna ulica wyposażona jest w system kanałów odprowadzających nadmiar wody i nieczystości poza teren osady.

Uwagę archeologów od dawna zaprzątają osady położone na małych, wydawać by się mogło – niegościn­nych wysepkach. Podejrzewano, że głównym źródłem utrzymania ich mieszkańców były wyprawy pirackie i rybołówstwo. Przypuszczano też, iż uprawiali oni ziemie leżące na brzegu Krety sąsiadującym z ich wyspami. Ostatnie lata intensywnych badań na wysepce Pseira (Philip P. Betancourt) rzuciły światło na te problemy. Osada została zniszczona prawie całkowicie w końcu PM IB. Miała plac centralny, przy którym stał największy budynek (bez cech architektury pałacowej). W domach odkryto kuchnie i naczynia kuchenne. Ceramika była w większości sprowadzana (na wyspie brak gliny), wyrabiano tu nato­miast narzędzia obsydianowe, kamienne naczynia, ornamenty z kryształu górskiego, tkano. Najciekawsze wyniki przyniosły badania nad gospodarką rolną: by uzyskać tereny uprawne budowano liczne tarasy zatrzymujące ziemię i tworzące dzięki temu małe poletka, wznoszono też niewielkie tamy i zbiorniki retencyjne. Wiadomo, że uprawiano tam zboża, oliwki, winorośl, migdały, wypasano także owce i kozy. Ta wielka intensywność działalności rolniczej wydaje się wskazy­wać, że ziemia na brzegu Krety była dla mieszkańców Pseiry niedostępna. Ph. Betancourt jest zdania, że istotną rolę w gospodarce Pseiry odgrywało jej dogodne położe­nie jako portu, gdzie mogły się zatrzymywać statki wiozące towary z różnych stron. O intensywności kontaktów ze światem świadczą znaleziska przedmiotów z Krety, Syro-Palestyny, Cypru, Wysp Cykladzkich. Jak dotychczas, brak jest dowodów pirackiej działalności mieszkańców Pseiry. Zagadkowym problemem jest kwestia pochówków – mimo ożywionej działalności na wyspie w okresie PM I najmłodsze groby datowane są na ŚM, a potem zanikają.

Wśród niezliczonych interesujących stanowisk Krety wymienić trzeba Kommos jako przykład ważnego miasta portowego na południu Krety, odsłoniętego przez kanadyjskich archeologów Josepha i Marię Shaw W dzielnicy południowej miasta znajdowała się monumentalna budowla T o cechach architektury pałacowej (duży brukowany dziedziniec z dwoma portykami otoczony pomieszczeniami, mur ciosowy). Zdaniem odkrywców budynek ten służył jednak wyłącznie celom komercyjnym. Znaleziska z Kommos świadczą o bogactwie mieszkańców i szerokich kontaktach z całym basenem M. Środziemnego, a zwłaszcza z Cyprem. Kolejne znane porty to miasto Amnisos i wysepka Mochlos, w czasach minojskich zapewne połączona z lądem wąskim przesmykiem.

Do głównych ośrodków Krety wschodniej należało Palaikastro, miasto, które stało się w ostatnich latach obiektem ważnych badań archeologicznych i które z racji swego położenia oraz rozległości musiało należeć do największych komplek­sów miejskich na Krecie minojskiej. Co ciekawe, nie odkryto tam ani pozostałości pałacu, ani innej dużej budowli o charakterze publicznym. Jedynie część Domu 5, w której znaleziono fragmenty tzw. kurosa z Palaikastro mogła służyć jako niewielka miejska kaplica.

Dość słabo jest wciąż poznane osadnictwo na Krecie zachodniej, choć nie ulega wątpliwości, że wykorzystywano wszystkie tereny nadające się do zamieszkania. Znane są z tego rejonu cmentarzyska oraz stanowiska archeologiczne wykryte w toku badań powierzchniowych. Regularne prace archeologiczne prowadzone są od niedawna. Ośrodek minojski tej części wyspy znajdował się pod dzisiejszym miastem Chania. Odkryto tam i – w miarę jak na to pozwalają warunki (współczesna zabudowa) – zbadano warstwy osadnicze sięgające pierwszego okresu pałacowego, a kończące się na okresie popałacowym. Szczególnie imponujące pozostałości architektury typu pałacowego, a co najmniej willowego, odkryto na stanowisku Kastro w tym mieście.

Drugi okres pałacowy to także czas rozkwitu sanktu­ariów na szczytach wzgórz, choć zmniejsza się ich liczba w stosunku do pierwszego okresu pałacowego. Najbardziej znanym z nich jest Juktas, święta góra Krety. Sanktuarium obejmowało jej dwa szczyty, jednak tylko jeden z nich może być badany archeologicznie. Wykopaliska ujawniły duże budowle stojące na trzech sztucznych tarasach, na które wiodła rampa. Znajdował się tam ołtarz, budynek o pięciu pomieszczeniach oraz głęboka rozpadlina skalna, do której wrzucano wota. Nieco podobny, lecz skromniej­szy charakter ma sanktuarium Petsopha –także tam występuje ołtarz i mury tarasowe, brak jednak budynków. Wygląd sanktuarium górskiego oddaje płaskorzeźba na kamiennym rytonie z Zakro: widzimy tam otoczony murem prostokątny plac, na środku którego stoi ołtarz, w głębi zaś, na kilkustopniowym podium znajduje się trójdzielny budynek kultowy. Często w sanktuariach na szczytach wzgórz w ogóle nie było żadnych konstrukcji, jak np. w Atsipadhes. Sanktuaria te mają jednak pewne cechy wspólne: położone są na szczytach lub platformach skalnych dobrze widocznych z całej okolicy, a zwłaszcza z ośrodków, którym służyły; występy skalne tworzą naturalną oprawę wybranych miejsc, wszędzie też występują figurki terakotowe wyobrażające ludzi, zwierzęta i członki ciała oraz otoczaki przynoszone z dołu przez uczestników odbywanych tam obrzędów. Kult uprawiano też w pałacach, na placach osad oraz w jaskiniach (np. Arkalochori, Idajska). Potrzebom kultu służyły niewielkie konstrukcje, jak tzw. świątyńka w Gournia oraz wydzielone placyki zwane sacred enclosures. Wykorzystywano szczególne cechy ukształtowania powierzchni jak rozpadliny skalne czy stalaktyty, ikonografia sugeruje, że czcią otaczano także drzewa i kamienie (betyle). Brak natomiast dużych budowli świątynnych, jakich wiele odnaleziono na terenie innych kultur nad wschodnim basenem Morza Śródziemnego, jednak tłumne ceremonie mogły odbywać się na placach, dziedzińcach pałaców lub w tzw. teatrach.. Wśród symbolicznych przedmiotów związanych z kultem należy wymienić podwójne topory (labrysy) i rogi sakralne, w czasie obrzędów używano rytonów, kubków stożkowatych i wielu innych naczyń ceramicznych, kamiennych lub metalowych.

Obyczaje grzebalne i formy grobów są wyraźną kontynuacją z poprzednich faz. Zaskakującą cechą omawianego okresu jest jednak niezwykle mała liczba odnalezionych grobów. Zjawisko to pozostaje trudne do wyjaśnienia . Występują wciąż jeszcze, choć rzadko, groby w jaskiniach oraz jamowe i pitosowe. Ważnym typem konstrukcji grzebalnej staje się teraz grób komorowy z dromosem, stomionem i komorą grzebal­ną. Komory mogły mieć różne kształty, niekiedy w jednym grobie było kilka komór bocznych połączonych wejściami z główną. Powstaje też kilka grobów tolosowych. Ich cechą charakterystycz­ną, odróżniającą je od tolosów mykeńskich, jest całkowicie naziemny charakter konstrukcji. Zarówno groby tolosowe, jak i komorowe zawierały pochówki wielu osób. Do ważnych cmentarzysk tego okresu należy Phourni, gdzie powstaje monumentalny tolos B i otaczający go kompleks pomieszczeń oraz służący obsłudze cmentarzyska budynek 4 (znajdowała się w nim prasa do wina i warsztaty: tkacki, brązowniczy, być może kamieniarski oraz magazyny).

Zmarłych w grobach składano na posadzkach, w jamach wykutych w podłogach, na ławach, w trumnach drewnianych (pozostały po nich jedynie nikłe ślady), pitosach i larnaksach typu wannowego lub skrzyniowego (te ostatnie miały pokrywy płaskie lub przypominające dach dwuspadowy). Wykonywane z gruboziarnistej gliny larnaksy, dekorowane były motywami abstrakcyjnymi, przedstawieniami kwiatów, ptaków i tematów morskich.

2. Ceramika

początek, stanowiska, freski, plastyka, gliptyka, naczynia k., rzemiosło, PM II-IIIA1, PM IIIA2-C, SM, literatura

W trakcie drugiego okresu pałacowego obserwować można kilka wyraźnych etapów rozwoju ceramiki. Początkowo (ŚM III) kontynuowana jest tradycja ceramiki kamaresowej (Post-Kamares), która, mimo zachowania swej technicznej doskonałości, znacznie ustępuje artystycznie klasycznemu Kamaresowi. Wiele naczyń jest w ogóle monochromatycznych, a w dekorowanych zwykle używa się jedynie dwóch barw (białe wzory na czarnym tle). Przeważają motywy roślinne: palmy, lilie, tulipany, trzciny i trawy, natomiast postać ludzka przestaje być przedstawiana. Zanika carinated cup, a jego miejsce zajmują kubki Vaphio oraz „filiżanki”. Ceramika tego rodzaju przetrwa przełom ŚM/PM i będzie nadal wytwarzana obok nowych typów dekoracji.

Przełom średniego i późnego brązu zaznacza się ogromną, choć stopniową, zmianą w sposobie zdobienia naczyń – przejściem od jasnych wzorów na ciemnym tle do odwrotnej koncepcji, a więc ciemnych wzorów na naturalnym, jasnym kolorze gliny. Glina jest lepiej oczyszczona i wypalana w wyższych temperaturach, dekoracja wykonywana jest czarną, lśniącą farbą z dodatkami bieli i czerwieni. Pojawia się też silna tendencja do malowania naturalistycznych motywów zaczerpniętych ze świata zwierzęcego i roślinnego, czemu niewątpliwie sprzyjała nowa technika zdobienia. W okresie PM IA obok wzorów geometrycznych pojawia się też wiele motywów roślinnych, zwłaszcza traw i trzcin, co jest zapowiedzią późniejszego „stylu roślinnego”. Często naczynia dekorowane były zarówno wzorami geometrycznymi jaki i przedstawieniami roślin. Oba rodzaje dekoracji mają związek z malarstwem ściennym w tym okresie. Nadal występują kubki typu Vaphio oraz kubki półkuliste i różnego typu dzbanki, rytony oraz duże naczynia zasobowe.

Następna zmiana zachodzi na przełomie PM IA i B. Ceramika drugiego okresu pałacowego osiąga teraz swe apogeum, tak pod względem techniki, jak i artystycznego poziomu dekoracji. Wyróżnić możemy dwa nurty, zwane po angielsku: Standard Tradition i Special Palatial Tradition. Pierwszy nurt to kontynuacja i rozwój tendencji z poprzedniej fazy. Naczynia należące do drugiego nurtu mają często oryginalne kształty oraz dekorację wysokiej jakości. Wyróżnia się cztery główne style: styl morski (ang. the Marine Style), styl roślinny (ang. the Floral Style), styl abstrakcyjno-geometryczny (ang. the Abstract and Geometric Style) i styl przemienny (ang. the Alternating Style). Styl morski cechuje śmiałe wykonanie głównych motywów, którymi są ośmiornice, łodziki, rozgwiazdy, delfiny, ryby itd., swoboda kompozycji oraz horror vacui, czyli zapełnianie dodatko­wymi motywami zdobniczymi wszystkich wolnych powierzchni. Podobnie jest w stylu roślinnym z jego trawami, trzcinami, kwiatami. W obu tych stylach przedstawienia są niemal naturalistyczne, wiernie oddające wyobrażone zwierzęta i rośliny. Pozostałe dwa style wyróżnia znacznie bardziej sformalizowana kompozycja, traktowanie przedstawianych motywów w sposób bardziej dekoracyjny. Choć większość badaczy uważa styl morski za jedno z największych dokonań garncarzy kreteńskich, to jednak niektórzy nie wykluczają wpływu artystów z Wysp Cykladzkich, zmuszonych do wędrówek na skutek wybuchu wulkanu Santoryn (koniec PM IA). Styl przemienny miałby być natomiast produktem Krety zachodniej, w znacznie mniejszym stopniu dotkniętej tą katastrofą. Różnice zestawu kształtów charakterystycznych dla tych dwóch stylów sugerują raczej, że styl morski mógł być związany w większym stopniu z obrzędami religijnymi (rytony, dzbanki, dzbany kabłąkowe, brak kubków).

Obok wysokiej klasy ceramiki stołowej czy obrzędowej produkuje się niezliczone ilości naczyń użytkowych od wielkich pitosów po małe kubki stożkowate występujące w tysiącach sztuk. Zazwyczaj ceramika ta nie jest dekorowana.

3. Malarstwo ścienne

początek, stanowiska, ceramika, plastyka, gliptyka, naczynia k., rzemiosło, PM II-IIIA1, PM IIIA2-C, SM, literatura

Zanim przejdziemy do opisu malarstwa ściennego omawianego okresu, trzeba poruszyć zagadnienie genezy tego rodzaju sztuki na Krecie. Pojawia się ona w drugim okresie pałacowym w formie bardzo rozwiniętej. Wprawdzie z pierwszych pałaców przetrwało trochę fragmentów malowideł ściennych, jednak w większości są to wzory floralne lub geometryczne, stosowano także wzory odciskane za pomocą pokrytych farbą przedmiotów, brak natomiast dowodów na istnienie większych kompozycji figuralnych. Brak nam, więc, jakiegoś etapu pośredniego, co wskazuje, że możemy mieć tu do czynienia z wpływami spoza wyspy. Niewątpliwie sztuka zdobienia ścian i posadzek kolorami swymi tradycjami na Krecie sięgała, co najmniej, wczesnego brązu, kiedy to używano głównie czerwieni. Z czasem zaczęło pojawiać się więcej kolorów uzyskiwanych przy pomocy rozmaitych barwników o coraz lepszej jakości. Malowidła z pierwszych pałaców były zatem efektem długotrwałego rozwoju. W innych dziedzinach sztuki, a zwłaszcza w gliptyce, Minojczycy doszli do mistrzostwa już w czasach starszych pałaców. Pokazali tu zdolność do tworzenia rozmaitych kompozycji oraz zadziwiającą skłonność do naturalistycznego portretowania otoczenia. Można więc powiedzieć, że Kreta była przygotowana na nową gałąź sztuki, do powstania której przyczynił się zapewne wpływ z zewnątrz – z Egiptu lub Syrii czy Mezopotamii. Umiejęt­ność malarstwa ściennego Minojczycy opanowali w najwyższym stopniu i nadali swym dziełom unikalny styl, niepodobny do sztuki innych ludów. Najbardziej charakterystyczną i zarazem wyróżniającą cechą stylu malarstwa minojskiego jest umiejętność przedstawiania natury.

W historii malarstwa minojskiego, a zwłaszcza knossyjskiego, wyróżnić można trzy etapy rozwoju: etap pierwszy to ŚM III-PM IA, drugi – PM IB i trzeci – PM II-IIIA (B?). Jednak istnieją bardzo poważne trudnoś­ci z datowaniem poszczególnych malowideł na podstawie kontekstu archeologicznego. Zdarza się bowiem, że malo­wid­ła stylistycznie późne leżą na fragmentach wyraźnie wcześniejszych. Części niektórych malowideł zachowały się na ścianach, większość jednak odpadła od murów, bądź też została z nich odkuta w toku kolejnych zmian czy przebudów pałacu i porzucona na stercie gruzu (tzw. frescoe heap). Toteż omówienie malarstwa kreteń­skie­go zostanie dokonane bez podziału chronologiczne­go, jednak tam, gdzie jest to możliwe, zostanie podane datowanie poszczególnych fresków. Większość malowideł kreteńskich pochodzi z pałacu w Knossos, kilka (m.in. słynny malowany sarkofag) z willi w A. Triadha, nieliczne fragmenty fresków znalezione zostały między innymi w Amnissos, Archanes, Phaistos, Kommos, Petras, Tylissos, Pseira i Chania.

Omawiając freski minojskie, a zwłaszcza knossyjskie należy wspomnieć o roli, jaką odegrali w ich rekonstrukcji zatrudniani przez Evansa dwaj szwajcarscy artyści Émile Gilliéron ojciec i Émile Gilliéron syn. Swoboda, z jaką odtwarzali złożone sceny na podstawie niewielkich i nielicznych fragmentów, zachwycała Evansa, lecz dzisiaj budzi wiele wątpliwości. I chociaż w rekonstrukcjach zawsze zaznaczano fragmenty oryginalne, to sugestywne kompozycje ukazujące całe postacie są potocznie odbierane jako prawdziwie minojskie. Ich stylistyka zdaniem wielu badaczy jest bardziej art déco niż prehistoryczna. Gilliéronowie rekonstruowali też figurki fajansowe i kościane, byli autorami wielu kopii zabytków minojskich wykonywanych na potrzeby Evansa lub sprzedawanych osobom prywatnym. Jak sugeruje Kenneth Lapatin, mogli przy tym dopuszczać się intratnych fałszerstw figurek i, być może, pierścieni.

W malarstwie minojskim wyróżnić można trzy główne klasy przedstawień: freski ukazujące tematy z natury: rośliny, zwierzęta, krajobrazy; freski monumentalne przedstawiające ludzi naturalnych i niemal naturalnych rozmiarów oraz freski miniaturowe, na których ludzie (od 6 do 10 cm wysokości) przedstawiani są na tle krajobrazu lub zabudowań.

Freski ukazujące tematy z natury. Niebieski Chłopiec lub Zbierający krokusy (Saffron-Gatherer) to fresk wyobraża­jący niebieską małpę zbierającą krokusy (począt­kowo interpretowany przez Evansa jako przedsta­wie­nie chłopca). Tło jest czerwone, górę i dół fresku obramowa­no stylizowanymi skałami w kolorach czerwo­nym, czarnym i białym (Knossos, ŚM IIIB/PM IA). Fresk małp zgodnie z rekonstrukcją M. Camerona zajmował trzy ściany głównego pomieszczenia w Domu z Freskami z Knossos. Przynajmniej sześć małp i osiem niebieskich pta­ków zostało namalowanych na tle kolorowego, bogatego w roślinność i poprzecinanego strumieniami krajobrazu. Zdaniem Camerona tematem fresku są małpy podbiera­jące ptasie jaja z gniazd namalowanych w dolnej części fryzu (ŚM IIIB/PM IA). Prawdopodobnie ten sam artysta wykonał fragmentarycz­nie zachowane freski ze scenami z natury z Domu Południowego i Południowo-Wschod­niego w Knossos. Z willi w A. Triadha pochodzą takie fragmenty jak Kot polujący na bażanta i Skaczący jeleń. Stanowiły one jednak część większego fresku, na którym przedstawiono także kobietę siedzącą na tronie i zbiera­jącą krokusy adorantkę (stylistycznie PM IA). Kwiaty (białe lilie na czerwonym tle oraz irysy w wazonach) zdobiły willę w Amnissos (ŚM IIIB/PM IA). Z Karawan­se­raju pochodzi fryz przedstawiający kuropatwy i dudki w zaroślach. Umieszczony pod sufitem obiegał trzy ściany pomieszczenia zidentyfikowanego przez Evansa jako jadalnia. Temat fryzu przypomina freski z Domu Fresków w Knossos i z Domu Zachodniego w Akrotiri, jednak samo malowidło jest bardziej sformalizowane (PM IB). Przykładem fresku przedstawiającego tematy morskie są Delfiny z Pokoju Królowej w pałacu w Knossos.

Freski monumentalne. Do tej klasy zaliczane są, charakterystyczne dla wcześniejszej fazy malarstwa ściennego w Knossos (ŚM III/PM IA), freski łączone z wykonanym w stiuku reliefem, który nadawał przedsta­wie­niu efekt trójwymiarowości. Technika ta pojawia się poza Knossos dopiero pod koniec PM I w Pseira, Palaikastro, Archanes, A. Triadha i Zakro. Zrekonstruowa­ny przez Gilliéronów Król-kapłan (Priest-King) wykonany został taką właśnie techniką. Ciało mężczyzny: tors, ręce i uda oraz niezwykle ozdobne nakrycie głowy zostały wymode­lo­wane w stiuku, natomiast czerwone tło z białymi elementami jest płaskie. Rekonstrukcja Króla-kapłana budzi wiele zastrzeżeń i prawdopodobnie została zestawiona z fragmentów różnych postaci; w dyskusji sugerowani są: kobieta – torreadorka, inny mężczyzna, ewentualnie para bokserów. Natomiast nakrycie głowy mogło pierwotnie należeć do sfinksa lub kapłanki, albo też zostało złożone z wielu, nie związanych ze sobą fragmentów. Wśród innych pozostałości stiukowych reliefów rozpoz­nać można przedstawienia ludzi (w tym tzw. Fresk Klejnotów (Jewel Fresco) – ręka trzymająca złoty naszyjnik), byków i gryfów. Z wejściem północnym związany jest stiukowy relief przedstawiający głowę byka naturalnej wielkości; zachowane fragmenty sugerują, że kompozycja składała się z dwóch byków, kobiety (torreadorki?) i oliwki (oliwek?), której liście też wykonane były w reliefie. Tło stanowiły nieregularne pasy czerwieni i błękitu oraz znajdujące się w dolnej części skały. Z wczesnej fazy malarstwa ściennego w Knossos zachowały się części fresków z kobietami: Damy w błękitach (Ladies in Blue) oraz Dama w czerwieni (Lady in Red). Późniejsza jest dekoracja malarska Korytarza Fresku Procesyjnego, zaczynająca się we Wschodnim Portyku i ciągnąca przez Korytarz, Południowe Propyleje, prawdopodobnie aż do pokojów recepcyjnych należących do Piano Nobile. Zachowały się fragmenty 24 postaci (głównie nogi) biorących udział w procesji: niosących dary mężczyzn oraz kobiet. Wyjątek stanowi przedsta­wienie Młodzieńca niosącego ryton (Cupbearer) odnale­zione w Południo­wych Propylejach – jedyne ukazujące głowę postaci. Salę Tronową zdobiły dwie pary bezskrzydłych gryfów: zgodnie z rekonstrukcją Gilliérona jedna para znajdowała się po obu stronach tronu, a druga flankowała wejście do tzw. kaplicy wewnętrznej. Tło dla gryfów stanowi konwencjonalny krajobraz: falujące wstęgi bieli i czerwieni z niebieskimi papirusami. Dół fresku obwiedziony był pasem imitującym marmur. Jednak wiemy, że w chwili odkrycia pomiędzy oparciem tronu i gryfami namalowana była przynajmniej jedna palma. Z pałacu w Knossos zachowało się niewiele fryzów o charakterze ozdobnym; wśród nich najbardziej znany jest fresk z biegnącą spiralą i tarczami ósemkowymi umieszczany przez Evansa w tzw. Hallu Straży Królewskiej.

Freski miniaturowe. Freski z wczesnej fazy są bardzo źle zachowane. Niemal kompletne rekonstrukcje dwóch malowideł: Fresku zgromadzenia (Grandstand Fresco) oraz Świętego Gaju (Sacred Grove) budzą wątpliwości dotyczące rozmiaru i kompozycji oryginałów. Fresk zgromadzenia przedstawia trójdzielną fasadę budynku (świątyni), z siedzącymi po obu jej stronach kobietami i tłumem mężczyzn, namalowanych w tzw. „skróconej perspekty­wie” Evansa (same głowy na jednolitym czerwonym tle). Po obu stronach świątyni namalowano stopnie i dwa słupy z prostokątnymi kapitelami podtrzymujące wysokie maszty. Na stopniach siedzą lub stoją kobiety, powyżej widoczne są głowy mężczyzn. Fresk prawdopodobnie przedstawia ceremonię religijną lub dworską odbywającą się wewnątrz pałacu. Tematem Świętego Gaju jest ceremonia skupiająca tłumy kobiet i mężczyzn na otwartej przestrzeni, zasugerowanej przez trzy drzewa oliwne i wąski pas błękitu powyżej ostatniego rzędu mężczyzn. Kompozycję przecina namalowana w poziomie i skosie kamienna konstrukcja (murek lub ścieżka – przypominająca chodnik, który prowadził z Zachodniego Dziedzińca do teatru). W dolnej części fresku widoczne są tańczące kobiety. Fragmenty fresku miniaturowego, które mogły tworzyć scenę religijną odkryte zostały w Domu A w Tylissos: Są tam między innymi kobiety, mężczyźni, prawdopodobnie budynek i tłumy widzów. Późniejsze wydają się być malowidła w panelach o jednolitym, jednobarwnym tle, często obwiedzione ramą. Postacie ludzi są większe niż na freskach miniaturowych mają ok. 30-40 cm wysokości. Tematem przynajmniej trzech paneli były sporty z bykami. Najlepiej zachowany jest fresk z Tauromachią (PM II/PM IIIA). W centrum obramowanego panelu widoczny jest byk namalowany w „latającym galopie” (flying gallop – charakterystyczna cecha sztuki minojskiej, zapożyczona zapewne z syryjskiej: biegnące zwierzęta nie dotykają nogami ziemi co sprawia wrażenie lotu). Z lewej strony akrobatka chwyta byka za rogi, z prawej druga stoi za bykiem z wyciągniętymi rękoma. Czasami obie postaci, mimo białej barwy skóry, uważane są za mężczyzn. Trzeci akrobata – z pewnością mężczyzna, opierając się rękoma o grzbiet zwierzęcia, wykonuje ryzykowne salto. Tańcząca dama (Dancing Lady), nieco większa od akrobatów z fresków z tauromachią, prawdopodobnie również stanowiła część panelu. W zachowanej górnej części ciała uwagę zwracają, podkreślające ruch, rozwiane wokół głowy włosy. Do tej kategorii malowideł należy także fresk ukazujący, według rekonstrukcji M.A. Camerona, powożącego rydwanem mężczyznę w długiej szacie i byka idącego za rydwanem (Palanquin-Chariot Fresco). Prawdopodobnie religijne znaczenie miał podzielony na rejestry panel, przedstawiający pary kobiet i mężczyzn siedzących na składanych krzesłach i trzymających w rękach naczynia (Campstool Fresco, PM II/PM IIIA). Słynna Paryżanka jest jego fragmentem.

Jest to dobre miejsce, by poruszyć zagadnienie ubioru minojskiego, tak dokładnie przedstawionego w malarstwie ściennym. Kobiety niemal zawsze wyobrażane są w spódnicach różnego kroju, sięgających ziemi, z nałożonymi na nie fartuszkami. Górna część stroju kobiecego to rodzaj bluzki-gorsetu z rękawami, odsłaniającej piersi. Niekiedy nakładano na to jeszcze narzutkę z przezroczystej tkaniny. Niektóre kobiety, najprawdopo­dobniej kapłanki, nosiły długie szaty opadające od ramion ku ziemi, zasłaniające piersi. Mężczyźni z Krety ubierali się w różnego rodzaju stroje osłaniające ciało od pasa w dół, najdalej do kolan. Mogły to być przepaski biodrowe, rodzaj szortów lub męska spódnica zwana w literaturze „kiltem”, na wzór stroju szkockiego. Kilty mogły być bardzo ozdobne i efektowne, jak na fresku Niosącego ryton lub egipskich przedstawieniach wyspiarzy. Jedynie nieliczni Kreteńczycy zostali pokazani w różnego rodzaju szatach okrywających ich ciała od ramion.

4. Plastyka figuralna

początek, stanowiska, ceramika, freski, gliptyka, naczynia k., rzemiosło, PM II-IIIA1, PM IIIA2-C, SM, literatura

Chociaż brak jest znalezisk rzeźby monumentalnej, istnieją przesłanki, że była ona jednak wytwarzana. Najbardziej przekonującą stanowią loki z brązu, znalezione przez A. Evansa w Wschodnim Hallu pałacu w Knossos. Jeżeli przypuszczenia są słuszne, to należały one do figury kobiecej wys. ok. 2,80 m, wykonanej z nietrwałych materiałów. Mniejsze loki, z otworem na bolec do zamocowania, znalazł Evans w części rezydencjo­nalnej, na podłodze datowanej na ŚM IIIB oraz w Małym Pałacu. Wszystkie te obiekty były zapewne fragmentami figur wykonanych z drewna (na niektórych zachowały się nawet zwęglone ślady tego surowca) lub techniką akrolitu: połączenie drewna, gliny, kości słoniowej i metalu. O takiej możliwości świadczy również użycie drewna w figurach glinianych. Para głów wapiennych z Myrtos i Knossos mogła należeć do figurek wykonanych taką techniką. O umiejętności wykony­wania płaskorzeźb w kamieniu świadczą reliefy tryglifowo-metopowe stanowiące element architektoniczny oraz duży obiekt w kształcie odważnika ozdobiony parą wykutych ośmiornic, który, być może, służył jako kotwica.

Znacznie lepiej znana jest plastyka terakotowa. W większości składa się ona z figurek dość uproszczonych postaci ludzkich i zwierzęcych, znalezionych w sanktu­ariach na szczytach wzgórz i w innych miejscach kultu. Niektóre figurki były malowane po wypaleniu: czarną lub czerwoną błyszczącą farbę nanoszono na tło koloru gliny. Wśród prostszych typów wyróżnia się grupa figur realistycznych, wyobrażających postaci kobiece w charakterystycznych dla Krety strojach. Istnieje też cała grupa modeli glinianych przedstawiających kompozycje figuralne. Należą do nich model z Kamilari (ŚM IIIB) ukazujący cztery osoby siedzące na stołkach pod ścianą jakiejś budowli z dwiema kolumnami (świątyni?), oraz dwie mniejsze postaci wylewające przed nimi obiaty lub składające ofiary; grupa z Kamilari (ŚM III) złożona z czterech, trzymających się za ręce, nagich mężczyzn, tańczących wewnątrz kręgu zwieńczonego parą rogów sakralnych; grupa czterech kobiet z Palaikastro (PM II?), z których trzy ustawione są w półkole a czwarta, stojąca po środku, gra na lirze; kompozycja z A. Triadha przedstawiająca kobietę na huśtawce.

Z miejscami kultu związane są także niewielkie figurki z brązu (od 0,07 do 0,25 m), składane w charakterze wotów. Największy rozkwit brązowej plastyki figuralnej przypada na okres ŚM III-PM I, w którym wyraźnie zaznacza się wpływ sztuki pałacowej, jednak tradycja wykonywania figurek wotywnych z brązu przetrwała na Krecie aż do wczesnej epoki żelaza. Odlewane były one w formach glinianych techniką na wosk tracony. Odlewy nie były polero­wane, zachowywano nierówną, porowatą powierzchnię. Dużą grupę figurek stanowią przedstawienia kobiet i mężczyzn w charakterystycznych gestach modlitwy (kobiety – ręce wyciągnięte przed siebie lub lekko wzniesione ku górze) lub adoracji (mężczyźni – jedna z dłoni, ściśnięta w pięść zewnętrzną powierzchnią dotyka czoła). Dwie figurki otyłych mężczyzn sugerują, że wota mogły odzwierciedlać cechy fizyczne ofiaro­dawców. Z groty w Psychro pochodzi niewielka (0,048 m) figurka raczkującego niemowlęcia, z Rethymnon przedsta­wienie byka z akrobatą na grzbiecie. W brązie odlewane były także figurki zwierząt: np. leżąca koza z Phaistos.

Nieliczne zachowane figurki z kości słoniowej lub hipopotamiej cechuje niezwykła precyzja i delikatność modelunku. Z pałacu w Knossos (ŚM III) pochodzą fragmenty dość dużych figurek mężczyzn i kobiety, wykonywanych z kilku łączonych ze sobą części. Do najlepiej zachowanych należy 30 cm postać akrobaty skaczącego przez byka. Modelunek ukazuje takie szczegóły jak żyły po zewnętrznej stronie dłoni i paznokcie. Pochodząca z tego samego depozytu głowa innego mężczyzny nosi ślady po mocowaniu włosów, wykonanych zapewne ze złoconego brązu. Przykładem łączenia kości słoniowej ze złotem była dobrze zachowana figurka tzw. bogini z wężami z muzeum w Bostonie. Jednak dzisiaj jest ona uważana za falsyfikat. Małe figurki wykonywane były z jednego kawałka kości, należy do nich m.in. dwójka małych chłopców z Palaikastro. Do najważniejszych zabytków tej grupy należy odnaleziony pod koniec lat 80-tych XX w. tzw. kuros z Palaikastro. Ze względu na niezwykły kunszt wykonania, warto poświęcić mu nieco więcej miejsca. Drobne fragmenty figury znajdowano w kolejnych kampaniach, rozproszone po małym placyku oraz w pomieszczeniach Domu 5, które służyły jako kaplica. W 1994 roku po przesianiu 6 ton ziemi zaprzestano poszukiwań. Figurka została intencjonalnie zniszczona w trakcie wielkiego pożaru miasta w PM IB, prawdopodobnie rozbito ją o drzwi świątyni. Kuros, którego wysokość wynosiła ok. 50 cm, wykonany był techniką akrolitu z ośmiu kawałków kości połączonych drewnianymi klinami. Przedstawia mężczyznę w wykroku, w pozie typowej dla figurek wotywnych tego okresu. Włosy, upięte w misterną fryzurę, nałożono z ciemnoszarego serpentynu. Osadzono oczy z różowego kryształu górskiego; nawiercenia od spodu gałek ocznych sugerują istnienie źrenic; powieki wykonane były najpewniej z kości słoniowej. Inkrustowane były również brodawki. Ze złotych pasków zrobiono wysokie sandały, obramowanie kiltu, bransolety. Postać umieszczono na drewnianym, zapewne, cokole, pokrytym niebieską farbą z miniaturowymi złotymi dyskami. Precyzja modelunku mięśni, ścięgien i żył, zwłaszcza rąk, barków i stóp zdaje się świadczyć o pracy z modelem, co byłoby ewenementem dla sztuki epoki brązu nie tylko na Krecie. Analizujący rzeźbę anatom dr J. Musgrave z Bristol University zasugerował, że artysta, który wyrzeźbił kurosa przeprowadzał sekcje zwłok. Szczególne proporcje figury oraz niezły stan zachowania nakłoniły Judith Weingarten do studiów nad kanonem w sztuce minojskiej, które doprowadziły do hipotezy, że artyści kreteńscy, podobnie do swych egipskich kolegów, posługiwali się systemem ustalania proporcji postaci za pomocą dokładnie określonych podziałów sylwetki ludzkiej.

Z kości słoniowej wykonywano też różnego rodzaju płytki reliefowe i aplikacje oraz okrągłe puszki (np. puszka z Katsamba z przedstawieniem polowania na byka). Szczególnym obiektem jest plansza do gry z Knossos, zrobiona z kości słoniowej pokrytej złotą blaszką, z inkrustacjami z kryształu górskiego, srebra i niebieskiej pasty.

Zastosowanie w plastyce figuralnej znalazł także fajans, popularny na Krecie od okresu ŚM IA. Grupa niezwykle interesujących przedmiotów z fajansu, datowanych na okres ŚM IIIB, pochodzi spod podłogi repozytorium kultowego w Knossos. Należą do niej m.in. trzy wielo­barwne figurki kobiece. Największa z nich nazywana jest Boginią z Wężami (Snake Goddess), ponieważ węże wiją się wokół jej wysokiej, cylindrycznej tiary, talii, obwijają się po wyprostowanych rękach i spływają z ramion. Druga, nieco mniejsza, trzyma węże w rozłożonych rękach, a na płaskim, przypominającym beret nakryciu głowy siedzi podobne do kota zwierzę – być może leopard. Z trzeciej postaci kobiecej zachowała się tylko spódnica z półokrągło zakończonym fartuszkiem. Z tego samego depozytu pochodzą plakietki w kształcie sukni kobiecych, girland kwiatów, zwierząt oraz plakietki wykonane w reliefie, ukazujące krowę karmiącą cielaka, klęczącego cielaka i kozę (lub antylopę) z dwójką jej dzieci.

5. Gliptyka

początek, stanowiska, ceramika, freski, plastyka, naczynia k., rzemiosło, PM II-IIIA1, PM IIIA2-C, SM, literatura

Pod koniec okresu ŚM technika grawerowania pieczęci została doprowadzona do doskonałości. Zaczęto stosować, obok tradycyjnie wykorzystywanych miękkich kamieni, takich jak steatyt, serpentyn, piaskowiec czy wapń, surowce znacznie twardsze i bardzo urozmaicone, np.: lapis lacedemonius, lapis lazuli, hematyt, agat, chalcedon, karneol, ametyst, kryształ górski. Było to możliwe dzięki zastosowaniu nowego wiertła łukowego, znacznie szybszego i precyzyjniejszego niż wcześniej używane zwykłe wiertła ręczne. Większość z tych twardych surowców importowano spoza terenów egejskich. Pojawiły się też pieczęcie robione z pasty szklanej. Coraz większą popularność zyskują metalowe sygnety, nawet kamienne oczka pierścieni często powlekane były złotą folią. Najczęściej stosowano kształty migdałowe, poduszkowate, i soczewkowate. Repertuar przedstawień jest bogaty: wieloosobowe sceny religijne, świat zwierzęcy i roślinny, nowością są sceny ukazujące akrobatów i bokserów. W grupie pieczęci pełniących funkcję talizmanów pojawia się motyw lwiej głowy i dzbana z „wypływającymi” z niego gałązkami roślin. Wpływ malarstwa ściennego zaznacza się w tematyce i niektórych rozwiązaniach kompozycyjnych: np. umieszczany w dole sceny pas z biegnącą spiralą nawiązuje do fryzów lub obramowania fresków. Najważniejsze zespoły odcisków z tego okresu pochodzą z repozytorium kultowego w Knossos (ŚM IIIB Temple Repository Deposit), Kato Zakro, A. Triadha i Sklavokampos (PM I). W depozycie z Zakro wyróżnia się grupa odcisków, ukazująca różnego rodzaju hybrydy: byki z ludzkimi rękoma, ludzi o głowach zwierząt (byków, ptaków, kóz), uskrzydlonych lub z ptasimi ogonami. Przypisuje się je jednemu twórcy, zwanemu umownie Mistrzem z Zakro. Zdumiewający charakter tych przedstawień, wskazujący na niezwykłą wyobraźnię autora, skłania do przypuszczenia, że mógł on cierpieć na schizofrenię. Odcisk unikalnej pieczęci odkryto w Chania. Ze względu na złożoną kompozycję i doskonałe opracowanie detali przedstawienie to zyskało w literaturze nazwę Master Impression, a wyobraża ono mężczyznę trzymającego w wyciągniętej ręce włócznię, ukazanego między rogami sakralnymi na dachu budowli wzniesionej na skale, tło stanowi leżące nad morzem miasto o dwóch bramach (przypomina to topografię Chania).

Pieczęcie były bardzo rozpowszechnione i używały ich nie tylko osoby z elity, lecz także członkowie niższych warstw (zwykle zrobione z miękkich surowców). Służyły do celów administracyjnych, mogły też być amuletami, ozdobami, czy symbolami statusu.

6. Naczynia kamienne

początek, stanowiska, ceramika, freski, plastyka, gliptyka, rzemiosło, PM II-IIIA1, PM IIIA2-C, SM, literatura

Nadal kontynuowana jest produkcja naczyń i lamp o kształtach znanych z okresu starszych pałaców. Tu także wprowadzone zostały twardsze surowce: sprowadzany z Egiptu alabaster i kryształ górski, obsydian z Anatolii i przypominający marmur wapień. Pojawiają się nowe rodzaje naczyń związanych z kultem: rytony w kształcie muszli i niezwykle realistycznych głów zwierzęcych (byków lub lwów). Z kamienia wytwarza się lampy, podstawy przypominające patery do owoców, przenośne stoliki ofiarne. Grupa naczyń zdobionych scenami reliefowymi wydaje się być także związana z kultem. Wskazuje na to zarówno tematyka dekoracji jak i sam kształt (większość z nich to rytony). Wykonane były z miękkich kamieni: steatytu, serpentynu i chlorytu. Do najbardziej znanych należą: Waza Żeńców (Harvester Vase), Czarka Wodza (Chieftain Cup), Ryton Sportowy (Boxer Vase) z willi w A. Triadha oraz Ryton Sanktuarium z Zakro datowane na okres ŚM III-PM I. Zachowana górna część Wazy Żeńców przedstawia dynamiczną scenę, ukazującą procesję dwudziestu czterech mężczyzn, których prowadzi długowłosa, odziana w długą szatę postać (kapłan?). Uniesione wysoko w górę kolana, ułożenie rąk, ekspresyjny grymas twarzy czterech z mężczyzn (jeden z nich przedstawiony jest z sistrum) sugerują energiczny marsz lub taniec z towarzyszeniem muzyki i śpiewu. Scena interpretowana jest jako obchody dożynek, święto związane z zasiewem lub pochód zwycięskich wojowników. Czarka Wodza ukazuje dwóch mężczyzn stojących na przeciw siebie. Jeden z nich, nieco wyższy, z długimi, rozpuszczonymi włosami, ozdobiony bogatą biżuterią trzyma w wycią­gniętej ręce włócznię lub sceptr (symbol władzy?) i, jak można sądzić, wydaje rozkaz. Podobnie, choć nieco skromniej, ubrany drugi mężczyzna w ugiętych rękach trzyma długi miecz i pochwę. Za nim widoczni są trzej inni mężczyźni trzymający duże skóry byków lub wielkie tarcze. Naczynie to, obok kilku innych, fragmentarycznie zachowanych ukazuje tak rzadkie na Krecie motywy związane z wojownikami i wojną. Dodać trzeba, że wszystkie postacie ludzkie widoczne na kamiennych naczyniach reliefowych to wyłącznie mężczyźni. Na pasową dekorację Rytonu Sportowego składają się cztery sceny umieszczone w wydzielonych rejestrach. Przedstawiają one zmagają­cych się ze sobą mężczyzn: zapaśników, bokserów, biegaczy oraz sporty z bykami. Niektórzy z walczących noszą ochraniacze na ręce i hełmy. Dekoracja Rytonu z Zakro interpretowana jest jako wyobrażenie górskiego sanktuarium. W górnej części naczynia ukazany jest fronton rozbudowanej kaplicy z wejściem ozdobionym spiralami. Na jej dachu widoczne są cztery kozice flankujące umieszczony centralnie przedmiot (być może betyl). Dwie inne wspinają się po skałach, na których wznosi się budowla. Powyżej przedstawiona została para ptaków. Rogi sakralne i maszty wieńczą boczne skrzydła kaplicy. Przedstawione poniżej konstrukcje z rogami sakralnymi ukazują mur temenosu i wewnętrzny dziedziniec lub niższe kondygnacje sanktuarium. Pomiędzy i wewnątrz konstrukcji znajdują się trzy ołtarze i drzewo. Zachowały się ślady złocenia, które pokrywało całe naczynie.

7. Rzemiosło artystyczne

początek, stanowiska, ceramika, freski, plastyka, gliptyka, naczynia k., PM II-IIIA1, PM IIIA2-C, SM, literatura

Broń ozdobna. Z pałacu w Malia pochodzą dwa miecze o długich, przypominających rapiery klingach oraz rękojeściach okładanych złotą i srebrną blachą z repusowaną dekoracją (jedną z rękojeści zdobi słynne przedstawienie akrobaty). Miecze tego typu odnalezione zostały także w Grobach Szybowych w Mykenach.

Biżuteria. Nadal wykonywane są szpile, aplikacje, kolczyki, pierścienie, zawieszki i paciorki (wykorzysty­wane do wyrobu naszyjników, bransolet lub wplatane we włosy); zwiększa się użycie twardych kamieni i szkła. Paciorki często mają kształty wywodzące się z natury: lilie, liście bluszczu, zwierzęta i ptaki, a nawet głowy ludzkie.

Naczynia metalowe. Znamy stosunkowo niewiele egzemplarzy z terenów Krety, natomiast wiedzę o tym rodzaju produkcji uzupełniają znaleziska naczyń minojskich z Egiptu i z lądu greckiego, zwłaszcza Okręgów Grobów Szybowych w Mykenach. Wytwarzano je z brązu, srebra (rzadko stosowanego do innych wyrobów) i złota. Znamy zarówno wielkie kotły, jak i delikatne, zdobione reliefowo kubki czy rytony.

Przy okazji trzeba zaznaczyć, że większość brązu, z którego robiono na Krecie różne przedmioty, była w większości wytwarzana z miedzi nie cypryjskiej, mimo że Cypr stanowił największe źródło tego surowca dla wschodniego basenu Morza Śródziemnego. Analizy wydają się wskazywać Anatolię jako istotnego dostawcę miedzi dla kultury minojskiej.

B.Okres późnominojski II-IIIA₁ i problem datowania zniszczenia pałacu w Knossos

początek, stanowiska, ceramika, freski, plastyka, gliptyka, naczynia k., rzemiosło, PM IIIA2-C, SM, literatura

Po katastrofie, jaka zniszczyła niemal wszystkie pałace Krety oraz wiele osad i lokalnych ośrodków administracyjnych, nastąpiła krótka faza, w czasie której funkcjonował, po odbudowie, już tylko jeden pałac – w Knossos, zburzony w PM IIIA₁ (tym razem zniszczenia nie są zauważalne na innych stanowiskach). Pałac pełnił w tym czasie rolę jedynego, wielkiego centrum Krety, a część tabliczek nowego pisma linearnego B pochodzi jeszcze z tej fazy, świadcząc o powstaniu mykeńskiej administracji. Południowa część Unexplored Mansion pozostała w ruinie, natomiast północna była nadal użytkowana. W pobliżu pałacu powstał nowy dom z polithirami. Ostatnie ślady ponownego zasiedlenia niewielkiej części pomieszczeń w Petras pochodzą z PM IIIA. Chania, po zniszczeniach końca PM I została odbudowana już w PM II. Palaikastro przeżywało w PM IIIA₁ okres ponownego, intensywnego zasiedlenia. W tym samym czasie w A. Triadha na terenie dawnej willi powstał megaron o monumentalnych fundamentach, rozbudowuje się miasto; po wschodniej stronie placu miejskiego wzniesiono dwa budynki przypominające klasyczne stoa, od których plac nazywany jest Agorą. Wydaje się, że Kommos przeżywało okres rozkwitu gospodarczego ‑ stanowisko opuszczono dopiero w PM IIIB. W PM IIIA, na miejscu dawnego budynku T, powstaje m.in. unikalna na Krecie budowla służąca zapewne jako suchy dok dla statków w czasie zimy. Tworzył ją szereg sześciu otwartych z jednej strony, przestronnych, wyraźnie wydłużonych pomieszczeń. Część jej murów wzniesiono w technice przypominającej mur pruski. W jednym z domów z tego okresu odnaleziona została ceramika pochodząca z Sardynii.

Więcej informacji pochodzi z cmentarzysk. Pojawiają się groby tolosowe typu mykeńskiego, groby komorowe też stają się podobniejsze do swych lądowych odpowiedni­ków, zani­ka­ją boczne komory. Występują nadal tolosy typu minojskiego, groby jamowe i szybowe, pojawiają się groby szybowo-niszowe (pionowy szyb z komorą w jednej z bocznych ścian). W rejonie Knossos i w Archanes odnaleziono tzw. groby wojowników, kryjące pochówki mężczyzn z bogatym wyposażeniem składającym się z uzbrojenia, biżuterii i ceramiki, czasami również z waz metalowych i zwierciadeł. Z cmentarzyska Isopata pochodzą dwa szczególne groby: Grób Podwójnych Siekier i Grób Królewski. Grób Podwójnych Siekier to duży grób komorowy o podwójnej komorze z wykutymi w skale ławami. W jednej z nich znajduje się głęboki grób jamowy o zarysie podwójnej siekiery. Grób Królewski natomiast, zalicza się do typu tolosowego, choć jego komora ma plan prostokątny, jednak została przykryta sklepieniem pozornym, podobnie jak i przedsionek poprzedzający wejście (uwaga: istnieją obecnie kontrowersje dotyczące tego grobu – niektórzy uważają, że zbudowano go jeszcze w ŚM III). W PM II powstały pierwsze groby komorowe wielkiego cmentarzyska w Armenoi, które było używane do PM IIIB. Bogate cmentarzysko z grobami wojowników zostało w 2004 r. odkryte w Chanii (utożsamianej ze starożytną Kydonią). Szereg nienaruszonych pochówków odsłonięto na opisywanym już cmentarzysku w Phourni. Należy do nich ‑ wyjątkowy na Krecie ‑ okrąg otoczonych murem grobów szybowych (PM IIIA). Tworzyło go siedem wykutych w skale grobów leżących w trzech rzędach, trzy z nich oznaczały dodatkowo kamienne stele. Groby zawierały bogate dary: brązowe i kamienne naczynia, pieczęcie, biżuterię. Przy jednym z narożników muru odnaleziono dużą, okrągłą jamę oblicowaną kamieniami. Wg odkrywców Janniego i Efi Sakellarakisów był to bothros przeznaczony na ofiary libacyjne. Nienaruszony pochówek odkryto również w bocznej komorze monumentalnego tolosu A, którego główna komora została splądrowana (grób był „odwiedzany” od starożytności, a nowożytni podróżnicy uważali go za legendarny grób Zeusa). W wejściu do komory złożono ofiarę z konia i byka. Wewnątrz, wśród licznych i bogatych darów (biżuteria, pieczęcie, naczynia, mebel okładany kością słoniową) złożono w larnaksie ciało kobiety, uważanej za członkinię możnego rodu i kapłankę. Nadal zmarłych kładzie się na posadzkach grobów lub w larnaksach, które coraz bardziej zyskują na popularności.

Niektóre z sanktuariów na szczytach wzgórz nadal pozostawały w użyciu, choć mniej już jest w nich wotów, zwłaszcza zaliczających się do wytworów luksusowych. Obserwuje się też istotne zmiany w religii minojskiej. Chociaż rogi sakralne i labrysy pozostają ważnymi symbolami kultowymi, to tracą one na monumentalności i najczęściej występują w postaci wyobrażeń namalowanych na naczyniach i larnaksach. Zaczynają się rozwijać charakterystyczne terakotowe przedstawienia zwane Boginiami z Uniesionymi Rękami (Goddess with Upraised Arms) – dolna część takiej figury, czyli spódnica, wykonana była na kole, natomiast górną lepiono. Nieznane jest znaczenie tych idoli(?) natomiast niewątpliwie stanowią one nowość. Dużą popularność osiągną w okresie po-pałacowym Niektóre z przedmiotów dawniej używanych w sanktuariach teraz składa się w grobach, jak trójnożne stoliki ofiarne.

Dla ceramiki PM II charakterystyczne jest występo­wanie stylu pałacowego, znanego głównie z Knossos i tam też stworzonego. Naczynia w tym stylu docierały do niewielu innych miejscowości, jak Gournia, Palaikastro, Phaistos, Chania. Utrudnia to korelację dziejów Knossos z pozostałymi rejonami. Nie można wykluczyć, że faza chronologiczna zaświadczona w Knossos nie występo­wała w wielu innych miejscach. Do stylu pałacowego zaliczają się głównie duże pitosy ozdobione motywami pochodzącymi zarówno ze stylu morskiego jak i roślinne­go. Motywy te, choć podobne do dekoracji wcześ­niej­szych naczyń, zostały jednak znacznie przetworzone: pojawia się dążenie do symetrii osiowej tak poszczegól­nych motywów zdobiących naczynia, jak i całych kompozycji. Inne naczynia zdobione w tym stylu nosiły zazwyczaj dekorację silnie zgeometryzowaną, złożoną z wielokrotnie powtarzanych elementów zdobniczych. Obok tych naczyń, pojawiły się też na Krecie tzw. puchary efirejskie (ang. Ephyreian goblet) stworzone na lądzie greckim. Coraz większą popularność zdobywały wywodzące się z minojskiej tradycji dzbany kabłąkowe.

Malarstwo ścienne zostało omówione zbiorczo w poprzednim podrozdziale, z powodu trudności w ustaleniu chronologii poszczególnych malowideł. Wymienimy jedynie w tym miejscu kompozycje datowane na okres PM II-IIIA₁ z Knossos: Procesja z Korytarza Procesji, kompozycje sportów z bykami, Tańcząca Dama, Rydwan z Palankinem, Damy Siedzące na Składanych Krzesłach (w tym Paryżanka), Kapitan Czarnych (jedno z nielicznych malowideł o tematyce militarnej przedstawia­jące kilka biegnących czarnych postaci poprzedzanych przez uzbrojonego Minojczyka), naturalnych rozmiarów byk z rejonu Sali Tronowej, dekoracja Sali Tronowej; oraz freski procesyjne z A. Triadha.

W technice fresku wykonana została malarska dekoracja wapiennego sarkofagu z A. Triadha (PM IIIA₁). Zachowana w znacznym stopniu, stanowi cenne źródło ikonograficzne do badań nad wierzeniami minojskimi. Dekoracja pokrywa wszystkie cztery boki, sceny figuralne otoczone są bogatym obramowaniem podkreślającym konstrukcję sarkofagu. Po prawej stronie lepiej zachowanego, dłuższego boku widoczna jest postać w długiej szacie zasłaniającej ręce. Zgodnie z interpretacją C. Long jest to zmarły stojący przed grobem, w jego kierunku zmierza procesja trzech mężczyzn niosących dary: model łodzi i dwa młode byczki. Przed zmarłym namalowane jest niebieskawe drzewo i czerwone murowane stopnie. Z lewej strony widoczny jest krater ustawiony pomiędzy dwoma słupami zwieńczonymi podwójnymi siekierami, na których siedzą ptaki. Pochylona kobieta (kapłanka?) wlewa do krateru płyn (krew?) z naczynia przypominającego wiadro. Za nią druga kobieta niesie dwa takie naczynia zawieszone na nosidle, scenę zamyka mężczyzna grający na lirze. Poszczególne sceny dodatkowo wyodrębnione są poprzez zmiany w kolorze tła (białe przy zmarłym i libacji, niebieskie przy procesji). Na drugim dłuższym boku, po środku, przedstawiona została ofiara z byka. Pod stołem, na którym leży związane zwierzę z poderżniętym już gardłem, znajdują się dwie kozy; za stołem, częściowo przesłonięty przez pierwszoplanową scenę z ofiarą, stoi mężczyzna grający na podwójnym flecie. Z lewej strony procesja pięciu kobiet zbliża się do ofiarnego stołu. Z prawej kobieta (kapłanka?) wyciąga ręce nad płaską miseczką stojącą na ołtarzu. Nad ołtarzem namalowane są dzbanek i kosz z owocami, dalej na prawo znajduje się słup z podwójną siekierą i mała konstrukcja zwieńczona sakralnymi rogami, spoza których widoczne jest drzewo. Ponownie zmienia się kolor tła (żółte dla procesji, białe dla ofiary z byka i niebieskie dla sanktuarium). Malowidła z krótszych boków są podobne: dwie kobiety (boginie?) przedstawione zostały na rydwanie: po jednej stronie zaprzężonym w gryfy, po drugiej w dzikie kozy. Scena z kozami jest nieco mniejsza, powyżej znajdował się rejestr z jeszcze jednym malowidłem, z którego zachowały się tylko fragmenty dwóch mężczyzn.

Znacznie mniej można powiedzieć o innych rodzajach twórczości minojskiej. Wiadomo, że wykorzystywano pieczęcie i pierścienie pochodzące z wcześniejszego okresu, choć też nadal produkowano nowe gemmy. Zmieniła się ich kompozycja: przeważają teraz sceny heraldyczne; popularność zyskuje motyw ukazujący lwa atakującego byka; przedstawienia zwierząt stają się bardziej schematyczne. Nieliczne znaleziska wyrobów z kości słoniowej wskazują na istnienie warsztatów produkujących przedmioty z tego surowca. Biżuteria natomiast, była wykonywana często z pasty szklanej (groby wojowników), ze złota, niekiedy posługiwano się techniką granulacji.

Omawiany tu okres wzbudził w literaturze naukowej wielkie kontrowersje, a spór o właściwą interpretację źródeł archeologicznych nie wygasł do dziś.

Tradycyjny pogląd głoszony przez A. Evansa rekonstruował ostatni okres istnienia pałacu w Knossos w następujący sposób. W końcu PM IB wielka fala katastrof niszczy wszystkie pałace oraz wiele osad na Krecie. Pojawia się styl pałacowy, w odczuciu Evansa będący odejściem od swobody i inwencji minojskiej, zapewne na skutek silnego wpływu lub obecności przybyszów z lądu greckiego, stojącego na niższym stopniu rozwoju. Ceramice tej towarzyszą także tabliczki pisma linearnego B. Ostateczna katastrofa nadchodzi w końcu PM II (wg nowszych badań – w PM IIIA₁), a po niej bywają użytkowane już tylko niektóre pomieszczenia pozosta­jącego w ruinie dawnego.

Odczytanie pisma linearnego B (p. Pisma) ukazało, że na Krecie i na lądzie greckim używano języka greckiego. L. Palmer zauważył, że choć archiwa z Knossos i Pylos zapisują dokładnie tę samą fazę rozwoju języka, to z datowań Evansa dla Knossos (PM II) i C. Blegena dla Pylos (PH IIIB) wynika, iż dzieli je ok. 250 lat. Ponieważ jest to w historii ewolucji mowy czas bardzo długi – powinny być widoczne w zapisach na tabliczkach różnice, których jednak nie znajdujemy. Wyciągnął stąd wniosek, że któreś z datowań jest błędne, a skoro badania Blegena są nowsze, oparte na lepszych podstawach, to widocznie mylił się Evans i w rzeczywis­tości pałac w Knossos istniał jeszcze w PM IIIB. Wystąpienie Palmera rozpętało długą dyskusję trwającą do dziś. Na stanowisku evansowskim pozostaje grupa głównie badaczy brytyjskich, części francuskich i niemieckich. Wydaje się, że przeważa jednak opinia pozostałych, oparta na poniższych argumentach, wynikających z dokładnej analizy dzienników wykopalis­ko­wych Evansa i jego asystenta D. Mackenzie’go, raportów wstępnych publikowanych w Journal of Hellenic Studies oraz The Palace of Minos at Knossos Evansa. Wszystkie te źródła w wielu punktach są rozbieżne, szczególnie wielkie różnice występują między dziełem Evansa, a pozostałymi zapisami. Wska­zuje się, że tabliczki pisma linearnego nie zostały w rzeczywistości znalezione w tych samych warstwach, co ceramika w stylu pałacowym, lecz w wyższych, czyli są od nich późniejsze (najwcześniejsze zapisy znaleziono w Pokoju Tabliczek Rydwanów (Room of the Chariot Tablets) i datuje się je na PM IIIA₁; pozostałe znaleziono w jeszcze wyższych warstwach i głównie w szczątkach Piano Nobile). Najważniejszą przesłanką jest kwestia kompletnych (choć potłuczonych) naczyń, które charak­teryzują warstwy ostatecznego zniszczenia budowli. Otóż, według Evansa wielkie pitosy w stylu pałacowym były znalezione w stanie kompletnym. Jednak w rzeczywis­tości są one w ogromnej części rekonstruowane i uzupełniane. Natomiast w prowadzonych przez siebie krótkich wykopaliskach w XIX w. Minos Kalokairinos, miejscowy nauczyciel z kupieckiej rodziny, odnalazł w rejonie Sali Tronowej i Magazynów całą serię kompletnych naczyń PM IIIB. Okazało się też, że w czasie prac Evansa wyrzucono ponad 80% ceramiki z warstw wyższych, datowanych na PM IIIA-B, co w efekcie dało wrażenie, że w pałacu takiej ceramiki właściwie w ogóle nie było.

W wyniku powyższych rozważań przyjmuje się, że po zniszczeniu pałacu minojskiego w PM IB nastąpiła odbudowa, krótkotrwała faza zwana pałacem przejścio­wym, charakteryzująca się stylem pałacowym. Ta „przejściowość” zawarta w nazwie pałacu PM II wynika z pojawiania się coraz liczniejszych dowodów obecności Mykeńczyków na Krecie. Zaliczyć do nich trzeba zwłaszcza groby wojowników znalezione w rejonie Knossos, przypominające mykeńskie obyczaje grzebalne. Zwiększa­jąca się obecność wojowniczych przybyszów z lądu greckiego jest zapowiedzią przejęcia przez nich kontroli politycznej nad wyspą w następnej fazie chronologicznej. W końcu PM II lub raczej na początku PM IIIA nadeszła nowa katastrofa. Po niej pałac znów odbudowano, choć może nie wszystkie jego części, tym razem dla władcy posługują­cego się językiem greckim. Dlatego też ten ostatni pałac, który mógł mieć dwie fazy, nazywa­my mykeńskim. Przetrwał on do końca PM IIIA, a zapewne istniał też dłużej. Ironia losu sprawiła, że niektóre z pomieszczeń, np. Sala Tronowa, zrekonstruowanych przez Evansa w poczuciu, że stanowią one szczyt osiągnięć minojskich, w rzeczywistości służyły Mykeńczykom, nisko cenionym przez wielkiego archeologa.

C.Okres późnominojski IIIA₂-C

początek, stanowiska, ceramika, freski, plastyka, gliptyka, naczynia k., rzemiosło, PM II-IIIA1, SM, literatura

Po zamykającym poprzedni okres, kolejnym zburzeniu pałacu w Knossos, nastąpił na Krecie czas silnych wpływów z lądu greckiego. Ich widomą oznaką są: stosowanie pisma linearnego B w odbudowanym pałacu Knossos i w Chania, pojawienie się dużej ilości ceramiki mykeńskiej, ścisłe kontakty gospodarcze utrzymywane między wyspą a lądem, pojawienie się, choć sporadyczne, budowli typu megaronowego, rozpowszechnienie mykeńskiego sposobu zdobienia naczyń i larnaksów. Trudna do zrozumienia jest sytuacja polityczna panująca na Krecie. Jeśli pałac w Knossos przeżywał ostatni okres swego istnienia, zgodnie z nowymi interpretacjami, z którymi się zgadzamy, wtedy w nim oraz w Chania widzieć by należało główne centra władzy. Rola Knossos wyraźnie już jednak osłabła, co widać w postępującym zaniku wspólnego dla całej wyspy stylu zastępowanego coraz częściej lokalnymi. Zniszczenie tych ośrodków w PM IIIA₁ i następującą potem odbudowę można wiązać z ostatecznym przejęciem kontroli przez Mykeń­czy­ków. Jeżeli jednak prawdziwą okazałaby się interpretacja evansowska, to mielibyśmy do czynienia z pewną pustką polityczną i brakiem silniejszego ośrodka w centralnej i wschodniej części wyspy, natomiast zburzenie pałacu mogło nastąpić w wyniku rewolty minojskiej przeciw dominacji mykeńskiej. Brak osad obronnych świadczyć może o podporządkowaniu Krety obcym władcom, co zlikwidowało bezpośrednie zagrożenia. PM IIIB przyniósł odrodzenie i polepszenie sytuacji gospodarczej.

Część osad powstałych we wcześniejszych okresach nadal była zamieszkała, choć zmienił się charakter ich architektury: zanikły rozległe budowle o wielu pokojach rozplanowanych wokół centralnego dziedzińca, a w ich miejsce zaczęły rozpowszechniać się konstrukcje kilku­pomieszcze­niowe, osiowe, nieregularne, choć dziedzińce wewnętrzne nadal istniały. Dobrym przykładem takiej architektury jest powstała w PM IIIA na obrzeżu niziny Lasithi osada Kephala Chondru. Znaleziono tam małe domy, wąskie uliczki, wewnętrzne placyki i dziedzińczyki; narożniki budowli często odbiegały od kąta prostego.

W Knossos pałac jest nadal użytkowany do co najmniej połowy PM IIIB. W tym czasie Sala Tronowa uzyskuje swoją ostateczną formę, na dziedzińcu centralnym kładziony jest nowy bruk. W Małym Pałacu w PM IIIA₂ zostaje zablokowany polithiron. Budowla ta, Unexplored Mansion oraz Willa Królewska były używane do przynajmniej połowy PM IIIB. Zniszczenie pałacu, zakończenie jego funkcji jako centrum administracyjno-gospodarczego przyjmujemy za koniec okresu pałacowego na Krecie.

W Malia dzielnica Ni zostaje wzbogacona o megaron z paleniskiem między dwiema kolumnami. W Gournia, miejscowa budowla typu pałacowego nie została odbudowana, natomiast w pobliżu jej ruin powstał budynek na planie megaronowym w PM IIIA i następna budowla typu mykeńskiego w PM IIIB.

A. Triadha przeżywa kolejny okres rozkwitu w PM IIIA₂ – powstaje budowla W oraz świątynia przy Agorze. Kommos kwitło nadal aż po wczesną fazę PM IIIB. Na Mochlos powstał nowy dom, używany po PM IIIB. W tym okresie powstała tam też brukowana droga. W Archanes (Tourkogeitonia) odkryto okazałe fundamenty jakiejś budowli, którym towarzyszyła ceramika PM IIIA-B.

Wykopaliska w Chania dostarczyły licznych znalezisk architektury świadczących o dobrej sytuacji gospodarczej i politycznej tego centrum politycznego Krety zachodniej. Na murach wcześniejszych budowli o charakterze pałaco­wym czy willowym, powstały nowe konstrukcje (Domy I i II), w tym część zawierająca pomieszczenia w typie megaronu. Miasto było zamieszkane do końca PM IIIB, kiedy to zostało zniszczone w pożarze. Nie wyklucza się, że po upadku pałacu w Knossos Chania stała się polityczno-administracyjnym centrum wyspy.

Wiadomo, że nie ustała aktywność na tradycyjnych obszarach rolniczych Krety centralnej i wschodniej, jednak mieszkańcy porzucali swe osady przenosząc się do osiedli refugialnych wznoszonych na tarasach na zboczach gór, w miejscach zapewniających dobry widok na całą okolicę. Świadczy to o braku bezpieczeństwa spowodowanym albo słabością państw nie mogących przeciwstawić się wrogom zewnętrznym, albo silnymi podziałami politycznymi na wyspie prowadzącymi do walk wewnętrznych. Przesuwanie się osadnictwa ku bezpieczniejszym rejonom nasila się w końcu PM IIIB, kiedy to powstaje cytadela obronna w Kastrokephala, przypominająca założenia mykeńskie.

W przeciwieństwie do lądu greckiego brak jest wyraźnej cezury rozgraniczającej PM IIIB i C. Obserwuje się natomiast postępujące zmniejszanie liczby zamieszkałych osad. Knossos PM IIIC znane nam jest głównie z ceramiki i grobów. A. Triadha, Pseira, Palaikastro i Kommos zostały opuszczone.

Po pożarze z końca PM IIIB, który zniszczył Chania i Malia, stanowiska były wprawdzie nadal zamieszkane ale już w zacznie mniejszym stopniu. Koło Palaikastro została zbudowana wysoko na wzgórzu osada Kastri składająca się z małych domów (samo Palaikastro natomiast zostało opuszczone).

Obserwuje się wyraźne zjawisko przesuwania osadnictwa w głąb lądu, na tereny wysoko położone, zapewniające większe bezpieczeństwo. W końcu PM IIIC została założona osada Karphi. Wybrano dla niej miejsce położone wysoko na wzgórzach, ponad północną granicą Lasithi, naturalnie obronne i dające szeroki widok na całą okolicę. W najwyższym punkcie, na skraju osady wzniesiono niewielką świątynię z ławą i ołtarzem. Do wyposażenia przybytku należały idole typu Bogini ze Wzniesionymi Rękami. Poniżej osady znajdowało się cmentarzysko złożone z grupy niewielkich tolosów używanych także w SMin. Z PM III C pochodzi osada Kavousi Vronda, gdzie szczyt wzgórza zajmuje spory budynek z brukowanym dziedzińcem, na zboczu znajdowała się kaplica, z której pochodzą fragmenty aż 17 figur Bogini z Uniesionymi Rękoma, kilka rur z wężami (snake tubes) i naczyń w kształcie koszyków (kalathoi). Na szczycie znajduącym się powyżej Vrondy leżała kolejna osada Kastro, zamieszkiwana aż po okres orientalizujący (wczesny VII w. p.n.e.).

Najbardziej rozpowszechnione są w PM III groby komorowe. Szczególnie istotne jest duże cmentarzysko w Armenoi k. Rethimnon, gdzie zmarli byli chowani często w terakotowych larnaksach. Niekiedy spotyka się też groby tolosowe oraz pitosowe. Wyposażenie jest dość skromne i poza ceramiką z rzadka spotykamy naczynia metalowe, broń i biżuterię (Chania, Gournes). Wyjątkiem jest datowany na PM IIIA₂ niezwykle bogaty pojedynczy pochówek kobiety w tolosie D z Phourni. Jej ciało okryte peplosem ze złotymi aplikami ułożono na marach z twarzą skierowaną w stronę brązowego lustra. Wśród darów była m.in. bogata złota biżuteria znaleziona na zmarłej i w pyksidzie u wezgłowia. W PM IIIC obok wymienionych rodzajów grobów pojawiają się znów pochówki dziecięce w domach (Knossos). Nowym obrządkiem grzebalnym jest kremacja. Prochy wsypane do urn umieszczano w grobach obok pochówków szkieletowych (np. Knossos, Vrokastro). W wyposażeniu grobowym, obok licznie reprezentowanej ceramiki, spotykamy niekiedy uzbrojenie, naczynia metalowe, fragmenty przedmiotów z żelaza. W grobie tolosowym w Mouliana odkryto złotą maskę zakrywającą twarz zmarłego.

W omawianym okresie rozpowszechnia się na Krecie ceramika mykeńska. Naczynia pozostające w tradycji minojskiej jeszcze w PM IIIA₁ dekorowane były stylizowanymi motywami roślinnymi i geometrycznymi o spójnej stylistyce występującej na całej wyspie. Z końcem tego okresu powstają lokalne style ceramiczne zastępujące widoczną do tej pory supremację Knossos. Przeważają motywy geometryczne, chociaż niektóre z naczyń zdobione są przedstawieniami ptaków, ośmiornic lub ryb. Postać ludzka wyobrażana jest jedynie na larnaksach. Z tradycji minojskiej wywodzi się nowy styl dekoracji naczyń w PM IIIC zwany wypracowanym lub frędzlowym (Fringed Style). Dekoracja jest bogata, często pojawiają się linie faliste dodatkowo urozmaicane frędzlami, występują motywy ptaków i zwierząt. Tak charakterystyczny dla odrodzenia kultury mykeńskiej po zniszczeniach końca PH IIIB styl zwany zwartym (Close Style) wydaje się mieć swoje korzenie w twórczości kreteńskiej.

W plastyce figuralnej wyróżniają się duże idole terakotowe częściowo toczone na kole; interpretowane jako przedstawienia Bogini ze Wzniesionymi Rękoma. Wiele z nich odnalezionych było w kaplicach (Gazi, Gournia, Kannia, Karphi, Kavousi Vronda, Knossos). Ich głowy zdobią atrybuty o znaczeniu religijnym lub/i symbolicznym: rogi sakralne, dyski, ptaki, makówki, węże. Nadal wytwarzane są niewielkie figurki ludzkie oraz zwierzęce z gliny i brązu.

Zanikają wytwory z kości słoniowej, umiejętność grawerowania pieczęci, ciągle jednak znane są techniki obróbki metali szlachetnych, jak np. repoussé.

D.Okres sub-minojski

początek, stanowiska, ceramika, freski, plastyka, gliptyka, naczynia k., rzemiosło, PM II-IIIA1, PM IIIA2-C, literatura

Początek okresu SMin wyznaczają zmiany w dekoracji ceramiki i opuszczenie części osad (między innymi Kastri). Wiąże się to zapewne z migracją w kierunku Cypru i na Bliski Wschód. Inne stanowiska, jak Karphi, Kavousi czy Knossos, były dalej zamieszkane. Dużo informacji pochodzi z grobów często dosyć bogato wyposażonych, zwłaszcza z cmentarzysk w rejonie Knossos. Oprócz ceramiki zawierały one także szpile i fibule z brązu, a niekiedy z żelaza.

Styl sub-minojski w ceramice zawiera zarówno tradycyjne elementy minojskie (kształt i motywy dekoracyjne) jak i cechy charakterystyczne dla stylów ceramiki mykeńskiej z fazy PH IIIC. Zanikają styl frędzlowy oraz motywy roślinne, dominują natomiast motywy geometryczne, zwłaszcza linearne. Osobną grupę tworzy malowana ceramika z Karphi. W przeciwieństwie do ceramiki sub-mykeńskiej z lądu greckiego naczynia sub-minojskie znajdowane są na terenie całej wyspy.

Nadal wykonywano stosunkowo dużo przedmiotów metalowych z brązu, a także na mniejszą skalę z żelaza: fibule (zwłaszcza typ łukowaty), szpile (krótkie, z dwoma podstawowymi typami główek), pierścionki, broń (miecze i groty strzał), drobną plastykę figuralną oraz narzędzia. Przedmioty z metali szlachetnych, kości słoniowej, fajansu oraz pieczęcie odnajdywane są sporadycznie w grobach.

Koniec okresu sub-minojskiego przypada na opuszczenie osady Karphi (datowane na początek PG), chociaż miejscowości jak Kavousi czy Knossos przetrwały co najmniej do środkowej fazy PG. Unikalnym przykładem kontynuacji wcześniejszych tradycji jest stanowisko Kato Syme położone na południu wyspy. W czasach klasycznych znajdowało się tam sanktuarium Hermesa i Afrodyty, początki kultu w Syme sięgają jednak okresu młodszych pałaców, istniało tam wówczas otwarte sanktuarium. Kolejne okresy reprezentowane są nieprzerwanie przez wota i pozostałości architektoniczne.

E.Literatura

początek, stanowiska, ceramika, freski, plastyka, gliptyka, naczynia k., rzemiosło, PM II-IIIA1, PM IIIA2-C, SM

Åström, P. (red.), High, Middle or Low? [Acts of an International Colloquium on Absolute Chronology, Gothenburg, 20-22 August 1987] I-III (Göteborg 1987, 1987, 1989).

Alexiou, S., He minoïke thea meth’ upsomenon cheiron (Heraklion 1958).

Alexiou, S., „Peri minoïkon dexamenon katharmou”, Kretika Chronika 24 (1972) 414-434.

Alexiou, S., „Teiche kai akropoleis ste minoïke Krete”, Kretologia 8 (1979) 41-56.

Antichità Cretesi: Studi in onore di Doro Levi I (Catania 1973).

Baxevani, K., „A Minoan Larnax from Pigi Rethymnou With Religious and Funerary Iconography”, w: C. Morris (red.), Klados. Essays in honour of J.N. Coldstream [BICS Suppl. 63] (London 1995), 15‑33.

Belli, P., „Nuovi documenti per lo studio delle tombe circolari cretesi”, SMEA 25 (1984) 91-141.

Bennet, J., „The Structure of the Linear B Administration at Knossos”, AJA 89 (1985) 231-249.

Bennet, J., „Knossos in Context: Comparative Perspectives on the Linear B Administration of LM II-III Crete”, AJA 94 (1990) 193-211.

Betancourt, P. P. i in., Vasilike Ware. An Early Bronze Age Pottery Style in Crete (Göteborg 1979).

Betancourt, P. P., Cooking Vessels from Minoan Kommos (Los Angeles 1980).

Betancourt, P. P., „The Crocus and Festoons Motif: Evidence for Traveling Vase Painters?”, TUAS 7 (1982) 34-37.

Betancourt, P. P., The Cretan Collection in the University Museum, University of Pennsylvania I: Minoan Objects from Vasiliki, Pseira, Sphoungaras, Priniatikos Pyrgos, and Other Sites (Philadelphia 1983).

Betancourt, P. P., „Dating the Aegean Late Bronze Age with Radiocarbon”, Archaeometry 29 (1987) 45-49.

Betancourt, P. P., The History of Minoan Pottery (Princeton 1985) 3-15.

Betancourt, P. P. i in., East Cretan White-on-Dark Ware: Studies on a Handmade Pottery of the Early to Middle Minoan Periods (Philadelphia 1984).

Betancourt, P. P. i H. N. Michael, „Dating the Aegean Late Bronze Age with Radiocarbon: Addendum”, Archaeometry 29 (1987) 212-213.

Betancourt, P. P. i G. A. Weinstein, „Carbon-14 and the Beginning of the Late Bronze Age in the Aegean”, AJA 80 (1976) 329-348.

Betts, J. H., „New Light on Minoan Bureaucracy: A Re-examination of Some Cretan Sealings”, Kadmos 6 (1967) 15-40.

Biesantz, H., Kretisch-mykenische Siegelbilder. Stilgeschichte und chronologische Untersuchungen (Marburg 1954).

Bietak, M., „Minoan Wall-paintings Unearthed at Ancient Avaris”, Egyptian Archaeology: Bulletin of the Egyptian Exploration Society 2 (1992) 26-28.

Bietak, M., J. Dorner, I. Hein i P. Janosi, „Neue Grabungsergebnisse aus Tell el-Dab’a und ‚Ezbet Helmi im östlichen Nildelta 1989-1991”, Ägypten und Levante 4 (1994) 9-80.

Bloedow, E. F., „The ‘Sanctuary Rhyton’ from Zakros: What Do the Goats Mean?” Annales d’archéologie égéenne de l’Université de Liège [Aegaeum 6] (Liège 1990) 66-67.

Branigan, K., „Byblite Daggers in Cyprus and Crete”, AJA 70 (1966) 123-126.

Branigan, K., „The Earliest Minoan Scripts: the Pre-palatial Background”, Kadmos 8 (1969) 1-22.

Branigan, K., „Further Light on Prehistoric Relations between Crete and Byblos”, AJA 71 (1967) 117-121.

Branigan, K., Copper and Bronze Working in Early Bronze Age Crete (Göteborg 1968).

Branigan, K., The Tombs of Mesara (London 1970).

Branigan, K., The Foundations of Palatial Crete (London 1970).

Branigan, K., „Minoan Foot Amulets and their Eastern Counterparts”, SMEA 11 (1970) 7-23.

Branigan, K., „Cycladic Figurines and their Derivatives in Crete”, BSA 66 (1971) 57-78.

Branigan, K., Aegean Metalwork of the Early and Middle Bronze Age (Oxford 1974).

Branigan, K., „The Tombs of Mesara: New Tombs and New Evidence”, BICS 22 (1975) 200-203.

Branigan, K., „Early Aegean Metal Seals and Signets”, SMEA 17 (1976) 157-166.

Branigan, K., „Minoan Colonialism”, BSA 76 (1981) 23-33.

Branigan, K., Pre-Palatial: The Foundations of Palatial Crete: A Survey of Crete in the Early Bronze Age (Amsterdam 1988).

Branigan, K., „The Early Keep, Knossos: A Reappraisal”, BSA 87 (1992) 153-163.

Branigan, K., Dancing with Death. Life and Death in Southern Crete c.3000-2000 B.C  (Las Palmas 1992).

Broodbank, C., „The Neolithic Labyrinth: Social Change at Knossos before the Bronze Age”, JMA 5:2 (1992) 39-75.

Broodbank, C. i T. F. Strasser, „Migrant Farmers and the Neolithic Colonisation of Crete”, Antiquity 65 (1991) 233-245.

Buchholz, H-G., „The Problem of Minoan Relations with the West at the Beginning of the Late Bronze Age”, TUAS 5 (1980) 45-60.

Buck, R. J., „The Minoan Thalassocracy Re-examined”, Historia 11 (1962) 129-137.

Cadogan, G., „Some Faïence, Blue Frit and Glass from Fifteenth Century Knossos”, TUAS 1 (1976) 18-19.

Cadogan, G., „Dating the Aegean Bronze Age without Radiocarbon”, Archaeometry 20 (1978) 209-214.

Cadogan, G., „Cyprus and Crete c. 2000-1400 B.C.”, in Acts of the International Archaeological Symposium „The Relations between Cyprus and Crete, ca. 2000-500 B.C.” (Nicosia 1979) 63-68.

Cadogan, G., „The Rise of the Minoan Palaces”, BICS 28 (1981) 164-165.

Cadogan, G., „Early Minoan and Middle Minoan Chronology”, AJA 87 (1983) 507-518.

Cadogan, G., „The Lasithi Area in the Old Palace Period”, BICS 37 (1990) 172-174.

Cadogan, G., E. Hatzaki i A. Vasilakis (red), Knossos: Palace, City, State: Proceedings of the Conference in Herakleion organised by the British School at Athens and the 23rd Ephoreia of Prehistoric and Classical Antiquities of Herakleion, in November 2000, for the Centenary of Sir Arthur Evans's Excavations at Knossos, BSA 12 (London 2004).

Cameron, M. A. S., „Unpublished Paintings from the ‘House of the Frescoes’„, BSA 63 (1968) 1-31.

Cameron, M. A. S., „On Theoretical Principles in Aegean Bronze Age Mural Restoration”, TUAS 1 (1976) 20-41.

Cameron, M. A. S., „Theoretical Interrelations among Theran, Cretan and Mainland Frescoes”, w: Doumas, C. i H. C. Puchelt (red.), Thera and the Aegean World I (London 1978) 579-592.

Cameron, M. i S. Hood, Sir Arthur Evans’ Knossos Fresco Atlas, with Catalogue of Plates (London 1967).

Cameron, M. A. S., R. E. Jones i S. E. Philippakis, „Scientific Analyses of Minoan Fresco Samples from Knossos”, BSA 72 (1977) 121-184.

Catling, H. W., „Late Minoan Vases and Bronzes in Oxford”, BSA 63 (1968) 89-131.

Catling, H. W., Cherry, J. F., R. E. Jones i J. T. Killen, „The Linear B Inscribed Stirrup Jars and West Crete”, BSA 75 (1980) 49-113.

Catling, H. W. i V. Karageorghis, „Minoika in Cyprus”, BSA 55 (1960) 109-127.

Cavanagh, W. G. i R. R. Laxton, „The Structural Mechanics of the Mycenaean Tholos Tomb”, BSA 76 (1981) 109-140.

Chapin, A. P., „The Sanctuary Rhyton from Kato Zakros and the Representation of Space in Aegean Art of the Bronze Age”, AJA 96 (1992) 334.

Cherry, J. F., „The Emergence of the State in the Prehistoric Aegean”, Proceedings of the Cambridge Philological Society 30 (1984) 18-48.

Cherry, J. F., „Polities and Palaces: Some Problems in Minoan State Formation”, w: Renfrew, C. i Cherry, J. F. (red.), Peer Polity Interaction and Socio-Political Change (Cambridge 1986) 19-45.

Cline, E. H., „Monkey Business in the Bronze Age Aegean”, BSA 86 (1991) 29-42.

Coleman, J., „Greece and the Aegean from the Mesolithic to the End of the Early Bronze Age”, w: R. W. Ehrich (red.), Chronologies in Old World Archaeology (Chicago 1992²) 1:247-279, 2:203-221.

Coulomb, J., „Le prince aux lis de Knossos reconsidéré”, BCH 103 (1979) 29-50.

Coulomb, J., „Les boxeurs minoens”, BCH 105 (1981) 27-40.

D’Agata, A. L. i J. Moody (red), Ariadne’s Threads: Connections between Crete and the Greek Mainland in Late Minoan III (LM IIIA2 to LM IIIC). Proceedings of the International Workshop held at Athens, Scuola Archeologica Italiana, 5-6 April 2003, (Atene 2005).

Damiani Indelicato, S., Piazza pubblica e palazzo nella Creta minoica (Roma1982).

Damiani Indelicato, S., „Plaidoyer pour un meilleur usage du mot palais en archéologie minoenne”, Revue des Études Anciennes 90 (1988) 65-83.

Darcque, P. i J-C. Poursat (red.), L’iconographie minoenne [BCH Supplement 11] (Paris 1985)

Davaras, C., „Early Minoan Jewelry from Mochlos”, BSA 70 (1975) 101-114.

Davis, J. L., „Minos and Dexithea: Crete and the Cyclades in the Later Bronze Age”, w: Davis, J. L. i Cherry, J. F. (red.), Papers in Cycladic Prehistory (Los Angeles 1979) 143-157.

Davis, J. L., „The Earliest Minoans in the South-East Aegean: a Reconsideration of the Evidence”, AS 32 (1982) 33-41.

Doumas, C., „The Minoan Thalassocracy and the Cyclades”, AA (1982) 5-14.

Doxey, D., „Causes and Effects of the Fall of Knossos in 1375 B.C.”, OJA 6 (1987) 301-324.

Driessen, J., „The Minoan Hall in Domestic Architecture on Crete: To Be in Vogue in Late Minoan IA?”, Acta Archaeologica Lovanensia 21 (1982) 27-92.

Driessen, J., „The Scribes of the ‘Room of the Chariot Tablets’„, MINOS Supp. 10 (1988), 123-165.

Driessen, J., An Early Destruction in the Mycenaean Palace at Knossos (Leuven 1990).

Driessen, J.,” ‘Collector’s Items.’ Observations sur l’élite mycénienne de Cnossos”, w: J.-P. Olivier (red.), Mykenaïka. Actes du IXe Colloque international sur les textes mycéniens et égéens, Centre del’Antiquité Grecque et Romaine de la Fondation Hellénique des Recherches Scientifiques et École Française d’Athènes [BCH Suppl. 25] (Paris 1992) 197-214.

Driessen, Jan., „’Crisis Architecture’? Some Observations on Architectural Adaptations as Immediate Responses to Changing Socio-Cultural Conditions”, Topoi 5 (1995) 63-88.

Driessen, J i A. Farnoux., „Mycenaeans at Malia?”, AEA 1 (1994), 54-64.

Driessen, J. i C. MacDonald, „Some Military Aspects of the Aegean in the Late Fifteenth and Early Fourteenth Centuries B.C.”, BSA 79 (1984) 49-75.

Driessen, J. i C. MacDonald, The Troubled Island. Minoan Crete Before and After the Santorini Eruption [Aegaeum 17] (Liège 1997).

Driessen, J., I. Schoep i R. Laffineur (red), Monuments of Minos. Rethinking the Minoan Palaces. Proceedings of the International Workshop “Crete of the hundred Palaces?” [Aegaeum 23] (Liège 2001).

Duhoux, Y., Le disque de Phaistos (Louvain 1977).

Eilapine. Tomos timetikos yia ton kathegete Nikolao Platona (Heraklion 1987).

Evans, A., „On a Minoan Bronze Group of a Galloping Bull and Acrobatic Figure from Crete”, JHS 41 (1921) 247-259.

Evans, J. D., „Neolithic Knossos: the Growth of a Settlement”, PPS 37 (1971) 95-117.

Evans, J. D., „The Early Minoan Occupation of Knossos: A Note on Some New Evidence”, AS 22 (1972) 115-128.

Evely, D., „The Potter’s Wheel in Minoan Crete”, BSA 83 (1988) 83-126.

Evely, D., H. Hughes-Brock i N. Momigliano (red.), Knossos: A Labyrinth of History. Papers Presented in Honour of Sinclair Hood (Bloomington 1994).

Fiandra, E., „I periodi struttivi del primo palazzo di Festòs”, Kretike Chronika 15-16 (1961-62) 112-126.

Fiandra, E., „A che cosa servivano le cretule di Festòs”, in Pepragmena tou B’ Diethnous Kretologikou Synedriou (Athenai 1968) 383-397.

Fiandra, E., „Ancora a proposito delle cretule di Festòs”, Bolletino d’Arte 60 (1975) 1-25.

Finkelberg, M., „Minoan Inscriptions on Libation Vessels”, Minos 25-26 (1990-91) 43-86.

Forsdyke, J., „The ‘Harvester Vase’ of Hagia Triada”, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 17 (1954) 1-9.

Foster, K. P., Aegean Faïence of the Bronze Age (New Haven 1979).

Foster, K. P., Minoan Ceramic Relief (Göteborg 1982).

Furness, A., „The Neolithic Pottery of Knossos”, BSA 48 (1953) 94-134.

Giesecke, H-E., „Kretische Schurze”, OpAth 17 (1988) 91-98.

Gill, M. A. V., „The Minoan ‘Genius’„, AM 79 (1964) 1-21.

Gill, M. A. V., „The Knossos Sealings: Provenance and Identification”, BSA 60 (1965) 58-98.

Godart, L., „Le linéaire A et son environnement”, SMEA 20 (1979) 27-42.

Godart, L. i J-P. Olivier, Recueil des inscriptions en linéaire A I-V (Paris 1976-1985).

Graham, J. W., „The Phaistos Piano Nobile”, AJA 60 (1956) 151-157.

Graham, J. W., „The Residential Quarter of the Minoan Palace”, AJA 63 (1959) 47-52.

Graham, J. W., „The Minoan Unit of Length and Minoan Palace Planning”, AJA 64 (1960) 335-341.

Graham, J. W., „Windows, Recesses, and the Piano Nobile in the Minoan Palaces”, AJA 64 (1960) 329-333.

Graham, J. W., „The Minoan Banquet Hall”, AJA 65 (1961) 165-172.

Graham, J. W., „Further Notes on the Minoan Foot”, Proceedings of the Second International Cretological Congress (Athens 1967) 157-165.

Graham, J. W., „Bathrooms and Lustral Chambers”, w: K. Kinzl (red.), Greece and the Eastern Mediterranean in Ancient History and Prehistory (Berlin 1977) 110-125.

Graham, J. W., „Further Notes on Minoan Palace Architecture: 1. West Magazine and Upper Halls at Knossos and Malia; 2. Access to, and Use of, Minoan Palace Roofs”, AJA 83 (1979) 49-69.

Graham, J. W., The Palaces of Crete (Princeton 1962, 1986).

Hägg, R., „On the Nature of the Minoan Influence in Early Mycenaean Messenia”, Opuscula Atheniensia 14 (1982) 27-37.

Hägg, R. (red), The Function of the 'Minoan Villa': Proceedings of the Eighth International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 6-8 June 1992, (Stockholm 1997).

Hägg, R. i N. Marinatos (red.), The Minoan Thalassocracy: Myth and Reality (Stockholm 1984).

Hägg, R. i N. Marinatos, „On the Ceremonial Function of the Minoan Polythyron”, OpAth 16 (1986) 57-73.

Hägg, R. i N. Marinatos (red.), The Function of the Minoan Palaces (Stockholm 1987).

Hägg, R. i F. Sieurin, „On the Origin of the Wooden Coffin in Late Bronze Age Crete”, BSA 77 (1982) 177-186.

Haggis , D. i Nowicki, K., „Khalasmeno and Katalimata: Two Early Iron Age Settlements in Monastiraki, East Crete”, Hesperia 62 (1993), 303-337.

Halbherr, F., E. Stefani, i L. Banti, „Hagia Triada nel periodo tardo palaziale”, ASAtene 55 (1980) 13-291.

Hallager, B., „Crete and Italy in the Late Bronze Age III Period”, AJA 89 (1985) 293-305.

Hallager, E., The Mycenaean Palace at Knossos (Stockholm 1977).

Hallager, E., „The History of the Palace at Knossos in the Late Minoan Period”, SMEA 19 (1978) 17-33.

Hallager, E., The Master Impression (Göteborg 1985).

Hallager, E., „The Knossos Roundels”, BSA 82(1987)

Hallager, E., „Final Palatial Crete. An Essay in Minoan Chronology”, w: Studies in Ancient History and Numismatics Presented to Rudi Thomsen (Aarhus 1988) 11-21.

Hallager, E. i M. Vlasakis, „Two New Roundels with Linear A from Khania”, Kadmos 23 (1984) 1-10.

Halstead, P., „From Determinism to Uncertainty: Social Storage and the Rise of the Minoan Palace”, w: A. Sheridan i G. Bailey (red.), Economic Archaeology (Oxford 1981) 187-213.

Hamilakis, Y. (red), Labyrinth Revisited. Rethinking ‘Minoan’ Archaeology (Oxford 2002).

Hamilakis, Y. i N. Momigliano (red), Archaeology and European Modernity: Producing and consiuming the ‘Minoans’ [Creta Antica 7] (2006).

Hankey, V., „Stone Vessels at Myrtos Pyrgos”, Pepragmena tou D’ Diethnous Kretologikou Synedriou A’ (Athenai 1980) 210-215.

Hankey, V., „The Communal Tomb in Pyrgos IV (Late Minoan I)”, BICS 33 (1988) 135-137.

Hankey, V. i O. Tufnell, „The Tomb of Maket and its Mycenaean Import”, BSA 68 (1973) 103-111.

Hansen, J. M., „Agriculture in the Prehistoric Aegean: Data versus Speculation”, AJA 92 (1988) 39-52.

Haskell, H. W., „The Origin of the Aegean Stirrup Jar and its Earliest Evolution and Distribution (MB III – LB I)”, AJA 89 (1985) 221-229.

Haskell, H. W., „LM III Knossos: Evidence beyond the Palace”, SMEA 27 (1989) 81-110.

Hayden, B., „The Derivation and Architectural Context of Cretan Bronze Age Stoas”, Archaeological News 11 (1982) 1-7.

Hayden, B., „Late Bronze Age Tylissos. House Plans and Cult Center”, Expedition 26 (1984) 37-46.

Hayden, B. J., „Crete in Transition: LM IIIA-B Architecture: A Preliminary Study”, SMEA 26 (1987) 199-233.

Hawke-Smith, C. F., „The Knossos Frescoes: A Revised Chronology”, BSA 71 (1976) 65-76.

Hazzidakis, J., Tylissos à l’époque minoenne (Paris 1921).

Hazzidakis, J., Les villas minoennes de Tylissos (Paris 1934).

Helck, W., Die Beziehungen Ägyptens und Vorderasiens zur Ägäis bis ins 7.Jahrhundert v. Chr. (Darmstadt 1979).

Heltzer, M., „Sinaranu, Son of Siginu, and the Trade Relations between Ugarit and Crete”, Minos 23 (1988) 7-13.

Heltzer, M., „Cretans in Egypt”, Kadmos 27 (1988) 167-169.

Heltzer, M., „The Trade of Crete and Cyprus with Syria and Mesopotamia and their Eastern Tin-Sources in the XVIII-XVII Century B.C.”, Minos 24 (1989) 7-27.

Higgins, R., „The Aegina Treasure Reconsidered”, BSA 52 (1957) 42-57.

Higgins, R., The Aegina Treasure: An Archaeological Mystery (London 1979).

Höckmann, O., „Theran Floral Style in Relation to That of Crete”, TAW II.1 (1978) 605-616.

Höckmann, O., „Lanze und Speer in spätminoischen und mykenischen Griechenland”, JRGZM 27 (1980) 13-158.

Hood, M. S. F., „’Last Palace’ and ‘Reoccupation’ at Knossos”, Kadmos 4 (1965) 16-44.

Hood, S., „Warlike Destruction in Crete c. 1450 B.C.”, Pepragmena tou E’ Diethnous Kretologikou Synedriou (Heraklion 1985) 170-178.

Hood, M. S. F. i W. Taylor, The Bronze Age Palace at Knossos [BSA Supplement 13] (London 1981).

Hopkins, C., „The Aegina Treasure”, AJA 66 (1962) 182-184.

Hutchinson, R. W., „Battle-axes in the Aegean”, PPS 16 (1950) 52-64.

Huxley, G. L., „Kythera and the Minoan Maritime Economy”, w: E. Acquaro i in. (red.), Monumenti precoloniali nel Mediterraneo antico (Roma1988) 65-71.

Jones, G. E. M., K. Wardle, P. Halstead i D. Wardle, „Crop Storage at Assiros”, Scientific American 254:3 (1986) 96-103.

Kaiser, B., Untersuchungen zum minoischen Relief (Bonn 1976).

Kanta, A., „A Sarcophagus from the Village of Maroulas, Rethymnon”, AAA 6 (1973) 315-323.

Kanta, A., The Late Minoan III Period in Crete: A Survey of Sites, Pottery and their Distribution [SIMA 58] (Göteborg 1980).

Kantor, H., „The Aegean and the Orient in the Second Millennium B.C.”, AJA 51 (1947) 1-103.

Kemp, B. J. i R. S. Merrillees, Minoan Pottery in Second Millennium Egypt (Mainz 1980).

Kenna, V. E. G., Cretan Seals (Oxford 1960).

Kenna, V. E. G., „Studies of Birds on Seals of the Aegean and Eastern Mediterranean in the Bronze Age”, OpAth 8 (1968) 23-38.

Kenna, V. E. G., „Three Cylinder Seals Found in Crete”, Kretika Chronika 21 (1969) 351-364.

Kilian-Dirlmeier, I., „Noch einmal zu den „Kriegergräbern” von Knossos”, JRGZM 32 (1985) 196-214.

Knapp, A. B., „Thalassocracies in Bronze Age Eastern Mediterranean Trade”, WA 24 (1993) 332-347.

Koehl, R. B., „A Marinescape Floor from the Palace at Knossos”, AJA 90 (1986) 407-417.

Koehl, R. B., „The Chieftain Cup and a Minoan Rite of Passage”, JHS 106 (1986) 99-110.

Krzyszkowska, O.i L. Nixon (red), Minoan Society. Proceedings of the Cambridge Colloquium 1981 (Bristol 1983).

Laffineur, R., „Les pendants d’oreilles minoens en forme de bucrane”, Pepragmena tou D’ Diethnous Kretologikou Synedriou A’ (Heraklion 1980) 281-296.

Lapatin, K., Mysteries of the Snake Goddess: Art, Desire and the Forging of History, (Boston 2002).

Laviosa, C., „Una forma minoica per fusione a cera perduta”, ASAtene 45-46 (1968) 499-510.

A Land Called Crete. A Symposium in Memory of Harriet Boyd Hawes (Northampton 1967)

Levi, D., „Le cretule di Hagia Triada”, ASAtene 8-9 (1925-26) 71-156.

Levi, D., „Le cretule di Zakro”, ASAtene 8-9 (1925-26) 157-201.

Lévy , E.(red.), Le système palatial en Orient, en Grèce et à Rome (Strasbourg 1987).

Long, C., The Ayia Triadha Sarcophagus. A Study of Late Minoan and Mycenaean Funerary Practices and Beliefs [SIMA 41] (Göteborg 1974).

Macdonald , C. F., Knossos (London 2005).

Macdonald , C. F. and J. M. Driessen, „The Drainage System of the Domestic Quarter in the Palace at Knossos”, BSA 83 (1988) 235-258.

MacGillivray, J.A., J.M. Driessen i L.H. Sackett, The Palaikastro Kouros. A Minoan Chryselephantine Statuette and Its Aegean Bronze Age Context [BSA Studies 6] (London 2000).

McEnroe, J. C., „A Typology of Minoan Neopalatial Houses”, AJA 86 (1982) 3-19.

McNeal, R. A., „The Legacy of Arthur Evans”, California Studies in Classical Antiquity 6 (1974) 205-220.

Majewski, K., „La ‘façade sacrée’ égéenne et la genèse du proskénion grec”, Studi et Materiali di Storia delle Religioni 31 (1960) 57-62.

Manning, S. W. i B. Weninger, „A Light in the Dark: Archaeological Wiggle Matching and the Absolute Chronology of the Close of the Aegean Late Bronze Age”, Antiquity 66 (1992) 636-663.

Manning, S., „The Emergence of Divergence: Development and Decline on Bronze Age Crete and the Cyclades”, w: C. Mathers and S. Stoddart (red.), Development and Decline in the Mediterranean Bronze Age (Sheffield 1994) 221-270.

Mante-Platonos, M., „Teletourgikes sphyres kai ropala sto minoïko kosmo”, AE (1981) 74-83.

Marinatos, N., „Role and Sex Divisions in Ritual Scenes of Aegean Art”, JPR 1 (1987) 23-34.

Marinatos, N., „An Offering of Saffron to the Minoan Goddess of Nature”, w: T. Linders i G. Nordquist (red.), Gifts to the Gods (Uppsala 1987) 123-132.

Marinatos, N., „Minoan-Cycladic Syncretism”, TAW III.1 (1990) 370-376.

Marinatos, N., Minoan Religion. Ritual, Image and Symbol (Columbia 1993)

Marinatos, N. i Hägg, R., „On the Ceremonial Function of the Minoan Polythyron”, OpAth 16 (1986) 57-73.

Marinatos, S., Kleidung, Haar, und Barttracht [Archaeologica Homerica I, A i B] (Göttingen 1967).

Matsas, D., „Samothrace and the Northeastern Aegean: The Minoan Connection”, Studia Troica 1 (1991) 159-179.

Matthäus, H., Die Bronzegefässe der Kretisch-mykenischen Kultur [Prähistorische Bronzefunde II,1] (Munich 1980).

Matthäus, H., „Minoan Influence on the Greek Mainland during the Sixteenth Century B.C. and the Origins of Mycenaean Civilization”, TUAS 5 (1980) 37-44.

Mavriyannaki, C., Recherches sur les larnakes minoennes de la Crète Occidentale (Roma1972).

Melas, E. M., „Minoans Overseas: Alternative Models of Interpretation”, Aegaeum 2 (1988) 47-70.

Mercando, L., „Lampade, lucerne, bracieri di Festòs (Scavi 1950-1970)”, ASAtene 52-53 (1978) 15-167.

Merrillees, R. S., „Aegean Bronze Age Relations with Egypt”, AJA 76 (1972) 281-294.

Merrillees, R. S. i J. Evans, „An Essay in Provenance: the Late Minoan IB Pottery from Egypt”, Berytus 28 (1980) 1-45.

Michalidou-Pappa, A., „Kretike larnaka sto Mouseio Thessalonikes”, Kretika Chronika 24 (1972) 325-359.

Mirié, S., Das Thronraumareal des Palastes von Knossos (Bonn 1979).

Möbius, M., „Pflanzenbilden der minoischen Kunst in botanischer Betrachtung”, JdI 48 (1933) 1-39.

Momigliano, N., „MM IA  Pottery from Evans’ Excavations at Knossos: A Reassessment”, BSA 86 (1991) 149-271.

Momigliano, N., „The ‘Proto-palatial façade’ at Knossos”, BSA 87 (1992) 165-175.

MØller, E., „A Reevaluation of the Oriental Seals Found in Crete”, w: J. G. P. Best i N. M. W. de Vries (red.), Interaction and Acculturation in the Mediterranean I (Amsterdam 1980) 85-104.

Morgan, L., „A Minoan Larnax from Knossos”, BSA 82 (1987) 171-200.

Mountjoy, P. A., „A Later Development in the Late Minoan IB Marine Style”, BSA 69 (1974) 177-180.

Mountjoy, P. A., „Attributions in the LM IB Marine Style”, AJA 81 (1977) 557-560.

Mountjoy, P. A., „The Ephyraean Goblet Reviewed”, BSA 78(1983) 265-271.

Mountjoy, P. A., „The Marine Style Pottery of LM IB/LH IIA: Towards a Corpus”, BSA 79 (1984) 161-219.

Mountjoy, P. A., R. E. Jones, and Cherry, J. F., „Provenance Studies of the LM IB/LH IIA Marine Style”, BSA 73 (1978) 143-171.

Muhly, J., „Egypt, the Aegean, and Late Bronze Age Chronology in the Eastern Mediterranean: A Review Article”, JMA 4 (1991) 235-247.

Muhly, P., „Minoan Hearths”, AJA 88 (1984) 107-122.

Myers, J. W., E. E. Myers i G. Cadogan, The Aerial Atlas of Ancient Crete (Berkeley 1992).

Niemeier, W-D., „Towards a New Definition of Late Minoan II”, AJA 83 (1979) 212-214.

Niemeier, W-D., „Die Katastrophe von Thera und die spätminoische Chronologie”, JdI 95 (1980) 1-76.

Niemeier, W-D., „Mycenaean Knossos and the Age of Linear B”, SMEA 23 (1982) 219-287.

Niemeier, W-D., „Zum Problem von Import und Imitation minoischer Keramik in frühmykenischer Zeit”, in Aux origines de l’hellénisme: Hommage à Henri van Effenterre (Paris 1984) 111-119.

Niemeier, W-D., Die Palaststilkeramik von Knossos. Stil, Chronologie und historischer Context (Berlin 1985).

Niemeier, W-D., „Zur Deutung des Thronraumes in Palast von Knossos”, AM 101 (1986) 63-95.

Niemeier, W-D., „Creta, Egeo e Mediterraneo agli inizi di bronzo tardo”, w: M. Marazzi, S Tusa i L. Vagnetti (red.), Traffici micenei nel Mediterraneo: problemi storici e documentazione archeologica (Taranto 1986) 245-270.

Niemeier, W-D., „Das Stuckrelief des ‚Prinzen mit der Federkrone’ aus Knossos und minoische Götterdarstellungen”, AM 102 (1987) 65-98.

Nowicki, K., „The West Siteia Mountains at the Turn of the Bronze and Iron Ages”, Aegaeum 6 (1988) 161-182.

Nowicki, K., „Remarks on Haskell’s Paper: ‘LM III Knossos: Evidence beyond the Palace’”, Archaeologia 42 (1991) 147-148.

Nowicki, K., „Some Remarks on the Pre- and Protopalatial Peak Sanctuaries in Crete”, AEA 1 (1994) 31-48.

Nowicki, K., Defensible Sites in Crete c. 1200-800 B.C. [Aegaeum 21] (Liège 2000).

Nowicki, K., „From Late Minoan IIIC Refuge Settlements to Geometric Acropoleis: Architecture and Social Organization of Dark Age Villages and Towns in Crete” w: J-M. Luce (red) Habitat et urbanisme dans le monde grec de la fin des palais mycéniens à la prise de Milet (494 Av. J.-C.), (Toulouse 2002) 149-174.

Olivier, J-P., „Cretan Writing in the Second Millennium B.C.”, World Archaeology 17 (1986) 383-387.

Olivier, J-P., „The Relationship between Inscriptions on Hieroglyphic Seals and Those Written on Archival Documents”, Aegaeum 5 (1990) 11-19.

Palaima, T. G. (red.), Aegean Seals, Sealings, and Administration [Aegeaum 5] (Liège 1990).

Palaima, T. G., Y. Duhoux i J. Bennet (red.), Problems in Decipherment (Louvain 1989).

Pålsson Hallager, B., „Crete and Italy in the Late Bronze Age III Period”, AJA 89 (1985) 293-305.

Palmer, L. R. and J. Boardman, On the Knossos Tablets (Oxford 1963).

Panagiotaki, M., „Sealings from the Olive Press Room, Knossos: New Information from the Unpublished Notes of Sir Arthur Evans”, BSA 88 (1993) 29-47.

Papaefthymiou-Papanthemiou, A.,„Minoïke metra apo ton Poro Herakleiou”, Kretika Chronika 23 (1973) 375-396.

Papapostolou, I. A., Ta sphragismata ton Chanion. Symbole ste melete tes minoïkes sphragidoglyphias (Athenai 1977).

Peatfield, A., „Minoan Peak Sanctuaries: History and Society”, OpAth 18 (1990) 117-132.

Peatfield, A., „Water, Fertility, and Purification in Minoan Religion”, w: Ch. Morris (red.), Klados: Essays in Honour of J. N. Coldstream [Bulletin of the Institute of Classical Studies, Supplement 63] (London 1995), 217-227.

Pelon, O., „Maison d’Hagia Varvara et architecture domestique à Malia”, BCH 90 (1966) 552-585.

Pelon, O., Tholoi, tumuli et cercles funéraires (Paris 1976).

Pelon, O., „Aspects de la vie religieuse minoenne à la lumière des recherches récentes au palais de Malia”, Comptes Rendus de l’Accadémie des Inscriptions et Belles-Lettres (1980) 658-670.

Pelon, O., „L’épée à l’acrobate et la chronologie maliote I-II”, BCH 106 (1982) 165-190; 107 (1983) 679-703.

Pelon, O., „Le palais de Malia et les jeux de taureaux”, w: L. Hadermann-Misguich and G. Raepsaet (red.), Hommages à Ch. Delvoye (Brussels 1982) 45-87.

Pelon, O., „Un depot de fondation au palais de Malia”, BCH 110 (1986) 3-19.

Pendlebury, J. D. S., Aegyptiaca (Cambridge 1930).

Pendlebury, J. D. S., The Archaeology of Crete. An Introduction (London 1939).

Petruso, K. M., „Reflections on Cycladic and Minoan Metrology and Trade”, w: Davis, J. L. i Cherry, J. F. (red.), Papers in Cycladic Prehistory (Los Angeles 1979) 135-142.

Petruso, K. M., Keos VIII. Ayia Irini: The Balance Weights, An Analysis of Weight Measurement in Prehistoric Crete and the Cycladic Islands (Mainz 1992).

Pini, I., Beiträge zur minoischen Gräberkunde, (Wiesbaden 1968).

Pini, I., „Spätbronzezeitliche ägäische Glassiegel”, JRGZM 28 (1981) 48-81.

Pini, I., „Neue Beobachtungen zu den töneren Siegelabdrücken von Zakros”, AA (1983) 559-572.

Pini, I., „Chronological Problems of Some Late Minoan Signet Rings”, TUAS 8 (1983) 39-49.

Pini, I., „The ‘Ring of Nestor’”, OJA 17 (1998) 1-14.

Pope, M., Aegean Writing and Linear A (Göteborg 1964).

Popham, M.R., The Last Days of the Palace at Knossos. Complete Vases of the Late Minoan IIIB Period [SIMA 5] (Lund 1964).

Popham, M.R., „Late Minoan Pottery. A Summary”, BSA 62 (1967) 337-351.

Popham, M.R., „The Late Minoan Goblet and Kylix”, BSA 64 (1969) 299-304.

M. Popham, „A LM IIIB Inscription from Knossos”, Kadmos 8 (1969) 43-45.

Popham, M.R., The Destruction of the Palace at Knossos. Pottery of the Late Minoan IIIA Period [SIMA 12] (Göteborg 1970).

Popham, M.R., „Mycenaean-Minoan Relations between 1450 and 1400 B.C.”, BICS 23 (1976) 119-121.

Popham, M.R., „Connections between Crete and Cyprus between 1300-1100 B.C.”, w: Acts of the International Archaeological Symposium „The Relations between Cyprus and Crete, ca. 2000 – 500 B.C. (Nicosia 1979) 178-191.

Popham, M., „Inscribed Stirrup Jars: A Differing View”, Pepragmena tou E’ Diethnous Kretologikou Synedriou A’ (Heraklion 1985) 289-296.

Popham, M., „The Historical Implications of the Linear B Archive at Knossos Dating to Either ca. 1400 B.C. or 1200 B.C.”, Cretan Studies 1 (1988) 217-227.

Press, L., „Die Entstehung der Städte auf Kreta”, Bibliotheca Classica Orientalis 4 (1959).

Press, L., „Domy i palace Krety w epoce neolitu i brązu”, Archeologia 9 (1957) 1-34.

Press, L., „Osady i miasta Krety w III i II tysiącleciu przed naszą erą”, Archeologia 10 (1958) 28-61.

Press, L.,  „Labirynt”, Archeologia 15 (1965) 34-42.

Press, L., Architektura w ikonografii przedgreckiej, (Wrocław, Warszawa, Kraków 1967).

Press, L., „The Location of Minoan Displays: A Problem of Iconography and Reality”, Man 4 (1969) 250-255.

Press, L., „Aegäische Grabstätten und Bestättungsriten. Ikonographie und Wirklichkeit”, Altertum 16 (1970) 83-89.

Press, L., „On the Origin of Minoan Palatial Architecture”, Archeologia 24 (1973) 1-11.

Press, L., „Some Remarks on Spirals and Other Patterns in the Thracian and Aegean Arts”, Pulpudeva 5 (1982) 210-221.

Press, L., „Władza i społeczeństwo na Krecie w epoce brązu”, Meander 4 (1985) 105-120.

Press, L., „O sztuce leczenia w kulturze egejskiej”, Balcanica Posnaniensia 3 (Poznań 1986) 105-120.

Press, L., „On the Creators of the Minoan Places of Worship”, Klio 73 (1991) 5-19.

Press, L., „Z rozważań nad twórcami kultury minojskiej, Studia i materialy archeologiczne 8 (1991) 15-50.

Preston D. L., M.t S. Mook i J. D. Muhly (red), Crete Beyond the Palaces: Proceedings of the Crete 2000 (Philadelphia 2004).

Preziosi, D., Minoan Architectural Design: Formation and Signification (Berlin/New York 1983).

Preziosi, D. i L.A. Hitchcock, Aegean Art and Architecture (Oxford 1999)

Raison, J. i M. Pope, Corpus transnuméré du linéaire A (Louvain 1980).

Raison, J. i M. Pope, „Linear A: Changing Perspectives”, in Y. Duhoux (red.) Études minoennes I (Louvain 1978) 5-64.

Rehak, P. i J.G. Younger, „Review of Aegean Prehistory VII: Neopalatial, Final Palatial and Postpalatial Crete”, AJA 102 (1998) 91-173.

Rutkowski, B., Larnaksy egejskie [Bibliotheca Antica 7] (Warszawa 1966).

Rutkowski, B., „Pałac w Kato Zakro”, Archeologia 18 (1967) 246-252.

Rutkowski, B., „Temenosy górskie na Krecie”, Archeologia 18 (1967) 12-30.

Rutkowski, B., „The Origin of the Minoan Coffin”, BSA 63 (1968) 219-227.

Rutkowski, B., „Temple and Cult Statue in the Aegean World”, w: Ta pepragmena tu G’ Diethnus Kritoloyiku Sinedriu (Rethimno, 18-23 Sept. 1971) T. 1. (Athenai 1973) 290-294.

Rutkowski, B., „Das Siedlungswesen von Amnissos in Neolithikum und Bronzezeit”, OpAth 15 (1984) 147-153.

Rutkowski, B., „Der Baumkult in der Ägäis”, Visible Religion 3 (1985) 159-171.

Rutkowski, B., „Untersuchungen zu bronzezeitlichen Bergheiligtümern auf Kreta”, Germania 63 (1985) 345-359.

Rutkowski, B., „Minoan Double Axe Stands”, Archeologia 36 (1985) 7-14.

Rutkowski, B., „Some Script Signs on Aegean Bronze-Age Vessels”, Kadmos 25 (1986) 22-25.

Rutkowski, B., The Cult Places of the Aegean (New Haven 1986²).

Rutkowski, B., „Cretan Open-air Shrines”, Archeologia 39 (1988) 9-26.

Rutkowski, B., „Prayer (Adoration) Gestures in Prehistoric Greece”, Archeologia 41 (1991) 9-20.

Rutkowski, B., „Minoan Caves: The Main Cult Area”, AEA 1 (1994) 26-30.

Rutkowski, B. i K. Nowicki., „Some Observations on the Gournia Archaeological Reservation (Crete, Greece)”, w: P. G. Marinos i G. C. Koukis (red.), The Engineering Geology of Ancient Works, Monuments and Historical Sites. Preservation and Protection. Proceedings of an International Symposium organized by the Greek National Group of IAEG, Athens, 19-23 Sept (Rotterdam 1988) 1479-1484.

Sakellarakis, J., „The Minoan Cemeteries at Archanes”, Archaeology 20 (1967) 276-281.

Sakellarakis, J. A., „Das Kuppelgrab A von Archanes und das kretisch-mykenische Tieropferritual”, PZ 45 (1970) 135-219.

Sakellarakis, J., „The Fashioning of Ostrich-Egg Rhyta in the Creto-Mycenaean Aegean”, w: TAW III,1 (1990) 285-308.

Sapouna-Sakellarakis, E., To minoïkon zoma (Athenai 1971).

Sapouna-Sakellarakis, E., „To eidolio tou Sampa kai ta amorpha lithina eidolia tes Proïmes Epoches tou Chalkou sten Krete”, AE (1983) 44-74.

Schachermeyr, F., Die ägäische Frühzeit III: Kreta zur Zeit der Wanderungen vom Ausgang der minoischen Ära bis zur Dorisierung der Insel (Vienna 1979).

Schäfer, J., „Zur kunstgeschichtlichen Interpretationen altägäischer Wandmalerei”, JdI 92 (1977) 1-23.

Schäfer, J., „Gärten in der spätbronzezeitlichen ägäischen Kultur? Rituelle Bildsprache und bildliches Konzept Realität”, w: M. Carroll-Spillecke (red.), Der Garten von der Antike bis zum Mittlealter (Mainz 1992) 101-140.

Schiering, W., „Steine und Malerei in der minoischen Kunst”, JdI 75 (1960) 26-34.

Schofield, E., „The Western Cyclades and Crete: a ‘Special Relationship’„, Oxford Journal of Archaeology 1 (1982) 9-25. 

Scuola archeologica italiana di Atene, Creta Antica: Cento Anni di Archeologia Italiana (1884-1984) (Roma1984).

Shaw, J. W., „Minoan Architecture: Materials and Techniques”, ASAtene 49 (1971) 7-265.

Shaw, J. W., „The Chrysolakkos Facades”, Proceedings of the Third Cretological Congress I (Athens 1973) 319-331.

Shaw, J. W., „Evidence for the Minoan Tripartite Shrine”, AJA 82 (1978) 429-448.

Shaw, J. W. i M. C. (red.), A Great Minoan Triangle in South-central Crete: Kommos, Hagia Triadha, Phaistos [Scripta Mediterranea 6] (Toronto 1985).

Shaw, M. C., „The Miniature Frescoes of Tylissos Reconsidered”, AA 87 (1972) 171-187.

Shaw, M., „A Minoan Fresco from Katsamba”, AJA 82 (1978) 27-34.

Shaw, M. C., „The Aegean Garden”, AJA 97 (1993) 661-685.

Shaw, M. C., „Bull-Leaping Frescoes at Knossos and their Influence on the El Dab’a Murals”, Ägypten und Levante 5 (1995) 91-120.

Shaw M. C., „The ‘Priest-King’ Frescoe from Knossos: Man, Woman, Priest, King, or Someone Else?” w: A.P. Chapin (red) Charis: Essays in Honour of Sara A. Immerwahr, Hesperia suppl. 33 (2003) 65-84.

Silverman, J., „The LM IB Painted Pottery of Eastern Crete”, TUAS 3 (1978) 31-35.

Smith, W. S., Interconnections in the Ancient Near East. A Study of the Relationship between the Arts of Egypt, the Aegean and Western Asia (New Haven/London 1965).

Soles, J.S.,  „The Gournia Palace”, AJA 95 (1991) 17-78.

Starr, C. G., „The Myth of the Minoan Thalassocracy”, Historia 3 (1954-55) 282-291.

Strange, J., Caphtor/Keftiu: A New Investigation (Leiden 1980).

Strøm, I., „Middle Minoan Crete: a Reconstruction of Some of its External Relations”, w: J. Best i N. De Vries (red.), Interaction and Acculturation in the Mediterranean (1980) 105-123.

Stucynski, S. L., „Cycladic Imports in Crete: A Brief Survey”, TUAS 7 (1982) 50-59.

Tampakaki, E. i A. Kaloutsakis (red), Pepragmena Th' Diethnous Kritologikou Synedriou, Elounta, 1-6 Oktovriou 2001. A4: Proïstoriki Periodos, Irakleio (2006).

Tenwolde, C., „Myrtos Revisited. The Role of Relative Functional Ceramic Typologies in Bronze Age Settlement Analysis”, OJA 11(1992) 1-24.

Tzedhakes, I., „Minoan Globular Flasks”, BSA 66 (1971) 363-368.

Tzedhakis, Y., S. Chryssoulaki, S. Boutsaki i Y. Venieri, „Routes minoennes: un rapport préliminaire. Défense de la circulation ou circulation de la défense?”, BCH 113 (1989) 43-75.

Ulanowska, A., „The Gold Ring from Mycenae. Some Remarks about Dance”, Archeologia 44 (1993) 113-117.

Ulanowska, A., „Kultura minojska w polskim Interniecie”, Przegląd Biblioteczny 76 (1) (2008), 111-124.

Vagnetti, L., „L’insediamento neolittico di Festòs”, ASAtene 50/51 (1972-73) 7-138.

Vagnetti, L. i P. Belli, „Characters and Problems of the Final Neolithic in Crete”, SMEA 19 (1978) 125-163.

Vandenabeele, F., „La chronologie des documents en linéaire A”, BCH 109 (1985) 3-20.

Verlinden, C., Les statuettes anthropomorphes crétoises en bronze et en plomb du IIIème millénaire au VIIème siècle av. J. C. (Louvain-La-Neuve 1984).

Verlinden, C., „Reflexions sur le fonction et la production des figurines anthropomorphes minoennes en bronze”, Opuscula Atheniensia 17 (1988) 183-190.

Wachsmann, S., Aegeans in the Theban Tombs (Leuven 1987).

Wainwright, G. A., „The Keftiu-People of the Egyptian Monuments”, Liverpool Annals of Archaeology and Anthropology 6 (1914) 24-83.

Walberg, G., Kamares. A Study of the Character of Palatial Middle Minoan Pottery (Uppsala 1976).

Walberg, G., The Kamares Style. Overall Effects (Uppsala 1978).

Walberg, G., Provincial Middle Minoan Pottery (Mainz 1983).

Walberg, G., Tradition and Innovation: Essays in Minoan Art (Mainz 1986).

Warren, P., Minoan Stone Vases (Cambridge 1969).

Warren, P., „The Primary Dating Evidence for Early Minoan Seals”, Kadmos 9 (1970) 29-37.

Warren, P., „Did Papyrus Grow in the Aegean?” AAA 9 (1976) 89-95.

Warren, P., „Circular Platforms at Minoan Knossos”, BSA 79 (1984) 307-323.

Warren, P., „Absolute Dating of the Aegean Late Bronze Age”, Archaeometry 29 (1987) 205-211.

Warren, P. M., „The Minoan Civilisation of Crete and the Volcano of Thera”, Journal of the Ancient Chronology Forum 4 (1990-91) 29-39.

Watrous, L. V., „The Relationship of Late Minoan II to Late Minoan IIIA1”, AJA 85 (1981) 75-77.

Watrous, L. V., Lasithi. A History of Settlement on a Highland Plain in Crete [Hesperia Supplement 18] (Princeton 1982).

Watrous, L. V., „Ayia Triada: A New Perspective on the Minoan Villa”, AJA 88 (1984) 123-134.

Watrous, L. V., „Late Bronze Age Kommos: Imported Pottery as Evidence for Foreign Contacts”, Scripta Mediterranea 6 (1985) 7-18.

Watrous, L. V., „The Origin and Iconography of the Late Minoan Painted Larnax”, Hesperia 60 (1991) 285-307.

Watrous, L.V., „Review of Aegean Prehistory III: Crete from Earliest Prehistory through the Protopalatial Period”, AJA 98 (1994), 695-753.

T.M. Whitelaw, „The Settlement in Fournou Korifi Myrtos and Aspects of Early Minoan Social Organiza­tion”, w: O. Krzyszkowska, L. Nixon (red.) Minoan Society (Bristol 1983) 323-345.

Whitelaw, T. M., „Lost in the Labyrinth? Comments on Broodbank’s „Social Change at Knossos before the Bronze Age”, JMA 5 (1992) 225-238.

Wiener, M., „The Nature and Control of Minoan Foreign Trade”, w: N. H. Gale (red.), Bronze Age Trade in the Mediterranean (Jonsered 1991) 325-350.

Weingarten, J., The Zakro Master and His Place in Prehistory [SIMA p.-b. 26] (Göteborg 1983).

Weingarten, J., „Some Unusual Minoan Clay Nodules”, Kadmos 25 (1986) 1-21.

Weingarten, J., „The Sealing Structures of Minoan Crete: MM II Phaistos to the Destruction of the Palace of Knossos. Part I: the Evidence Until the LM IB Destructions”, OJA 5 (1986) 279-298; „Part II: the Evidence from Knossos until the Destruction of the Palace”, OJA 7 (1988) 1-5.

Weingarten, J., „Seal Use at LM IB Ayia Triada: A Minoan Elite in Action”, Kadmos 26 (1987).

Weingarten, J., „Three Upheavals in Minoan Sealing Administration: Evidence for Radical Change”, Aegaeum 5 (1990) 105-114.

Weingarten, J., „The Multiple Sealing System of Minoan Crete and its Possible Antecedents in Anatolia”, OJA 11 (1992) 25-37.

Willets, R. E., The Civilization of Ancient Crete (London 1977).

Winder, N. P., „Interpreting a Site: The Case for a Reassessment of the Knossos Neolithic”, Archaeological Review from Cambridge 10 (1991) 37-52.

Wotzka, H-P., „The Abuse of User. A Note on the Egyptian Statuette from Knossos”, BSA 85 (1990) 449-453.

Xenaki-Sakellariou, A., „Poignard minoen de la collection Mitsotakis avec poignée en or ouvragée”, RA (1986) 235-244.

Younger, J. G., „Non-Sphragistic Uses of Minoan-Mycenaean Sealstones and Rings”, Kadmos 16 (1977) 141-159.

Younger, J. G., „The Lapidary’s Workshop at Knossos”, BSA 74 (1979) 258-268.

Younger, J. G., „Aegean Seals of the Late Bronze Age. Stylistic Groups IV. Almond- and Dot-eye Groups of the Fifteenth Century B.C.”, Kadmos 24 (1985) 34-73.

Younger, J. G., The Iconography of Late Minoan and Mycenaean Sealstones and Finger Rings (Bristol 1988).

Yule, P.. Early Cretan Seals: A Study of Chronology (Mainz 1981).

Yule, P., „Notes on Scarabs and Aegean Chronology”, BSA 78 (1983) 359-367.

Yule, P., „Early and Middle Minoan Foreign Relations: the Evidence from Seals”, SMEA 26 (1987) 161-177.

Zoïs, A., Der Kamares-Stil. Werden und Wesen (Tübingen 1968).

Publikacje wykopalisk i badań powierzchniowych

Alexiou, S., „Protominoikoi taphoi para to Kanli Kastelli, Herakliou”, Kretike Chronika 5 (1951) 275-295.

Alexiou, S., Ysterominoïkoi taphoi limenos Knossou (Katsambas) (Athens 1967).

Alexiou, S., „Eis neos taphos para ton limena Knosou”, AE (1970) 1-12.

Alexiou, S., „Larnakes kai angeia ek taphou para to Gazi Herakleiou”, AE (1972) 86-98.

Betancourt, P. P. i Davaras, C., „Excavations at Pseira, 1985 and 1986”, Hesperia 57 (1988) 207-225.

Betancourt, P. P., Kommos II: The Final Neolithic through Middle Minoan III Pottery (Princeton 1990).

Blackman, D.J. i Branigan, K., „An Archaeological Survey of the Lower Catchment of the Ayiofarango Valley”, BSA 72 (1977) 13-84.

Blackman, D. i Branigan, K., „The Excavation of an Early Minoan Tholos Tomb at Ayia Kyriaki, Ayiofarango, Southern Crete”, BSA 77 (1982) 1-57.

Bonacasa, N., „Patrikies – una stazione medio-minoica fra Haghia Triada e Festos”, ASAtene 45-46 (1967-68) 7-54.

Bosanquet, R. C., „Excavations at Palaikastro I. The Painted Larnax, and Some Other Larnax Burials”, BSA 8 (1901/2) 297-300.

Bosanquet, R. C. i R. M. Dawkins, The Unpublished Objects from the Palaikastro Excavations, 1902-1906 (London 1923).

Boyd Hawes, H., B. E. Williams, R. B. Seager i E. H. Hall, Gournia, Vasiliki and Other Prehistoric Sites on the Isthmus of Hierapetra, Crete (Philadelphia 1908).

Cadogan, G., „Late Minoan IIIC Pottery from the Kephala Tholos near Knossos”, BSA 62 (1967) 257-265.

Cadogan, G., „Pyrgos, Crete, 1970-77”, AR 24 (1978) 70-84.

Cadogan, G., P. Day, C. Macdonald, J. MacGillivray, N. Momigliano, T. Whitelaw i D. Wilson, „Early Minoan and Middle Minoan Pottery Groups at Knossos”, BSA 88 (1993) 21-28.

Catling, E. A. i H. W., i D. Smyth, „Knossos 1975: Middle Minoan III and Late Minoan I Houses by the Acropolis”, BSA 74 (1979) 1-80.

Chapouthier, F., Malia. Deux épées d’apparat découvertes en 1936 au palais de Malia [Études crétoises V] (Paris 1938).

Chapouthier, F. i P. Demargne, Fouilles exécutées à Malia. Exploration du Palais III [Études crétoises VI] (Paris 1942).

Chapouthier, F. i P. Demargne, Fouilles exécutées à Malia. Exploration du Palais IV [Études crétoises XII] (Paris 1962).

Chevallier, F. i in., Fouilles exécutées à Malia. Sondages au sud-ouest du Palais (1968) [Études crétoises XX] (Paris 1975).

Coldstream, J. N. i G. L. Huxley (red.), Kythera: Excavations and Studies (London 1972).

Davaras, C., „Protominoikon nekrotapheion Agias Photias Siteias”, AAA 4 (1971) 392-397.

Davaras, C., „The Oval House at Chamaizi Reconsidered”, AAA 5 (1972) 283-288.

Davaras, K., „A Minoan Pottery Kiln at Palaikastro”, BSA 75 (1980) 115-126.

Demargne, P., Fouilles exécutées à Malia. Exploration des nécropoles (1921-1933) [Études crétoises 7] (Paris 1945).

Demopoulou-Rethemiotaki, N. i G. Rethemiotakes, „Hysterominoïko nekrotapheio sto Metochi Kalou Herakleiou”, AD 33A (1978) 40-109.

Deshayes, J., i A. Dessenne, Fouilles exécutées à Malia. Exploration des maisons et quartiers d’habitation (1948-1954) II [Études crétoises XI] (Paris 1959).

Detournay, B., J-C. Poursat i F. Vandenabeele, Fouilles Exécutées à Malia: Le quartier Mu. II: Vases de pierre et de métal, vannerie, figurines et reliefs d’applique, éléments de parure et de décoration. armes, sceaux et empreintes (Paris 1980).

Evans, A., „The Prehistoric Tombs of Knossos”, Archaeologia 59 (1906) 391-562.

Evans, A. J., „The ‘Tomb of the Double Axes’ and Associated Group, and the Pillar Rooms and Ritual Vessels of the ‘Little Palace’ at Knossos”, Archaeologia 65 (1913-14) 1-94.

Evans, A., The Palace of Minos at Knossos I-IV (London 1921; 1928; 1930; 1935).

Evans, J. D., „Excavations in the Neolithic Settlement of Knossos, 1957-60. Part I”, BSA 59 (1964) 132-240.

Evans, J. D. i in., „Knossos Neolithic, Part II”, BSA 63 (1968) 239-276.

Forsdyke, E. J., „The Mavro Spelio Cemetery at Knossos”, BSA 28 (1927) 243-296.

Haggis, D.C. i K. Nowicki, „Khalasmenos and Katalimata: Two Early Iron Ige Settlements in Monastiraki, Est Crete”, Hesperia 62 (1993) 303-338.

Hallager-Pålsson, B. i P. T. McGeorge, Late Minoan III Burials at Chania (Göteborg 1992).

Hatzaki, E.M., Knossos: The Little Palace, [BSA Suppl. 38] (London 2005).

Hood, M. S. F., „Another Warrior-Grave at Ayios Ioannis near Knossos”, BSA 51 (1956) 81-99.

Hood, M. S. F. i J. N. Coldstream, „A Late Minoan Tomb at Ayios Ioannis near Knossos”, BSA 63 (1968) 205-218.

Hood, M. S. F. i P. de Jong, „Late Minoan Warrior Graves from Ayios Ioannis and the New Hospital Site at Knossos”, BSA 47 (1952) 243-277.

Hood, S., G. Huxley i N. Sandars, „A Minoan Cemetery on Upper Gypsadhes”, BSA 53-54 (1958-59) 194-269.

Hood, M. S. F. i D. Smyth, Archaeological Survey of the Knossos Area [BSA Supplement 14] (London 1981).

Hutchinson, R. W., „A Tholos Tomb on the Kephala”, BSA 51 (1956) 74-80.

Karantzali, E., „Une tombe du minoen récent IIIB à la Canée”, BCH 110 (1986) 53-87.

Lembesi, A., „O oikiskos ton Archanon”, AE (1976) 12-43.

Levi, D., „La villa rurale minoica di Gortina”, Bolletino d’Arte 44 (1959) 237-265.

Levi, D., „La tomba a tholos di Kamilari presso a Festòs”, ASAtene 23-24 (1961-62) 7-148.

Levi, D., „L’abitato di Festòs in località Chalara”, ASAtene 29-30 (1967-68) 55-166.

Levi, D., Festňs e la civiltà minoica I (Roma1976).

Macdonald, C. F. i C. Knappett, Knossos. Protopalatial Deposits in Early Magazine A and The South-West Houses, [BSA Suppl 41], (London 2007).

MacGillivray, J. A. i L. H. Sackett, „An Archaeological Survey of the Roussolakkos Area at Palaikastro”, BSA 79 (1984) 129-159.

MacGillivray, J. A., L. H. Sackett, J. Driessen i D. Smyth, „Excavations at Palaikastro, 1988”, BSA 84 (1989) 135-154.

MacGillivray, J. A., L. H. Sackett, J. Driessen, A. Farnoux i D. Smyth, „Excavations at Palaikastro, 1990”, BSA 86 (1991) 121-147.

Manteli, K., „The Neolithic Well at Kastelli Phournis in Eastern Crete”, BSA 87 (1992) 103-120.

Marinatos, S., „Mesominoïke oikia en kato Mesara”, AD 9 (1924-25) 53-78.

Marinatos, S., „To minoïkon megaron Sklavokampou”, AE (1939-41) 69-96.

Marinatos, S., „Anaskaphai en Vathypetro Kretes”, PAE (1952) 592-610.

Mountjoy, P. A., Knossos: The South House, [BSA Suppl 34], (London2003.

Muhly, P., Minoïkos laxeutos taphos ston Poro Herakleiou (Athenai 1992).

Nowicki, K., „Topography of refuge settlement in Crete”, JRGZM 34 (1987) 213-234.

Nowicki, K., „The History and Setting of the Town at Karphi”, SMEA 26 (1987) 235-256.

Nowicki, K.,„Investigations in the Cretan Mountains”, Archeologia 39 (1988) 189-198.

Nowicki, K., „Report on Investigations in Greece”, Archaeologia 42 (1991) 137-145; 43 (1992) 113-119; 44 (1993) 95-101.

Paribeni, R., „Ricerche nel sepolcreto di Haghia Triada presso Phaestos”, Monumenti Antichi 14 (1904) 677-756.

Peatfield, A., „Rural Ritual in Bronze Age Crete. The Peak Snactuary at Atsipadhes”, CAJ 2 (1992) 59-87.

Pelon, O., Fouilles exécutées à Malia. Exploration des maisons et quartiers d’habitation (1963-1966) III [Études crétoises 16] (Paris 1970).

Pelon, O., Le palais de Malia V (Paris 1980).

Pendlebury, J. D. S., „Two Protopalatial Houses at Knossos”, BSA 30 (1928-30) 53-73.

Pernier, L., Il palazzo minoico di Festòs I (Roma1935).

Pernier, L. and L. Banti, Il palazzo minoico di Festòs II (Roma1951).

Platon, N., „Anaskaphe minoïkon oikion eis Prasa Herakleiou”, PAE (1951) 246-257.

Platon, N., „Anaskaphe YM III laxeuton taphon eis ten periochen Episkopes kai Stamnion Pediados Herakleiou”, PAE (1952) 619-630.

Platon, N., „Anaskaphe Chondrou Viannou”, PAE (1957) 136-147.

Platon, N., Zakros. The Discovery of a Lost Palace of Ancient Crete (New York 1971).

Popham, M., „Trial KV (1969), a MM Building at Knossos”, BSA 69 (1974) 181-194.

Popham, M., „A Late Minoan Tomb on Lower Gypsadhes”, BSA 75 (1980), 169-173.

Popham, M. R., The Minoan Unexplored Mansion at Knossos (London 1984).

Popham, M. R. i H. W. Catling, „Sellopoulo Tombs 3 and 4, Two Late Minoan Graves near Knossos”, BSA 69 (1974) 195-257.

Popham, M. i in., The Minoan Unexplored Mansion at Knossos [BSA Suppl 17] (Oxford 1984).

Poursat, J-C., „Un sanctuaire du minoen moyen II à Malia”, BCH 90 (1966) 514-551.

Poursat, J-C., L. Godart i J-P. Olivier, Fouilles exécutées à Malia. Le Quartier Mu I [Études crétoises XXIII] (Paris 1978).

Prokopiou, N., L. Godart i A. Tsingounake, „Ysterominoïkos taphos Satas Amariou Rethymnes”, Proceedings of the 6^th International Cretological Congress 1986 (Athenai 1990) 185-205.

Rethemiotake-Demopoulou, N. i G. Rethemiotakes, „Ysterominoïko nekrotapheio sto Metochi Kalou Herakleiou”, AD 33A (1978) 40-109.

Rethemiotakes, G., „Larnakes kai angeia apo to Kavrochori Herakleiou”, Eilapine (Heraklion 1987) 235-243.

Rethemiotakis, G., „The Hearths of the Minoan Palace at Galatas” w: Meletemata Vol. III (Liège 1999) 721-728.

Rethemiotakis, G., „Evidence on Social and Economic Changes at Galatas and Pediada in the New Palace Period” w: [Aegaeum 23] (2002) 55-69.

Rutkowski, B., „Uwagi o topografii Gournia”, Balcanica Posnaniensia (1984) 87-92.

Rutkowski, B., „Report on Investigations in Greece. I. Studies in 1977-1982”, Archeologia 35 (1984), 173-178.

Rutkowski, B., „The Temple at Karphi”, SMEA 26 (1987) 257-280.

Rutkowski, B., Petsofas. A Cretan Peak Sanctuary [Studies and Monographs in Mediterranean Archaeology and Civilization, I. 1] (Warszawa 1991).

Rutkowski, B. i K. Nowicki, „Report on Investigations in Greece”: Archaeologia 35 (1984) 178-192; 36 (1985) 119-129; 37 (1986) 159-170; 38 (1987), 177-184; 41(1990) 113-125.

Sackett, L. H. (red.), Knossos: From Greek City to Roman Colony. Excavations at the Unexplored Mansion II, Volumes 1 and 2 (Athens and London 1992).

Sackett, L. H. i M. Popham, „Excavations at Palaikastro VII”, BSA 65 (1970) 203-242.

Sackett, L. H., Popham, M.R. i P. M. Warren, „Excavations at Palaikastro VI”, BSA 60 (1965) 248-315.

Sackett, L. H., J. A. Macgillivray i J. M. Driessen, Palaikastro: Two Late Minoan Wells, [BSA Suppl. 43] (London 2007).

Sakellarakis, E. i Y., „Anaskaphe Archanon 1986-1988”, AE (1991) 169-218.

Sakellarakis, J. i E., Archanes (Athens 1991).

Sakellarakis, J i E., Archanes: Minoan Crete in a New Light I i II (Athens 1997).

Sapouna-Sakellaraki, E., „Archanes à l’époque mycénienne”, BCH 114 (1990) 67-102.

Savignoni, L., „Scavi e scoperte nelle necropoli di Phaestos”, Monumenti Antichi 14 (1904) 501-675.

Schäfer, J., Amnisos (Berlin 1992).

Schäfer, J. (red.), Amnisos nach den archäologischen, historischen und epigraphischen Zeugnissen des Altertums und der Neuzeit (Berlin 1992).

Seager, R. B., „Excavations at Vasilike, 1904”, University of Pennsylvania. Transactions of the Department of Archaeology, Free Museum of Science and Art 1 (1904) 207-220.

Seager, R. B., Explorations in the Island of Mochlos (Boston/New York 1912).

Shaw, J. W., „Excavations at Kommos (Crete) during: 1976, 1978, 1979, 1980, 1981, 1982-1983, 1984-1985”, Hesperia 46 (1977) 199-240; 48 (1979) 145-173; 49 (1980) 207-250; 50 (1981) 211-251; 51 (1982) 164-195; 53 (1984) 251-287; 55 (1986) 219-269.

Shaw, J.W., Kommos. A Minoan Harbor Town and Greek Sanctuary in Southern Crete, (Princeton 2006).

Shaw, J. W., P. P. Betancourt i L. V. Watrous, „Excavations at Kommos, Crete, during 1977”, Hesperia 47 (1978) 111-170.

Shaw, J. W. i M. C. Shaw, Excavations at Kommos (Crete) during 1986-1992, Hesperia 62 (1993) 129-190.

Shaw, J. W. i M. C. Shaw (red.), Kommos: An Excavation on the South Coast of Crete., Vol. I: The Kommos Region and Houses of the Minoan Town. Part I: The Kommos Region, Ecology, and Minoan Industries (Princeton 1995).

Shaw J. W. i M. C. Shaw (red), Kommos: an Excavation on the South Coast of Crete. Vol. I: The Kommos Region and Houses of the Minoan Town,1 i 2: The Minoan Hilltop and Hillside Houses, (Princeton 1996).

Shaw, J. W. i M. C. Shaw (red), Kommos. An Excavation on the South Coast of Crete, Vol. V: The Monumental Minoan Buildings at Kommos, (Princeton, Oxford 2006).

Shaw, M. C., „Excavations at Kommos, Crete, during 1984”, AJA 89 (1985) 352.

Soles, J.S.,  „The Early Gournia Town”, AJA 83 (1979) 149-167.

Soles, J.S.,  „A Bronze Age Quarry in Eastern Crete”, JFA 10 (1983) 33-46.

Soles, J.S.,  The Prepalatial Cemeteries at Mochlos and Gournia and the House Tombs of Bronze Age Crete [Hesperia Supplement 24] (Princeton 1992).

Soles, J. S. i C. Davaras (red), Mochlos IC: Period III. Neopalatial Settlement on the Coast: The Artisans’ Quarter and the Farmhouse at Chalinomouri. The Small Finds (Philadelphia 2004)

Soles, J. S. i C. Davaras (red),. Mochlos IA, Period III. Neopalatial Settlement on the Coast: The Artisans’ Quarter and the Farmhouse at Chalinomouri. The Sites [Prehistory Monographs 7] (Philadelphia 2003).

Tzedhakes, I., „L’atelier de céramique postpalatiale à Kydonia”, BCH 93 (1969) 396-418.

Tzedhakis, Y., „Larnakes hysterminoïkou nekrotapheiou Armenon Rethymnes”, AAA 4 (1971) 216-222.

Tzedakis, Y. i Hallager, E., „The Greek-Swedish Excavations at Kastelli-Chania 1976 and 1977”, AAA 11 (1978) 31-46.

Tsipopoulou, M., Petras, „Siteia: The Palace, the Town, the Hinterland and the Protopalatial Background” w: [Aegaeum 23] (2002) 133-144.

Van Effenterre, H., Nécropoles de Mirabello [Études crétoises 8] (Paris 1948).

Van Effenterre, H. i M., Fouilles exécutées à Malia. Le centre politique I. L’Agora (1960-66) [Études crétoises 17] (Paris 1969).

Van Effenterre, H., Le palais de Malia et la cité minoenne (Roma1980).

Van Effenterre, H. i Y. Tzedakis, „Matériel inédit des premières fouilles au palais de Malia”, AD 32 (1977) 156-181.

Vasilakis, A., „O protominoïkos oikismos Trypitis”, Archaiologia 30 (1989) 52-56.

Warren, P., Myrtos (London 1972).

Warren, P., „Knossos: Stratigraphical Museum Excavations, 1978-1981. Part I”, AR (1981-82) 73-92.

Warren, P., „Knossos: Stratigraphical Museum Excavations, 1978-1982. Part II”, AR (1982-83) 63-85.

Warren, P. M., „A New Minoan Deposit from Knossos, c.1600 B.C., and its Wider Relations”, BSA 86 (1991) 319-340.

Warren, P. i J. Tzedhakis, „Debla, an Early Minoan Settlement in Western Crete”, BSA 69 (1974) 299-342.

Watrous, L. V., Kommos III: The Late Bronze Age Pottery (Princeton 1992).

Wilson, D. E., „The Pottery and Architecture of the EM IIA West Court House at Knossos”, BSA 80 (1985) 281-364.

Xanthoudides, S., „Minoïkon megaron Nirou”, AE (1922) 1-25.

Xanthoudides, S., The Vaulted Tombs of the Mesara (London 1924). 

Zoïs, A., Vasilike I (Athenai 1976).

Zoïs, A., „Anaskafi Vasilikis Ierapetras” Prakt 149 (1997) 173-223.

Zasoby

Słownik Egea dla IE

Słownik Egea dla FF i O

O Krecie na stronie Fundacji Kultury Helleńskiej

kliknij w obrazek:

Knossos

Plan Knossos

Malia

Plan Malia

Phaistos

Plan Phaistos

Zakro

Plan Zakro

Petras