III.Najdawniejsze kultury lądu greckiego

A.Paleolit

mezolit neolit literatura

Istotną trudnością w badaniach nad paleolitem greckim jest zgłębianie się w morzu dawnego lądu. W zależności od rejonu, dawne wybrzeża dziś znajdują się na głębokościach rzędu 40-120 m. Zapewne znaczna część aktywności dawnych mieszkańców Grecji miała miejsce na terenach przybrzeżnych, tak więc możemy przyjąć, że dobre poznanie najwcześniejszych okresów jest niemożliwe, a otrzymany obraz dalece niepełny.

Z jaskini Petralona (Kokkinopetres) na półwyspie Chalkidiki pochodzi najbardziej znane znalezisko czaszki, najwcześniejszej skamieniałości Homo z terenów Grecji. Okoliczności znalezienia, konflikty wśród archeologów i brak jasnej publikacji powodują, że interpretacja tego odkrycia, jak również jego chronologia są niejasne. Czaszka tkwiła w stalagmicie jaskini powyżej jej dna i mogła być tu zawleczona przez zwierzęta, ponieważ brak jakichkolwiek innych śladów obecności Homo w tym miejscu. Określa się tę czaszkę jako pre-neandertalską, ale też jako archaiczny Homo erectus, lub Homo heidelbergensis, a więc formę wcześniejszą zarówno od neandertalczyka jak i Homo sapiens. Dzięki datowaniom osadów wiemy, że wiek tego znaleziska sięgać może nawet 200-400 tys. lat.

Najwcześniejsze ślady działalności ludzkiej zanoto­wane na terenie Grecji lądowej pochodzą z dolnego paleolitu (300 tys. – 100 tys.), sprzed ok. 300 tys. lat i są to narzędzia wykonane techniką klaktońską. Przemysł aszelski notujemy dopiero od ok. 120 tys. lat temu. Ważne stanowiska tego okresu znajdują się w Macedonii (Megalopolis), Tessalii (np. Rodia), Epirze (zwł. Kokkinopilos), mówi się też o sporadycznych znaleziskach z Elidy i Achai na Peloponezie. Jednak do tej pory stanowisk z tych regionów znamy zaskakująco mało. Cechą charakterystyczną tego okresu w Grecji jest występowanie nielicznych w porównaniu ze stanowiskami Afryki, Bliskiego Wschodu i Europy wyrobów. Obozowiska tego czasu były lokowane blisko zbiorników wodnych, rzek i źródeł. Uwaga: dla Grecji często łączy się dolny i środkowy paleolit w jeden okres zwany wczesnym paleolitem.

Początek górnego paleolitu na Bałkanach sięga 38 tys. lat, ale w Grecji, z niezrozumiałych przyczyn, występuje luka ok. 10 tys. lat pomiędzy dolnym a średnim paleolitem, dlatego też podajemy w nawiasie alternatywne daty. W środkowym paleolicie (100 tys.–38/28 tys. p.n.e.) ślady obecności ludzkiej są znacznie liczniejsze i charakteryzują się występowaniem przemysłu mustierskiego, ponadto znajduje się na nich bardzo duże ilości narzędzi. Szczególnie Tessalia z jej licznymi rzekami i strumieniami, a zwłaszcza Peneiosem, była często odwiedzana przez łowców paleolitycznych. Rejon Larissy i Kalambaki ujawnił resztki obozów. Ludzie najchętniej zatrzymywali się wtedy nad strumieniami, w pieczarach i szczelinach skalnych. Drugim rejonem szczególnie często odwiedzanym w tym czasie był Epir. Znanych jest stamtąd co najmniej 16 stanowisk archeologicznych. Najbardziej interesującym z nich jest jaskinia Asprochaliko, położo­na w strategicznym punkcie na trasie corocznych sezo­nowych wędrówek zwierząt. Znaleziono tam dużą ilość narzędzi, kości niedźwiedzi, jeleni i innej zwierzyny łow­nej. Jaskinia ta jeszcze do niedawna była wykorzy­sty­wana przez pasterzy. Innymi rejonami odwiedzanymi przez ludzi w środkowym paleolicie były Wyspy Jońskie (Korphou, Kephallenia), Peloponez zachodni (Kastro Chlemoutsi) i centralny, Sporady. Pod koniec środkowego paleolitu pojawia się w Grecji przemysł oryniacki, wiązany z Homo sapiens sapiens. Wypierał on neandertalczyka z Tessalii i wschodniego Peloponezu, choć odnotowano stanowiska tessalskie mustiersko-oryniackie. Najstarszym znanym szczątkiem neandertalczyka jest ząb znaleziony w jaskini Lakonis, na południowym wybrzeżu, datowany na ok. 40 tys.

Górny paleolit (38/28 tys. – 8 tys. p.n.e) to rozprzestrzenienie się przemysłu oryniackiego, jednak przemysł mustierski utrzymywał się równolegle jeszcze przez kilka tysiącleci. W szczytowym okresie ostatniego zlodowacenia (18-16 tys. p.n.e) pojawiają się w Grecji stanowiska graweckie i epigraweckie.

Łowcy górnego paleolitu używali nie tylko oszczepów, lecz także strzał, narzędzi z kości i rogu, stosowali też ornamenty. Do najważniejszych stanowisk tego okresu należą jaskinie Seidi k. Haliartos w basenie jeziora Kopais (Beocja, ok. 12 tys. p.n.e.) oraz Lechonia w górach Pelion (Tessalia). Narzędzia tego okresu rozpoznano także w Kokkinopilos, Kastritsa, Klithi i Asprochaliko w Epirze oraz jaskini Franchthi w Argolidzie. Jaskinie epirockie tworzyły łańcuch sezonowych obozowisk, dzięki czemu łowcy mogli kontrolować ruchy zwierzyny na dużym obszarze. Mieszkano prawdopodobnie w otwartych obozowiskach, te jednak pozostają nie odkryte, także w innych rejonach Grecji W końcu paleolitu znów obserwujemy niezrozumiałą przerwę ok. 2-3 tys. lat.

Do końca paleolitu liczebność grup ludzkich była bardzo niewielka – ok. 25 członków, a cały Epir zamiesz­kiwało zapewne mniej niż 100 osób. Oblicza się, że grupa powinna liczyć 200–400 członków, by zapewnić im opty­malne warunki dla znalezienia partnera. Wynika stąd, że poszczególne społeczności łowców musiały utrzymywać między sobą kontakty, nierzadko poprzez znaczne odleg­łości. Tego rodzaju związki pozwalały też lepiej przeciw­stawiać się różnym zagrożeniom.

B.Mezolit

paleolit neolit literatura

W okresie tym (8 tys-6 tys. p.n.e.) nastąpiły wyraźne zmiany klimatyczne polegające na ociepleniu i podwyższeniu wilgotności. Obok typowych form paleolitycznych występują też pierwsze formy pre-produkcyjne. Coraz większą rolę zaczyna odgrywać zbieractwo i rybołówstwo, a narzędzia i broń dostosowywane są do polowań na mniejsze zwie­rzęta leśne, pojawia się dużo mikrolitów.

Najważniejszym stanowiskiem jest jaskinia Franchthi (Hermione – płd. Argolida), która, jako jedyne dotąd stanowisko, obok Sidari na Korfu, dostar­czyła prawdziwej sekwencji stratygraficznej dla mezolitu. Warstwy mezolityczne mają miąższość ok. 4 m i dzielą się wyraźnie na dwa poziomy. Przerwa wynosiła ok. 300 lat. Nie jest wykluczone, że nastąpiła także krótka przerwa pomiędzy mezolitem i neolitem. Wyraźnie, w stosunku do paleolitu, zmienia się dieta – dzika koza i świnia ustępują miejsca jeleniowi (75–80% znalezionego w tych warstwach materiału zwierzęcego). Nadal zbierane są pistacje i migdały. W warstwach gór­nego mezolitu dostrzec można dalsze zmiany. Ludzie zaczęli śmiało wypuszczać się na morze: obok lokalnych skał do wyrobu narzędzi stosuje się także obsydian przywożony z Melos oraz porowaty andezyt znad Zatoki Sarońskiej; wśród resztek zwierzęcych pojawia się coraz więcej ości dużych ryb morskich. Przypuszcza się także, że już wtedy próbowano pierwszych ekspery­mentów rolniczych. Warstwy mezolityczne przynoszą też pierwszy w Grecji formalny pochówek – jest to grób jamowy zawierający zwłoki w postawie zgiętej, bez darów. Znane z tej jaskini kości mężczyzn i kobiet pozwalają określić wzrost żyjących wtedy ludzi doros­łych: 1,56 m i 1,35 m. Łącznie znaleziono w obu poziomach ponad 20 pochówków dorosłych, dzieci i niemowląt, część w obrządku szkieletowym, a część w ciałopalnym

Mezolit znany jest także ze Skiros, Kythnos, Megarydy, Tessalii zachodniej.. Szczególnie dużo stanowisk mezolitycznych znamy z Argolidy i Epiru, co jest prawdopodobnie wynikiem przeprowadzenia tam intensywnych badań powierzchniowych. Wydaje się, że w tym okresie wiele obszarów Grecji było jednak niezamieszkałych. Obserwuje się przesuwanie osadnictwa mezolitycznego z południowego wschodu ku północnemu zachodowi, co sugeruje wschodnie pochodzenie mieszkańców. Głównym stanowiskiem zdradzającym widoczne podobieństwa do bliskowschodnich jest Franchthi.

C.Neolit

paleolit mezolit literatura

Opisany w tym rozdziale model migracyjny oparty został na pracy S. Weinberga „The Stone Age in the Aegean”, w: CAH I, pt. 1, s.557-672. Nie jest on pow­szechnie akceptowany. Za nim wypowiadał się ostatnio m.in. J.E. Coleman („Greece, the Aegean, and Cyprus”, w: R.W. Ehrich (red.), Chronologies in Old World Archaeology, Chicago 1990, s.250-264) natomiast prze­ciw – O.T.P.K. Dickinson (The Aegean Bronze Age, Cambridge 1993, 30-44).

1.  Neolit preceramiczny

Następuje w tym okresie zmiana trybu życia na osiadły. Pojawiają się pierwsze trwałe budowle mieszkalne, jamy zasobowe, domy z pali, gałęzi i gliny. Osady są niewiel­kie i osiągają średnicę przeciętnie ok. 80 m. Najintensyw­niej zaludnio­nym w tym okresie obszarem była Tessalia (Argissa, Sesklo, Souphli Magoula), również Franchthi zawiera nikłe warstwy z tego okresu. Istnieją poważne wąt­pliwości, czy faza preceramiczna występuje w całej Gre­cji, czy też jest charakterystyczna głównie dla Tessalii. Nie jest ona podobna do neolitu aceramicznego na Blis­kim Wschodzie, który trwał długo i był okresem stopniowego przejścia od paleolitu do właściwe­go neolitu.

Narzędzia kamienne są starannie gładzone, a wiele z nich służy do obróbki drewna – niewielkie toporki, młot­ki, dłuta; występuje też bardzo dużo mikrolitów. Częstym materiałem, z którego wyrabiano narzędzia kamienne, był obsydian. Wśród narzędzi kościanych wyróżniają się haczyki mające analogie w Çatal Hüyük. Nazwa tego okresu podkreśla brak ceramiki naczyniowej, natomiast występowały już wtedy wyroby terakotowe.

Gospodarka opiera się w pierwszym rzędzie na hodowli (kozy i owce, a następnie świnie i bydło) oraz rybo­łówstwie i łowiectwie. Można w tym widzieć dowody obcego pochodzenia ludności, ponieważ zarów­no udomowione owce, jak i kozy pochodzą od gatunków, które – według obecnej wiedzy – w dzikiej formie nigdy nie występowały w Grecji. Znaleziono też dowody udomowienia psa. Obok hodowli zwierząt pojawia się uprawa pszenicy, jęczmienia, grochu i innych roślin strączko­wych.

2.  Wczesny neolit

Znamy dużą liczbę stanowisk, z czego większość odkryto w Tessalii. Co najmniej pięć z nich było zasiedlo­nych już w fazie preceramicznej. Geneza kultury wczes­nego neolitu w Grecji nie jest jasna. Z jednej bowiem strony mamy dowody kontynuacji (ciągłość osadnictwa na niektórych stanowiskach, np. Argissa, Sesklo, Souphli), zbliżone budow­nictwo, z drugiej jednak ceramika pojawia się bez widocznej zapowiedzi, w już ukształtowanej formie (jedynie w Sesklo zaobserwowano ekspe­ry­men­ty z jej produkcją). Można więc wnosić, że znaczny udział w ukształto­waniu wczesnego neolitu w Grecji mają przyby­sze ze Wschodu oraz wpływy stamtąd płynące. O tym kierunku migracji świadczą analogie takie jak: ceramika z Nea Makri zdobiona nacięciami wypełnionymi białą farbą, blisko przypominająca naczynia z Mersin w Cylicji, pochówek czaszek z Prodromos na podobieństwo Çatal Hüyük, poja­wie­nie się niektórych zwierząt i roślin nie zna­nych przedtem w Grecji, ale hodowanych w Azji. Ponadto stanowiska grupują się głównie na wschod­nim wybrzeżu Grecji i przeważnie położone są blisko morza.

Osady mają powierzchnię ok. 4–5 ha. Lokowane są zazwyczaj w pobliżu rzek lub źródeł wody pitnej, czasami na brzegu morza. Generalnie, wybierano rejony nizinne, czasami osiedlano się na niskich wzgórzach lub na terenie pagórkowatym. Ważną rolę odgrywała przy tym bliskość terenów uprawnych.

Typową konstrukcją mieszkalną były półziemianki ze stałym paleniskiem, z czasem zmieniające się w chaty. Np. w Nea Makri początkowo budowano półziemianki o wymiarach 4x4,30 m wpuszczone w ziemię na głębokość 0,35-0,40 m, potem zaczęto wznosić konstrukcje naziem­ne na kamiennym fundamencie.

Do najważniejszych stanowisk należy Sesklo w Tessalii (kultura proto-Sesklo) przewyższające liczbą domów przeciętne osady liczące zazwyczaj 20–30 chat z cegły mułowej. Z wybrzeży wschodnich kultura wczesnego neo­litu promieniowała na zachód, do Epiru, na Korfu i Leukas oraz na północny wschód. W rejonie Epiru, gór Pelion i Ossa tryb życia pozostał jednak nadal przede wszystkim pasterski. Hodowano tam duże stada kóz i owiec.

Osada Nea Nikomedeia (Macedonia) została najprawdopodobniej założona przez ludzi przybyłych ze wschodu, którzy osiedlili się w głębi lądu. Chroniona była początkowo murem obronnym, potem otoczono ją rowem, który nie musiał jednak pełnić funkcji obronnej. Do wyrobu narzędzi nie używano tu obsydianu, lecz serpentynu z gór Pindos. Osada zabudo­wana była domami o wymiarach 8x8 m lub 8x11 m, sku­pionymi wokół dużej budowli 12x12 m. W budynku tym, wyposażonym w dwa rzędy wewnętrznych podpór drewnianych, znaleziono idole kobiece. W całej osadzie występuje duża ilość na­rzędzi kamiennych. Istnienie takiej budowli wydaje się być świadectwem postępującej organizacji społecznej. Domy tego czasu są zazwyczaj zbudowane z cegły suszonej, choć pojawiają się też ściany plecionkowe oraz tynki.

Większość znanych stanowisk odkryto w Tessalii, jednak znamy je również z Peloponezu, gdzie lokują się one głównie w jego części północno-wschodniej. Najistotniejsza wydaje się osada w Lerna, z warstwami o miąższości ok. 2 m, w których występują podłogi i fragmenty murów, liczne narzędzia i fragmenty ceramiki. Wiele śladów osadnictwa znamy także z rejonu Koryntu i Nemei. Zasiedlona była nadal jaskinia Franchthi. Zaskakująco mało odkryć pochodzi z Pelopnezu zachodniego. Jedyne stanowisko, na którym wczesny neolit jest dobrze udokumentowany, to Akrata.

W porównaniu z paleolitem, rola Epiru wyraźnie osłabła; rozpoznano tu nieliczne stanowiska wczesnoneolityczne. Jednym z nich jest Asphaka w rejonie Ioanniny. Znaleziono tu jedynie fragmenty ceramiki złej jakości. Nieliczne ślady osadnictwa tego okresu znamy też z Grecji środkowej.

Odkryto bardzo mało pochówków z wczesnego neolitu. Większość z nich to szkieletowe groby dziecięce intra muros. Najbardziej znamienne jest jednak cmentarzysko ciałopalne z Souphli, położone tuż obok osady. Chowano tam w prostych jamach wybrane fragmenty szkieletów, zebrane wraz z nielicznym wyposażeniem z jeszcze gorącego stosu (zachowały się ślady wysokiej temperatury na ściankach jam).

W trakcie trwania wczesnego neolitu zaczęły do Grecji docierać wpływy z obszarów kultury Starčevo – widoczne są one nad Vardarem i Peneiosem w postaci ceramiki malowanej i realistycznych idoli.

W ciągu wczesnego neolitu ceramika ulega istotnym zmia­nom. Początkowo (WN I) używane są naczynia mono­chromatyczne, zwłaszcza misy o pierścieniowatej stopie i dzbany o niskich szyjach. Wyroby te są monochromatyczne, zdobione dekoracją nacinaną. Ceramika malowana pojawia się dopiero we WN II. Pod koniec wczesnego neolitu w zachodniej i północnej Tessalii widoczne są silne wpływy kultury Vinča (podgrupa kultury Starčevo), płynące z jej głównego centrum, położonego w Pelagonii. Pojawiają się gruszkowate idole w miejsce realistycznych oraz ceramika „barbotinowa” – monochromatyczna z odciskami palców lub kosteczek, jak również ceramika cardium, zwana tak od odcisków muszli cardium. Zjawiska te sięgają Peneiosu, ale nie dochodzą do wybrzeża, gdzie nadal trwa tradycja ceramiki malo­wanej, natomiast na południu Grecji używana jest wciąż ceramika monochromatyczna (wytwarzana tu od WN) o zróżnicowanych odcieniach, wynikających z nierównego wypału. Prawdopodobnie naczynia „barbotinowe” rozprzestrzeniły się za sprawą ludności głównie paster­skiej, odbywającej długie wędrówki sezonowe i mającej przez to kontakt z wieloma miejscami. Znamienne jest w tym kon­tekście stanowisko Prodromos na południe od Peneiosu, w którego wszystkich warstwach występuje ceramika barbotinowa. Zabudowa Prodromos II wskazuje, że była to osada sezonowa, 10 razy spalona w swej historii (albo wskutek opuszczania albo w trakcie walk), natomiast Prodromos I było już osadą stałą. Łącznie, osada Prodromos była zamieszkana przez ponad 500 lat.

W całym neolicie obserwujemy występowanie dużej ilości plastyki terakotowej i kamiennej. Jest wśród nich wiele przedstawień anikonicznych, zoo- i antropomorficznych. Wśród tych ostatnich dominują postaci bez zaznaczonej płci, najrzadsze są wyobrażenia mężczyzn. We WN pojawiają się dwa nurty – figurki schematyczne i naturalistyczne. Wiele z nich to postaci steatopygiczne.

W tym też okresie rozpoczyna się użycie pieczęci na terenie Grecji. Były one wykonywane z terakoty lub kamienia, posiadały uchwyty z otworami na sznurek czy rzemyk i zamieszczano na nich dość proste wzory geometryczne. Ich przeznaczenie jest nieznane. Proponowano różne wyjaśnienia ich zastosowania: do malowanych tatuaży, odciskania dekoracji na naczyniach (ale to się zdarza bardzo rzadko i raczej w środkowym neolicie), tkaninach, jako przedmioty symboliczne, oznaczające rangę właściciela lub związane z kultem.

W ciągu całego neolitu wytwarzany jest podobny repertuar narzędzi mikrolitycznych z obsydianu, łupka czy innych skał, przy czym stosowano bardzo niewiele retuszu (do PN). Ostrza obsadzano w drewnie i wykonywano w ten sposób sierpy, noże oraz inne narzędzia tnące. Stosowano też kamień gładzony do wyrobu młotów, toporów, tzw. maczug. W Grecji występuje też typowy repertuar narzędzi z kości i poroża – igły, szpile, przekłuwacze, dłuta itp.

Ludność kultury Starčevo opanowała w końcu całą Tessalię, ale jej pozycja w końcu wczesnego neolitu osłabła, a okres ten zakończył się bardzo gwałtownie. Nie wszędzie jednak okres przełomu miał taki sam przebieg. Widoczne jest to na przykładzie Achilleion, gdzie brak śladów zniszczeń, a sekwencja ceramiczna pozostaje nieprzerwana. Przy okazji warto wspomnieć, że studium ceramiki wczesnoneolitycznej z tego stanowiska pokazało, ze nie była ona tam wykorzystywana do gotowania czy spożywania potraw, a jej użycie zostało określone jako „symboliczne”.

3.  Środkowy neolit

Pojawia się w tym okresie spora liczba nowych osad, wiele też założono w miejscach zasiedlonych wcześniej. ŚN zaczyna się spaleniem Prodromos i Magou­litsa, zanikiem pozostałych osad kultury Starčevo i stano­wisk z północnej Tessalii. Nowymi elementami, przynie­sionymi zapewne znów ze wschodu, są: ceramika malo­wana, fundament kamienny i wewnętrzne podziały do­mów. Analogie z ceramiką Samarra, budownictwem Can Hasan na płaskowyżu Konya oraz plan megaronowy znany z Jerycho i Beyčesultan wskazują wyraźnie kieru­nek, z którego przybyli nowi mieszkańcy Grecji. Utrzy­mywali oni zresztą stałe kontakty z Bliskim Wschodem.

Osady tego czasu mają powierzchnię ok. 8–10 ha. Lokowane są one zazwyczaj według podobnych zasad co stanowiska WN.

W Otzaki Magoula w Tessalii budowano kwadratowe domy na kamiennym fundamencie z wewnętrznymi przy­porami. Budowle te były pogrupowane parami tworzą­cymi małe insulae, a uliczki miały układ mniej więcej prostokątny.

Interesującym stanowiskiem jest Servia w Macedonii. W pierwszych warstwach znajdują się rowy obronne, chroniące osadę zapewne przed ludnością kultury Starčevo – później taka osłona nie była już widocznie potrzebna, skoro kon­strukcje obronne zanikają. Domy były budowane na spo­sób macedoński: miały drewniany szkielet, drewniane po­dłogi oraz stałe paleniska.

Sesklo w tym czasie (kultura Sesklo) było już sporym lokalnym ośrodkiem liczącym ok. 3–4 tys. mieszkańców. Jego centrum stanowi niewysoka akropola, zabudowana wolnostojącymi domami. Odkryto tam też fragmenty pierścieni murów interpretowanych jako tarasowe, być może mających także przeznaczenie obronne. W centrum osady znajdował się dom na planie megaronu z wejściem pomiędzy antami na krótszym boku. W jego pobliżu odkryto dwupomieszczeniową budowlę niesłusznie nazwaną „Domem garncarza”. Jest to dom mieszkalny, w którym, na częściowo płytowanej podłodze, wykonywano różne czynności gospodarcze i przygotowywano pożywienie, natomiast mieszkano na drewnianym pięterku, na które wchodzono po drabinie. Poza akropolą leży dolna, otwarta osada, która znacznie różni się od zabudowy akropoli. Było tu sporo obszarów czasowo lub permanentnie niezamieszkanych, miąższość warstw kulturowych jest też niewielka. Domy przylegają do siebie, tworząc zwarte kompleksy pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych. Występują także różnice w ceramice: na akropoli jest wyraźnie więcej naczyń dekorowanych oraz wykonanych w bardziej zaawansowanej technologii. Określenie czy istniała zależność między osadą a akropolą nie jest łatwe z powodu braku odpowiednich źródeł.

Z kolei na południu Grecji szczególną uwagę zwraca Lerna w Argolidzie, gdzie domy miały fundament ka­mienny, wyrabiano ceramikę typu „Urfirnis” o ciemnej, błyszczącej polewie (której nie należy mylić z noszącą taką samą nazwę ceramiką z okresu WH II) i figurki kobiet o małych piersiach, mające analogie w Syrii i Cylicji. Podobne przedstawienie zostało znalezione też w Cheronei w Beocji.

Tessalia pozostała krainą najlepiej zaludnioną. Ze środkowej Grecji znamy sporą liczbę stanowisk, z których na plan pierwszy wysuwa się Nea Makri na wschodnim wybrzeżu Attyki. Odkryto tu pozostałości po owalnych chatach przykrytych dachami dwuspadowym. Jedna z chat miała przed wejściem ganek wsparty na dwóch drewnianych słupach. Ściany wykonywano z cegły suszonej na cokole kamiennym i wzmacniano je za pomocą konstrukcji z pionowych słupów i połączonych z nimi poziomych belek, co tworzyło mocną ramę dla muru i podtrzymywało dach budowany także z licznych belek drewnianych. Niektóre podłogi moszczone były deskami drewnianymi.

Środkowy neolit jest właściwie nieznany z Epiru, jak również rzadko spotykany na zachodnim wybrzeżu Peloponezu.

W tej fazie zaczynają pojawiać się liczniejsze groby osób dorosłych, ponadto mamy już do czynienia z cmentarzyskami extra muros.

W ceramice tessalskiej obserwujemy znaczne zróżnicowanie kształtów naczyń, pojawiają się kubki i dzbanki. Dekoracja malowana to głównie zygzaki i szachownice malowane grubymi, ciemnymi liniami na jasnym tle (tzw. Solid style). Pojawia się też tzw. styl płomienisty o licznych analogiach w Anatolii. Nadal występuje dekoracja nacinana; znane są też naczynia zdobione zarówno dekoracją nacinaną, jak i malowaną. Bardzo interesującą techniką wykonywano dekorację tzw. scraped ware: naczynia całkowicie pokrywano farbą, którą następnie zdrapywano, uzyskując efekt gęsto rozmieszczonych zygzaków, niewiele odcinających się od tła na skutek zagładzenia powierzchni. Na południu dominowała czarna lub ciemnoszara ceramika monochromatyczna. Obok niej pojawiały się naczynia malowane w innym stylu niż tessalski, charakteryzującym się znacznie mniejszym zagęszczaniem motywów, występowaniem kreskowanych prostokątów i wzorów złożonych z nielicznych zygzaków. Wśród typowych kształtów obserwujemy cylindryczne misy i puchary na wysokich stopach z załamaniami brzuśca. Pod koniec ŚN pojawia się z Tessalii zagładzanie powierzchni.

Obok realistycznych przedstawień figuralnych występują nadal liczne figurki w tradycji steatopygicznej. Wśród plastyki terakotowej zwraca uwagę pojawienie się modeli domów przedstawiających proste chaty o dachach czterospadowych. Typową cechą terakotowej plastyki figuralnej tego czasu jest zdobienie dekoracją malowaną, identyczną z używaną przy wyrobie naczyń.

Nadal używane są pieczęcie, nieco zmienia się repertuar występujących na nich wzorów i zwiększa precyzja ich wykonania.

Pod koniec średniego neolitu po­jawiła się szara ceramika z analogiami zarówno na Bał­kanach, jak i w Azji Mniejszej oraz czworonożne naczynia kultowe. Na części stanowisk, zwłaszcza w Sesklo, obserwujemy gwałtowne zniszczenia.

4.  Późny neolit

Neolit środkowy zakończył się zniszczeniem Servii oraz innych osad, połączonym z wielką ekspansją ceramiki szaro-czarnej (Grey-to-Black), którą jedni tłumaczą jako wynik przybycia nowej ludności ze Wschodu, inni zaś – jako skutek zacieśniających się kontaktów z tamtym rejonem. Po tym incydencie nastąpił bardzo wyraźny wzrost liczby stanowisk archeologicznych, a kultury powstałe w tym czasie były znacznie bogatsze od wcześniejszych, miały silne kontakty z Bliskim Wschodem, a także z Italią. Na zachodnim Peloponezie i w Grecji centralnej brak śladów większego rozwoju, w Epirze dominuje model gospodarki pasterskiej, a w Macedonii zaznaczają się pierwsze wpływy kultury kurhanowej. W Tessalii kształtują się ośrodki władzy lokalnej w Dimini i Sesklo. W centrum Sesklo, na szczycie pagórka, powstała duża budowla na planie megaronu. Niska akropola została otoczona pierścieniami murów kamiennych, poprzez które przedostać się można było, pokonując system przejść, sprawiających wrażenie założeń obronnych. Jednak obecnie mury te są raczej interpretowane jako podziały gospodarcze, społeczne lub rytualne, a nie jako mury obronne. Zwraca uwagę, że w każdej przestrzeni pomiędzy kolejnymi pierścieniami znajduje się jeden dom. Dimini zaczyna wówczas dominować nad tym regionem, zapewne ze względu na położenie znacznie bliżej morza niż Sesklo (dodać trzeba, że woda sięgała wtedy głębiej w ląd niż dzisiaj). Także tutaj w centrum akropoli powstaje budynek na planie megaronu, jednak najprawdopodobniej należy go datować już na WH. W obu przypadkach część otoczona murem stanowi jedynie ośrodek rozległych, zapewne otwartych, osad.

Pod względem liczby znanych stanowisk nadal na czoło wysuwa się Tessalia. Obserwujemy rozwój osadnictwa także w Grecji środkowej i na Eubei, gorzej prezentuje się Argolida, a wzdłuż wybrzeży zachodnich występuje niewielka liczba stanowisk z większym skupiskiem w rejonie Pylos. Do końca neolitu ludzie zamieszkiwali Franchthi, Znamy także inne jaskinie, z których część była wykorzystywana jedynie w tym okresie, jak Alepotrypa w Lakonii, Jaskinia Nestora w Messenii, czy Kitsos w Attyce.

Koniec późnego neolitu następował w różnych częściach Grecji w różnym czasie: najwcześniej w Grecji południowej i centralnej, na Cykladach, a najpóźniej w Tessalii.

W późnym neolicie obserwujemy oba obrządki grzebalne, przy czym ciałopalny występuje głównie w Tessalii. W Platia Magoula Zarkou do urn wkładano naczynia lub skorupy o czerwonym kolorze. Wśród pochówków szkieletowych objawia się obyczaj wtórnego (lub drugiego) pochówku polegający na ponownym pochowaniu szkieletu lub jego wybranych części.

W ceramice tessalskiej obserwujemy bardzo duże zróżnicowanie kształtów, a także technik zdobienia powierzchni. Występuje dużo ceramiki szarej o wysokiej jakości, monochromatycznej, dekorowanej nacinanymi, precyzyjnymi wzorami. Naczynia te musiały mieć sporą wartość, ponieważ spotyka się wiele reperowanych. Rozpowszechniona też jest ceramika typu Urfirnis. Naczynia dekorowane malowane są jednym lub dwoma kolorami, a wzory bywają skomplikowane (zwł. w Dimini): koła, zygzaki, spirale, wzory kreskowane, jak również połączenia motywów. Ceramika w stylu Dimini nie występuje poza Tessalią. Na południu, poza ceramiką o powierzchni zagładzanej, mamy naczynia malowane matową farbą i polichromowane; wzory często naśladują plecionki oraz dekorację tkanin. Natomiast w schyłkowym neolicie znów dominuje ceramika monochromatyczna.

Wiele naczyń o ostrych załamaniach brzuśca wyraźnie naśladuje wyroby metalowe, nie tylko kształtem, lecz także gładką powierzchnią z błyszczącą polewą, w czarnym lub szarym kolorze. Istnieją też inne dowody na to, iż metalurgia w Grecji zaczęła rozwijać się jeszcze w schyłkowym neolicie. Przedmioty miedziane odnotowano na wielu stanowiskach PN (np. Dikili Tash, Sitagroi – Macedonia; jaskinia Kitsos – Attyka), a ślady obróbki miedzi znaleziono w Sitagroi i Kephala na Keos. Jest prawdopodobne, że metalurgia złota i srebra poprzedziła wytop miedzi. Nie wyklucza się tu istotnego wpływu z rejonu bałkańskiego, który bardzo wyraźnie wyprzedził Grecję w tej dziedzinie (np. Varna w V tys. p.n.e.). Migracje nie były raczej sposobem rozprzestrzenia metalurgii, gdyż obserwujemy jej pojawianie się w róż­nych regionach zgodnie z ich własnym tempem przemian. Schyłkowy neolit w Grecji (PN II) można więc traktować już jako chalkolit.

Wśród tradycyjnie wyrabianych narzędzi kamiennych pojawiają się teraz wiertła, liczne grociki do strzał i groty do włóczni. W o wiele większym stopniu niż wcześniej stosuje się retusz.

Wśród wyrobów neolitycznych, oprócz ceramiki, wymienić można terakotowe modele domów, charakterystyczne dla Tessalii i Macedonii zwłaszcza w okresie ŚN i PN, modele przedmiotów codziennego użytku (jak narzędzia, stołki, stoły itp.) oraz figurki zoo- i antropomorficzne. Te ostatnie, czasami wykonywane także z kamienia, przedstawiają zarówno kobiety, jak i mężczyzn. Typowa linia rozwoju w wielu regionach przebiega od form schematycznych, sty­lizowanych, przez naturalistyczne do znów schematycznych. Wśród figurek glinianych wyróżnia się zwłaszcza postać siedzącej kobiety z dzieckiem z Sesklo i tzw. „Myśliciel” z Platia Magoula Zarkou w Tessalii, przedstawiający mężczyznę podpierającego podbródek prawą ręką, a lewą sięgającego ku członkowi o dużej grubości, całkowicie dziś utrąconemu. Paciorki falliczne pojawiają się w tym czasie także jako elementy ozdób.

Biżuteria neolityczna była wykonywana głównie z kamienia i gliny (a przynajmniej taka przetrwała do na­szych czasów). Były to naszyjniki, bransolety z pacior­ków, wisiorki w kształcie małych pierścieni kamiennych z krótkim, wystającym elementem służącym do zawiesza­nia. Do niedawna znano niewiele biżuterii złotej, a wśród niej wyróżniał się wisiorek z Sesklo. Jednak w ostatnich latach policja grecka wykryła sporą ilość ozdób wykonanych ze złotej blachy, pocho­dzących z wykopalisk rabunkowych. Srebrną zawieszkę odkryto również niedawno w tzw. jaskini Eurypidesa w Peristeria na Salaminie.

Pod koniec neolitu pojawiają się nowi przybysze wraz z ceramiką o dekoracji w postaci rytów napuszczanych białą farbą (pochówki w Lerna). Do tej pory dominowały pochówki w grotach, proste groby jamowe, skrzynkowe (PN II) oraz dziecięce pochówki w naczyniach na terenie osad. Groby osób dorosłych mogły tworzyć osobne cmentarzyska lub leżeć między domami. Pojawiające się niekiedy ślady ognia mogą mieć związek z ceremoniami pogrzebowymi. Pojawiające się niezwykle rzadko kurhany, które w Grecji noszą miano tumulusów, są trudne do interpretacji, a ich związek z kulturami kurhanowymi raczej wątpliwy.

Faza przejściowa pomiędzy epoką kamienia i brązu nazywana jest w Grecji końcowym neolitem (Final Neolithic), a jej stopień poznania daleki od zadowalającego. Obserwuje się w tej fazie powstawanie osad na terenach wyżynnych oraz w rejonach gleb brunatnych, co zapewne odzwierciedla zmiany w gospodarce rolniczej w kierunku wzmocnienia roli pasterstwa z jednej strony i upraw zasilanych wodami opadowymi z drugiej.

paleolit mezolit neolit

D.Literatura

Alram-Stern, E., Die Ägäische Frühzeit 2. Serie Forschungsbericht 1975-1993. 1. Bd. Das Neolithikum in Griechenland mit Ausnahme von Kreta und Zypern (Wien 1996).

Andreou, S et al., „Review of Aegean Prehistory V: The Neolithic and Bronze Age of Northern Greece”, AJA 100 (1996) 537-597.

Bailey, G. N., „The Palaeolithic of Klithi in its Wider Context”, BSA 87 (1992) 1-28.

Bailey, G. N. et al. (eds), The Palaeolithic Archaeology of Greece and Adjacent Areas [BSA Studies 3] (London 1999)

Bloedow, E. F., „The 'Aceramic' Neolithic Phase in Greece Reconsidered”, Mediterranean Archaeology 4 (1991) 1-44.

Chourmouziades, G. C., E Anthropomorphike Eidoplastike tes Neolithikes Thessalias (Volos 1973).

Cullen, T., „Social Implications of Ceramic Style in the Neolithic Peloponnese”, w: W. D. Kingery (red.), Ancient Technology to Modern Science I (Columbus 1985) 77-100.

Demoule, J-P., K. Gallis i L. Manolakakis, „Transition entre les cultures néolithiques de Sesklo et de Dimini: les catégories céramiques”, BCH 112 (1988) 1-58.

Demoule, J-P. i C. Perlès, „The Greek Neolithic: A New Review”, Journal of World Prehistory 7 (1993) 355-416.

Elefanti, P., Hunter-Gatherer Speciialised Subsistence Strategies in Greece during the Upper Palaeolithic from the Perspective of Lithic Technology [BAR International Series 1130] (Oxford 2003).

Fischer, F., „Ägäische Politurmusterware”, IM 17 (1967) 22-33.

Gallis, K., Kauseis nekron apo te Neolithike epoche ste Thessalia (Athenai 1982).

Gallis, K. J., „A Late Neolithic Foundation Offering from Thessaly”, Antiquity 59 (1985) 20-24.

Gallis, K., „Die stratigraphische Einordnung der Larisa-Kultur: eine Richtigstellung”, PZ 62 (1987) 147-163.

Galanidou, V., C. Perlès (eds), The Greek Mesolithic: Problems and Perspectives [BSA Studies 10] (London 2003).

Halstead, P., „The Economy has a Normal Surplus: Economic Stability and Social Change among Early Farming Communities of Thessaly, Greece”, w: P. Halstead i J. O'Shea (red.), Bad Year Economics: Cultural Responses to Risk and Uncertainty  (Cambridge 1989) 68-80.

Halstead, P., „From Reciprocity to Redistribution: Modelling the Exchange of Livestock in Neolithic Greece”, w: A. Grant (red.), Animals and Their Products in Trade and Exchange [Anthropologica 16] (1992) 19-30.

Halstead, P., „Spondylus Shell Ornaments from Late Neolithic Dimini, Greece: Specialized Manufacture or Unequal Accumulation?”, Antiquity 67 (1993) 603-609.

Halstead, P. (ed.), Neolithic Society in Greece [Sheffield Studies in Aegean Archaeology, 2] (Sheffield 1999)

Hammond, N. G. L., Migrations and Invasions in Greece and Adjacent Areas (Park Ridge 1977).

Harvatia, K., E. Panagopoulou, P. Karkanas, First Neanderthal Remains from Greece: the Evidence from Lakonis, Journal of Human Evolution 45 (2003) 465–473.

Jacobsen, T., „17,000 Years of Greek Prehistory”, Scientific American 234:6 (1976) 76-87.

Jacobsen, T. W., „Franchthi Cave and the Beginning of Settled Village Life in Greece”, Hesperia 50 (1981) 303-319.

Jacobsen, T. W., „Seasonal Pastoralism in Southern Greece: A Consideration of the Ecology of Neolithic Urfirnis Pottery”, w: P. M. Rice (red.), Pots and Potters: Current Approaches in Ceramic Archaeology (Los Angeles 1984) 27-43.

Jacobsen , T. W. i T. Cullen, „A Consideration of Mortuary Practices in Neolithic Greece: Burials from Franchthi Cave”, w: S. C. Humphreys i H. King (red.), Mortality and Immortality: The Anthropology and Archaeology of Death (London 1981) 79-101.

Hansen, J., „Franchthi Cave and the Beginning of Agriculture in Greece and the Aegean”, Préhistoire de l'Agriculture: Nouvelles approches expérimentales et ethnographiques (Paris 1992) 231-247.

Kavvadias, G., Palaiolithike Kephalonia: O Politismos tou Phiskardhou (Athens 1984).

Keller, D., „Final Neolithic Pottery from Plakari, Karystos”, w: Studies in South Attica I [Miscellanea Graeca 5] (Gent 1982)

Liritzis, Y., L. Orphianidis-Georgiadis i N. Efstratiou, „Neolithic Thessaly and the Sporades: Remarks on Cultural Contacts between Sesklo, Dimini and Aghios Petros Based on Trace Element Analysis and Archaeological Evidence”, OJA 10 (1991) 307-313.

McGeehan-Liritzis, V. i N. H. Gale, „Chemical and Lead Isotope Analyses of Greek Late Neolithic and Early Bronze Age Metals”, Archaeometry 30 (1988) 199-225.

Papagianni, D., Middle Palaeolithic Occupation and Technology in Northwestern Greece: The Evidence from Open-Air Sites [BAR International Series 882] (Oxford 2000).

Papathanasopoulos, G. A. (red.), Neolithic Culture in Greece (Athens 1996).

Parzinger, H., „Zur Rachmani-Periode in Thessalien”, Germania 69 (1991) 359 ff.

Payne, S., „Faunal Change at Franchthi Cave from 20,000 B.C. – 3000 B.C.”, w: A. T. Clason (red.), Archaeozoological Studies (Amsterdam 1975) 120-131.

Payne, S., „Faunal Evidence for Environmental/Climatic Change at Franchthi Cave (Southern Argolid, Greece), 25,000 B.P. – 5000 B.P. Preliminary Results”, w: J. L. Bintliff and W. van Zeist (red.), Palaeoclimates, Palaeoenvironments and Human Communities in the Eastern Mediterranean Region in Later Prehistory (Oxford 1982) 133-137.

Perlès, C., Les industries lithiques taillés de Franchthi (Argolide, Grèce) I: Présentation générale et industries paléolithiques (Bloomington 1987).

Perlès, C., „La Néolithisation de la Grèce”, w: Néolithisations. Proche et Moyen Orient, Mediterranée orientale, Nord de l'Afrique, Europe méridionale, Chine, Amérique du Sud [BAR International Series 516] [Oxford 1989) 109-127.

Perlès, C., „L'outillage de pierre taillée néolithique en Grèce: approvisionnement et exploitation des matires premières”, BCH 114 (1990) 1-42.

Perlès, C., Les industries lithiques taillés de Franchthi (Argolide, Grèce) II: Les industries du Mésolithique et du Néolithique initial (Bloomington 1990).

Perlès, C., „Systems of Exchange and Organization of Production in Neolithic Greece”, JMA 5:2 (1992) 115-164.

Phelps, W. W., „Prehistoric Figurines from Corinth”, Hesperia 56 (1987) 233-253.

Runnels, C., „Trade and the Demand for Millstones in Southern Greece in the Neolithic and Early Bronze Age”, w: A. B. Knapp i T. Stech (red.), Prehistoric Production and Exchange: the Aegean and Eastern Mediterranean (Los Angeles 1985) 30-43.

Runnels, C., „A Prehistoric Survey of Thessaly: New Light on the Greek Middle Paleolithic”, JFA 15 (1988) 277-290.

Runnels, C., „A Handaxe from Kokkinopilos, Epirus, and its Implications for the Paleolithic of Greece”, JFA 20 (1993) 191-203.

Runnels, C., „Review of Aegean Prehistory IV: The Stone Age of Greece from the Palaeolithic to the Advent of Neolithic”, AJA 99 (1995) 699-728.

Runnels, C. i T. van Andel, „Trade and the Origins of Agriculture in the Eastern Mediterranean”, JMA 1 (1988) 83-109.

Runnels, C. i T. H. van Andel, „The Lower and Middle Paleolithic of Thessaly, Greece”, JFA 20 (1993) 299-317.

Sampson, A., E Neolithike kai e Protoelladike I sten Evvoia [Archeion Euboïkon Meleton, Parartema tou KD' Tomou] (Athens 1981).

Sampson, A., „The Neolithic of the Dodecanese and Aegean Neolithic”, BSA 79 (1984) 239-249.

Sarantea, E., „Ergasteria kataskeves Palaiolithikon ergaleion sten perioche spelaiou Eftakonakon Makrykapas sten Euboia”, AAA 18 (1985) 81-85.

Sarantea, E., Proïstorika evremata Neas Artakes Euboias (Athens 1986).

Shackleton , J. C. i T. H. van Andel, „Prehistoric Shore Environments, Shellfish Availability, and Shellfish Gathering at Franchthi, Greece”, International Journal of Geoarchaeology 1 (1986) 127-143.

Spitaels, P., „Final Neolithic Pottery from Thorikos”, w: P. Spitaels (red.), Studies in South Attica I [Miscellanea Graeca 5] (Gent 1982) 9-44.

Talalay, L., Deities, Dolls, and Devices: Neolithic Figurines from Franchthi Cave, Greece (Bloomington 1993).

Theochares, D. (red.), Neolithic Greece (Athens 1973).

Touchais, G., „La céramique néolithique de l'Aspis”, Études Argiennes [BCH Supplement VI] (Paris 1980) 1-52.

Treuil, R., Le néolithique et le bronze ancien égéens (Paris 1983).

Tsuneki, A., „The Manufacture of Spondylus Shell Objects at Neolithic Dimini, Greece”, Orient 25 (1989) 1-21.

Ucko, P., Anthropomorphic Figurines of Predynastic Egypt and Neolithic Crete with Comparative Material from the Prehistoric Near East and Mainland Greece (London 1968).

van Andel, T. H. i J. C. Shackleton, „Late Palaeolithic and Mesolithic Coastlines of Greece and the Aegean”, JFA 9 (1982) 445-454.

van Andel, T. H. i C. Runnels, Beyond the Acropolis: A Rural Greek Past (Stanford 1987) 43-77.

van Andel, T. H. i C. N. Runnels, "Karstic Wetland Dwellers of Middle Palaeolithic Epirus, Greece”, JFA 30(2005) 367-384.

van Andel, T. H. i S. B. Sutton, Landscape and People of the Franchthi Region (Bloomington 1987).

Vitelli, K. D., „Greek Neolithic Pottery by Experiment”, w: P. M. Rice (red.), Pots and Potters: Current Approaches in Ceramic Archaeology (Los Angeles 1984) 113-131.

Vitelli, K. D., „Were Pots First Made for Food?”, World Archaeology 21 (1989) 17-29.

Vitelli, K. D., Franchthi Neolithic Pottery I: Classification and Ceramic Phases 1 and 2 (Bloomington 1993).

Zangger, E., „Prehistoric Coastal Environments in Greece: The Vanished Landscapes of Dimini Bay and Lake Lerna”, JFA 18 (1991) 1-15.

Zohary, D. i M. Hopf, The Domestication of Plants in the Old World (Oxford 1988).

Publikacje wykopalisk i badań powierzchniowych

Bailey, G. N. et al., „Asprochaliko and Kastritsa: Further Investigations of Palaeolithic Settlement and Economy in Epirus (Northwest Greece)”, PPS 49 (1983) 15-42.

Bailey, G. N. et al., „Palaeolithic Investigations at Klithi: Preliminary Results of the 1984 and 1985 Field Seasons”, BSA 81 (1986) 7-35.

Bailey, G. N. (ed.), Klithi: Palaeolithic Settlement and Quaternary Landscapes in Northwest Greece vols. I-II (Cambridge 1997).

Biesantz, H., „Die Ausgrabung bei der Soufli-Magula”, AA (1959) 56-74.

Björk, C., Early Pottery in Greece: A Technological and Functional Analysis of the Evidence from Neolithic Achilleion [SIMA 115] (Jonsered 1995).

Blegen, C. W., „Neolithic Remains at Nemea”, Hesperia 44 (1975) 251-279.

Bulle, H., Orchomenos I: Die älteren Ansiedlungschichten (Berlin 1907).

Chatziangelakis, L., „O proïstorikos oikismos tes Petromagoulas”, Anthropologika 5 (1984) 75ff.

Cherry, J. F., Davis, J. L., A. Demitrack, E. Mantzourani, T. Strasser, i L. Talalay, „Archaeological Survey in an Artifact-Rich Landscape: a Middle Neolithic Example from Nemea, Greece”, AJA 92 (1988) 159-176.

Chourmouziades, G., To neolithiko Dimeni (Athens 1979).

Efstatiou, N., Aghios Petros: A Neolithic Site in the Northern Sporades (Oxford 1985).

Facorellis, Y; Kyparissi-Apostolika, N. ;Maniatis, Y., „The Cave of Theopetra, Kalambaka: Radiocarbon Evidence for 50,000 Years of Human Presence”, Radiocarbon 43 (2001) 1029-1048.

Farrand, W. R., Depositional History of Franchthi Cave: Stratigraphy, Sedimentology, and Chronology (Bloomington 2000).

Gimbutas, M. (red.), Neolithic Macedonia as Reflected by Excavation at Anza, Southeast Yugoslavia (Los Angeles 1976).

Gimbutas, M., S. Winn, i D. Shimabuku, Achilleion. A Neolithic Settlement in Thessaly, Greece, 6400-5600 B.C. (Los Angeles 1989).

Grammenos, D. B., Neolithikes Ereunes sten Kentrike kai Anatolike Makedonia (Athens 1991).

Hansen, J. M., The Palaeoethnobotany of Franchthi Cave (Bloomington 1991).

Hauptmann, H., Die deutschen Ausgrabungen auf der Otzaki-Magula in Thessalien III: Das späte Neolithikum und das Chalkolithikum (Bonn 1981).

Hellström , P.(red.), Paradeisos. A Late Neolithic Settlement in Aegean Thrace (Stockholm 1987).

Jacobsen, T., „17,000 Years of Greek Prehistory”, Scientific American 234:6 (1976) 76-87.

Jacobsen, T. W., „Franchthi Cave and the Beginning of Settled Village Life in Greece”, Hesperia 50 (1981) 303-319.

Karkanas P., „Site Formation Processes in Theopetra Cave, a Record of Climatic Change during the late Pleistocene and Early Holocene”, Geoarchaeology 16 (2001) 373-399.

Karkanas, P. et al., “The Earliest Evidence for Caly Hearths: Aurignacian Features in Klisoura Cave 1, Southern Greece,” Antiquity 78(2004) 513-525.

Koumouzeli, M., J. K. Kozlowski, "Oi proïstorikes theseis sto Pharangi tes Kleisouras," Archaiologia kai Technes 60 (1996) 58-62.

Lambert, N., „Grotte d'Alépotrypa”, BCH 97 (1972) 845-871.

Lambert, N., La Grotte de Kitsos (Attique) I: L'occupation néolithique. Les vestiges des temps palólithiques, de 'antiquité et de l'histoire récente (Paris 1981).

Lavezzi, J. C., „Prehistoric Investigations at Corinth”, Hesperia 47 (1978) 402-451.

Milojcic, V., J. Boessneck i M. Hopf (red.), Argissa-Magula I: Das präkeramische Neolithikum sowie die Tier- und Pflanzenreste (Bonn 1962).

Milojcic, V., A. von den Driesch, K. Enderle, J. Milojcic, V. Zumbusch i K. Kilian (red.), Die deutschen Ausgrabungen auf Magulen um Larisa in Thessalien, 1966 (Bonn 1976).

Panagopoulou, E.  et al., “Late Pleistocene Archaeological and Fossil Human Evidence from Lakonis Cave, Southern Greece”, JFA 29(2002) 323-349.

Pantelidou Gota, M., E Neolithike Nea Makri: Ta oikodomika (Athens 1991).

Papathanasopoulos, G., „Spelaia Dirou: Ai anaskaphai tou 1970-71”, AAA 4 (1971) 12-26.

Pawlikowski, M. et al., “Emerging Ceramic Technology in Structured Aurignacian Hearths at Klisoura Cave I in Greece,” Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia 4(2000) 19-29.

Pyrgaki, M., L’habitat au cours de le préhistoire (de la période précéramique à l’âge du bronze) d’après les trouvailles effectuées à Sesklo et à Dimini, en Thessalie (Athènes 1987).

Ridley, C. i K. A. Wardle, „Rescue Excavations at Servia 1971-1973: A Preliminary Report”, BSA 74 (1979) 185-230.

Sampson, A., „Late Neolithic Remains at Tharrounia, Euboea: A Model for the Seasonal Use of Settlements and Caves”, BSA 87 (1992) 61-101.

Sampson, A., Skoteini, Tharrounia: The Cave, the Settlement and the Cemetery (Athens 1993).

Touchais, G. i in., L'antre corycien I [BCH Supplement VII] (Paris 1981).

Tsountas, C., Ai proïstorikai akropoleis Dimeniou kai Sesklou (Athenai 1908).

van Andel, T. H. i S. B. Sutton, Landscape and People of the Franchthi Region (Bloomington 1987).

Weisshaar, H-J., Die deutschen Ausgrabungen auf der Pevkakia-Magula in Thessalien I: Das späte Neolithikum und das Chalkolithikum (Mainz 1989).

Wijnen, M., The Early Neolithic I Settlement at Sesklo: An Early Farming Community in Thessaly, Greece (Leiden 1982).

Zasoby

Słownik Egea dla IE

Słownik Egea dla FF i O

Fundacja Świata Helleńskiego o epoce kamienia z galeriami

kliknij w obrazek

Petralona

Dimini

Plan Dimini

Sesklo

Plan Sesklo

Lerna

Zakynthos

Narzędzia