IV. Wyspy Cykladzkie

A.Warunki naturalne

chronologia, neolit, WC, ŚC, PC, problemy, literatura

Archipelag Wysp Cykladzkich stał się w okresie wczesnego brązu terenem powstania niezwykle interesujących kultur, tworzących jeden zwarty zespół. Znaczna jednolitość kulturowa tego, jakże podzielonego, obszaru jest zadziwiająca, zwłaszcza, że w tak wczesnej epoce, nie mogło być mowy o powstaniu jednolitego organizmu państwowego.

Ponieważ warunki geograficzne odgrywały szczególną rolę w historii tych wysp, zostaną one teraz pokrótce omówione.

Na cały archipelag składa się łącznie 211 wysp i wysepek o całkowitej powierzchni 2649km².

Klimat wysp jest bardzo wietrzny, co niekorzystnie wpływa na rozwój wegetacji a sztormy występujące od jesieni do wiosny nieraz w znacznym stopniu utrudniają żeglugę. Lata są długie, gorące i suche, natomiast zimy mają łagodne temperatury i względnie wysoki poziom opadów. Jednak wię­kszość wysp jest bardzo suchych i górzystych, z niewiel­kimi jedynie terenami nadającymi się pod uprawę. Do najbardziej zielonych należą Naksos i Paros, natomiast najżyźniejszą, bo wulkaniczną, glebę mają Melos i Santoryn (Thera). Generalnie, na wys­pach występuje bardzo mało drzew, a jeśli istniały tam jakieś lasy (nie ma co do tego pewności), to zostały one wycięte w celach gospodarczych jeszcze w epoce brązu. Przy niewielkim udziale rolnictwa, głównym źródłem pożywienia było pasterstwo i rybołówstwo. Do nielicznych bogactw wysp zaliczyć można doskonały marmur (przede wszystkim Naksos i Paros, używany głównie do wyrobu idoli i naczyń) oraz obsydian (Melos – narzędzia i broń), szmergiel (Naksos i Sikinos – narzę­dzia ścierne), skromne złoża ołowiu, srebra i miedzi (Kythnos i Siphnos).

B.Zagadnienia chronologii

warunki, neolit, WC, ŚC, PC, problemy, literatura

Przyjęty za Evansem podział brązu na trzy okresy i podokresy nie odpowiadał wielu badaczom, którzy uważali, że roz­drob­nienie zespołu kulturowego na małe wyspy powodowało lokalne różnice w rozwoju poszczególnych ośrodków, a te znów wpływały na zmiany zasięgu wpływów poszczególnych kultur. Evansowski system w żadnym stopniu nie odzwierciedla takiej sytuacji. Toteż Colin Renfrew zaproponował wprowadzenie chronologii stosowanej w archeologii pra­dziejowej, odpowiadającej rozwojowi kolejnych kultur, które mogą pokrywać się ze sobą w czasie całkowicie lub częściowo. Renfrew wyróżnił wielkie zespoły kulturowe, natomiast Christos Doumas, zgadzając się z samą zasa­dą, oparł swoją chronologię na poszczególnych kulturach (Tablica 4). J.E. Coleman uważając, że chronologie Renfrew i Doumasa opierają się głównie na znaleziskach z cmentarzysk, uznał wprowadzenie takiego systemu za przedwczesne. Dyskusja ta dotyczy jedynie okresu WC, gdy na wyspach rozwijały się oryginalne kultury. Cały obszar dostał się w okresie ŚC pod silne wpływy minojskie, a w PC – pod mykeńskie.

C.Neolit

warunki, chronologia, WC, ŚC, PC, problemy, literatura

Podnoszenie się poziomu morza spowodowało, że bezpowrotnie utraciliśmy większość prawdopodobnych stanowisk paleolitycznych na Cykladach. Prowadzone w ostatnich latach badania doprowadziły jednak do odkrycia nielicznych śladów obecności człowieka we wczesnych okresach. Obsydian z Melos używany był przez mieszkańców Franchthi (Argolida) w mezolicie; pojawia się on także na niektórych lądowych stanowiskach paleolitycznych, co dowodzi, że ludzie musieli docierać do wysp już tak wcześnie. Osadnictwo górnopaleolityczne zostało odkryte w połnocnym basenie Morza Egejskiego w Ouriakos na Lemnos, warstwy mezolityczne występują na Kythnos (osada Maroulas) i na Północnych Sporadach (Jaskinia Cyklopów na wyspie Gioura). Notuje się też znaleziska z WN-ŚN (np. WN osada Aghios Petros na wyspie Kyra Panagia, Północne Sporady; WN-PN Jasknia Cyklopów na wyspie Gioura ), natomiast dobrze zaświadczone i zbadane stanowiska datujące się na PN (ok. 5200-3300 p.n.e.) to Saliagos na Antiparos (PN I) i Kephala na Keos (PN II), ponadto Ftelia na Mykonos (PN) i Jaskinia Cyklopów na Gioura (PN). Neolit znany jest także z Keos, Thery, Paros, Naksos, Amorgos i Siphnos.

Saliagos to niewielka osada złożona z prostokątnych domów na fundamencie kamiennym i otoczona murem. Leżała na wąskim pasie lądu łączącego niegdyś Antiparos i Paros, z którego pozostała dziś mała wysepka. Ludność tam zamieszkała uprawiała ziemię, hodowała zwierzęta, a w jej diecie wielką rolę odgrywały płody morza, co zrozumiałe w warunkach mało urodzajnej wyspy. Wytwarzano tam narzędzia kamienne i kościane, ceramikę, plecionki, haczyki wędkarskie a także plastykę figuralną z marmuru. Są to przeważnie proste idole o wiolinowym kształcie, jednak znaleziono też figurkę przedstawiającą kobietę o steatopygicznych kształtach, siedzącą ze skrzyżowanymi nogami, nazwaną „Grubą damą z Saliagos”. Geneza ludności pozostaje niejasna, a poszlaki prowadzą zarówno w kierunku lądu greckiego, jak i Bałkanów oraz Anatolii.

Wyraźnie późniejsza osada Kephala składała się z domów rozrzuconych po stoku niewielkiego wzgórza nad brzegiem morza. Były one zbudowane całkowicie z kamienia, z wykorzystaniem naturalnych cech terenu dla wzmocnienia konstrukcji. Cała osada liczyła ok. pięćdziesięciu mieszkańców. Cmen­tarzysko grobów skrzynkowych znajdowało się w pobliżu osady. Kwestią sporną jest zagadnienie związku kultur neolitycznych z epoką brązu na Cykladach. W Kephala występują groby skrzynkowe, wazy kamienne i figurki terakotowe podobne już do wczesnocykladzkich. Jednak ceramika z Kephala nie przypomina form WC I. Interesującym faktem jest pojawienie się metalurgii miedzi w Kephala jeszcze w okresie schyłkowego neolitu.

Znane są także ryty naskalne z Naksos oraz ryty wykonane na kamieniach muru osady na Andros. Datowanie tych znalezisk jest niepewne, jednak przyjmuje się, że pochodzą one z PN. Na schyłek neolitu datowane jest stanowisko Grotta na Naksos, gdzie występuje ceramika nieco przypominająca naczynia z Saliagos, a różna od znalezisk z Kephala. Wyspa ta jako jedyna dostarcza dowodów kontynuacji zasiedlenia od fazy odpowiadającej Saliagos do wczesnego brązu.

D.Kultura Grotta-Pelos

warunki, chronologia, neolit, ŚC, PC, problemy, literatura

Kultura tego okresu wykazuje ciągłość z neolitem, a choć jej rozwój przebiega paralelnie do Anatolii, panuje jednak pogląd, że mimo istniejących analogii nie wy­wo­dzi się ona z kontynentu azjatyckiego. Nie widać do­wo­dów kontaktów ze światem zewnętrznym. Uważa się, że znaczną rolę w rozwoju kultur cykladzkich na początku epoki brązu odegrała wymiana prowadzona między społecznościami zamieszkującymi różne wyspy, o czym świadczy duża unifikacja wytworów na całym obszarze wysp.

Najważniejsze osady tego czasu to Phylakopi (Miasto 0) na Melos, Pyrgos na Paros i Grotta na Naksos, Aghia Irini na Keos (Okres I, który zaczyna się u schyłku neolitu). Ulokowane są zazwyczaj blisko morza, na cyplach, niewielkich półwyspach lub na wzgó­rzach. Architektura z większości jest niemal nieznana: archeolodzy odnotowali głównie jamy z ceramiką oraz znaleziska po­wierzchniowe. W Pyrgos na Paros odkryto fragmenty prostokątnych budowli o zakrzywionych murach, z dwiema fazami konstrukcji. W Grotta znaleziono frag­menty domów o kamiennych murach. W niektórych osadach mogły występować mury obronne. Na jednym stanowisku znaleziono żużel po wytopie miedzi, na innym kawałek ołowiu.

Cmentarzyska umieszczano zazwyczaj w bliskości osad. Liczyły najczęściej ok. 20 grobów, choć niektóre mogły dochodzić nawet do 50 pochówków szkieletowych. Niewielkie rozmiary cmentarzysk każą przypuszczać, że jedna osada mogła mieć więcej niż jedno miejsce osta­tecznego spoczynku swych mieszkańców, toteż wnios­kowanie o położeniu osady na podstawie lokalizacji cmentarzyska może być obarczone poważnym błędem. Najbardziej rozpowszechnionym typem konstrukcji gro­bo­wej był grób skrzynkowy z płyt kamiennych, pros­to­kątny lub trapezoidalny. Zawierał zazwyczaj jeden po­chówek, niekiedy dwa: w takim przypadku dzielono grób na dwa poziomy horyzontalnie umieszczoną płytą ka­mien­ną – górny zawierał drugi pochówek, natomiast dolny stanowił ossuarium dla starszego szkieletu.

Interesujące cmentarzysko zostało zbadane przez Ch. Dou­masa w Aghioi Anargyroi na Naksos. Było ono otoczone murem i wyposażone w platformę z kilkoma stopniami, a miejsca grobów oznaczano pionowymi płytami ka­mien­nymi. Prawdopodobnym śladem jakichś aktywności kul­to­wych na tym cmentarzysku są niewielkie naczynia w kształcie odwróconego melonika. W Leivadhi na Des­potikon Christos Tsountas odkrył cmentarzysko składające się z trzech grup grobów – możliwe świadectwo podziałów ów­czesnej społeczności na rody lub klany (?).

Ceramika tej fazy jest dobrze znana. Zrobiona była z grubej, porowatej gliny, miała jednak dobrze wygładzoną powierzchnię. Dekoracja składała się z rytych wzorów geometrycznych, przypo­minają­cych układ rybiego szkieletu. Kształty naczyń z cmentarzysk różnią się nieco od form znalezionych w osadach.

W tym okresie zaczęto też wytwarzać tak cha­rak­te­rys­tyczne dla Wysp Cykladzkich idole marmurowe (p. Idole cykladzkie), choć brak ich jeszcze w kulturze Lakkoudes (wg chronologii Doumasa, Tablica 4), oraz naczynia z marmuru i innych kamieni. Wyrabiano w tym czasie jedynie kilka form: palety, pucharki na wysokiej stopie nazywane z grecka kandili i dzbanki.

E.Kultura Keros-Syros

Ponieważ w czasie trwania tego podokresu wyraźnie wyróżnić trzeba dwie jego fazy, opis kultury Keros-Syros podzielimy na kulturę Syros i kulturę Kastri, według systemu Doumasa (Tablica 4).

1.  Kultura Syros

Formy kultury materialnej tego okresu wskazują, że rozwój, jaki wtedy wystąpił, miał charakter lo­kalny, choć podlegający podobnym trendom co Anatolia i ląd grecki. Widoczne są związki z Kretą WM II, Lerną III i Troją II. Kierunek wpływów jest obustronny, z tym, że wpływ cykladzki jest silniejszy, zwłaszcza na ląd grecki i Troję (idole w Troi, cmentarzyska grobów skrzynkowych w Attyce). W tym czasie, przy istnieniu sil­nych powiązań między kulturami egejskimi, roz­poczyna się w basenie M. Egejskiego okres rzeczywistej epoki metalu.

Do najważniejszych stanowisk zaliczyć trzeba Aghia Irini II na Keos i Phylakopi I‑I na Melos. W A. Irini po raz pierwszy powstają wtedy solidne budynki, a obszar osady wyraźnie się powiększa.

Cmentarzyska w tym okresie znacznie się rozrastają, osiągając liczbę nawet ponad 100 grobów. Wyraźnie widoczna jest ciągłość obyczajów grzebalnych, objawiająca się między innymi kontynuacją używania dawnych cmentarzysk. Ważną nekropolą jest Chalandriani na Syros licząca aż 600 grobów skrzyn­kowych, zbudowanych jednak z kamieni, a nie płyt. Wiele z tych konstrukcji otrzymało namiastkę pozornych sklepień w postaci nachylonych ku wnętrzu ścian. Groby były ok. 1,5 m wysokie i miały fałszywe wejścia, o wiele za wąskie by przenieść przez nie zwłoki. Mamy tu do czynienia z niewątpliwą zmianą wyobrażeń o śmierci i losach duszy (ducha). Cmentarzysko podzielone jest na wiele grup liczących po kilkanaście grobów, co uważa się za odbicie organizacji społeczeństwa. Zazwyczaj jednak obserwujemy w tym czasie zanik podziałów przestrzen­nych cmen­tarzysk przy znacznie powiększającej się liczbie zmarłych pochowanych w jednym grobie. Groby stają się dwu- a nawet trzypoziomowe. Charakterystyczne jest, że o ile większość kości z wcześniejszych pochówków zmiatano na bok bez większych ceregieli, o tyle czaszki prze­cho­wy­wano bardzo starannie.

Cechą tej fazy jest nie tylko wzrost populacji, ale też zwiększona produkcja przedmiotów z marmuru i metalu. Zapewne z obróbką metali związane jest pojawienie się pierwszych w dziejach kultur egejskich odważników. Miały one kształty cylindrów lub szpuli i najczęściej wykonane były z marmuru, innych kamieni, skamieniałych muszli spondylus, a nawet korali. Rekonstruowane jednostki wagi świadczą o zaadoptowaniu przez mieszkańców basenu Morza Egejskiego systemu bliskowschodniego. Znaleziska te często pochodzą z dobrze datowanych kontekstów osadniczych, np. ze skarbu narzędzi do produkcji metalu z Kastri na Syros, A. Irini na Keos czy Markiani na Amorgos.

Ceramika wykazuje wyraźną kontynuację z fazą po­przednią w postaci grupy nadal używanych kształtów, wygładzanej powierzchni i rytej lub odciskanej dekoracji z motywami kół i spiral. Nowością jest natomiast dekoracja malowana, stosowana na naczyniach z dobrze oczyszczonej, drobnoziarnistej gliny. Czarną, błyszczącą polewą („Urfirnis”) pokrywano całe naczynia lub malowano nią proste, linearne wzory. Pojawiają się nowe kształty naczyń, tzw. sosjerki i spodki znane też dobrze z lądu greckiego.

Produkcja idoli i innych przedmiotów marmurowych osiąga swój szczyt. Wynikać to może z różnych przyczyn, jak postęp techniczny umożliwiający lepszą obróbkę ka­mienia (szersze użycie metali) oraz przemiany społeczne, owo­cujące zwiększonym zapotrzebowaniem na tego ro­dzaju luksusowe wyroby. Znacznie wzbogacony zostaje re­pertuar kształtów naczyń kamiennych: pojawiają się płaskie kielichy na wysokiej stopie, trzy rodzaje puszek (gr. pyxides), czarki z wylewem, kernosy (naczynia wielokrotne, zazwyczaj na wspólnej, wysokiej stopie). Występują też rzadkie formy, jak pyksidy w kształcie chaty lub też z pokrywką zwieńczoną figurką ptaka.

Wśród wyrobów brązowych trzeba wymienić przede wszystkim uzbrojenie i narzędzia. Wydaje się, że Cyklady wniosły swój wkład w rozwój uzbrojenia egejskiego w postaci sztyletów o silnie zarysowanej ości, które stały się prototypem późniejszych mieczy. Do wyrabianych w tym czasie narzędzi należą toporki z otworem na rękojeść, dłuta, haczyki do połowu ryb, sierpy, przybory toaletowe. Z brązu wyrabiano też szpile, paciorki oraz proste diademy. Na wyspach nie znaleziono niemal wcale przedmiotów ze złota, natomiast specjalnością miejscową było stosowanie srebra do wyrobu biżuterii i niewielkich naczyń. Interesujące jest znalezisko dwóch figurek z ołowiu pochodzącego ze złóż na Siphnos (datowane na WC II‑IIIA).

W tym okresie pełnię osiągają również typowo cykladzkie wytwory zwane patelniami. Są one wykonane z gliny, płaskie i okrągłe, mają po jednej stronie biegnącą wzdłuż krawędzi niską ściankę, tworzącą płaskie naczynie przypominające patelnię. Druga, zazwyczaj nieco wypuk­ła strona, jest często ozdobiona dekoracją rytą w postaci spiral, niekiedy wyobrażano też okręty i łona kobiet. Przeznaczenie tych przedmiotów jest nieznane. Raczej nie były one prawdziwymi patelniami, gdyż brak na nich śladów ognia. Czasami sądzi się, że mogły to być lustra wodne lub też forma idoli.

Z Syros pochodzi niezwykła figura-naczynie: tzw. niedźwiadek. Siedzące zwierzę trzyma w swych przed­nich łapach misę połączoną otworem z właściwym brzuścem, którym było ciało „niedźwiadka”.

2.  Kultura Kastri

Mimo widocznej ciągłości rozwoju kultur cykladzkich, można też dostrzec pojawienie się wielu nowości, napływających głównie z Anatolii (niektóre brązy, dom absy­dalny, wiele nowych typów ceramiki). Niektóre osady zamieszkane we wcześniejszej fazie zostają opuszczone. Poja­wienie się kilku fortów o niezbyt długim czasie trwania jest przez niektórych uważane za wynik wydarzeń we wschodnim basenie Morza Egejskiego – zniszczenie Troi II, Thermi na Lesbos, Poliochni na Lemnos. Uciekinierzy-piraci mieliby przynieść z tam­tych rejonów wiele elementów swojej kultury. Nie zostali przyjęci przychylnie, więc aby chronić się przed rdzennymi mieszkańcami wysp, musieli wznosić fortyfikacje (również na lądzie greckim WB III to ok­res wyraźnych zmian i zniszczeń). Materiał arche­olo­giczny związany z tą nową ludnością nazywany jest w literaturze „grupą Kastri”.

Najważniejsze osady tego czasu to Kastri k. Cha­landriani na Syros, Aghia Irini III (gdzie stratygraficznie udokumentowane jest przejście od fazy WC II do WC IIIA) na Keos, Panormos na Naksos i góra Kynthos na Delos. Panormos na Naksos to maleńki forcik dłu­gości zaledwie 25 m i powierzchni 500 m², z murem obron­nym tworzącym bastiony. Wejście wiodło przez bramę, w pobliżu której znaleziono pryzmę okrągłych kamieni, uży­wanych zapewne przez mieszkańców jako pociski do proc.

Kastri jest fortem obronnym długości 50 m (tyle przynajmniej zostało odsłonięte) i o powierzchni 3750 m², położonym na wysokim wzgórzu. Główny mur obronny miał półkoliste bastiony. Przed tym murem znaj­dował się drugi, wyposażony w przejście bramne. Do fortu można było dostać się przez wejście w bastionie B. Wnętrze zabudowane było wielo­pomie­szczenio­wymi domami, między którymi biegły uliczki. Bardzo gęstą zabudowę oraz częste krzywizny ścian można tłumaczyć brakiem miejsca wewnątrz murów lub też związkiem z tradycją Anatolii, czego dowodem jest również ceramika. Znaleziono ślady obróbki brązu i ołowiu. Fortyfikacje istniały także na Delos na górze Kynthos.

Na cmentarzyskach dominuje nadal grób skrzynkowy, choć niektórzy sądzą, że pojawienie się nowego typu – kutego w skale grobu komorowego (ang. rock-cut), nale­ży datować na ten właśnie okres.

W fazie Kastri pojawia się nowa ceramika o po­wierz­chni polewanej (ang. slipped) i doskonale polerowanej oraz nowe kształty, w większości mające swe źródło w Anatolii. Równolegle z nimi używana jest ceramika o ciemnej powierzchni (ang. dark-faced), znana jeszcze z poprzedniej fazy. Te dwie grupy były zapewne produkowane jednocześnie przez pozostających w stanie wrogości rodzimych mieszkańców i uciekinierów. Do nowości tej fazy zaliczyć można pierwsze dzbanki o kulistych brzuścach i długich, wąskich, uniesionych w górę dziobkach. Następuje załamanie produkcji wyrobów marmurowych, natomiast obserwujemy ciągłość w dziedzinie metalurgii. Ze względu na trudności w datowaniu, typy wyrobów metalowych zostały zbiorczo omówione przy kulturze Syros dla okresów WC II‑IIIA.

F.Kultura Phylakopi I

Po załamaniu z czasów fazy Kastri nastąpiło wyraźne odrodzenie i wzmocnienie kultury Wysp Cykladzkich. Problem kontynuacji z poprzednim podokresem jest trud­ny do wyjaśnienia w związku z brakiem jakiejkolwiek czytelnej sekwencji stratygraficznej, dokumentującej przejście do WC IIIB. Wydaje się jednak, że nie mamy tu do czynienia z większymi wpływami z zewnątrz.

Najważniejsze osady to Phylakopi I na Melos, Aghia Irini na Keos, Paroikia na Paros. Osady wyraźnie się powiększają, choć też zmniejsza się ich liczba. Praw­do­podobnie ludność z mniejszych miejscowości przenosi się do głównych centrów.

Wyraźna zmiana zachodzi w rozplanowaniu osad, które otrzymują teraz zwartą zabudowę z prostokątnych budynków, tworzących insulae przedzielone uliczkami. W Paroikia znaleziono dom absydalny.

Typ grobu skrzynkowego zostaje częściowo wyparty przez groby komorowe. Nowością są pochówki dzieci w naczyniach zasobowych na terenie osad.

Całkowicie nową ceramiką są naczynia zdobione deko­racją geometryczną, zwane ceramiką „geometryczną” lub „prostokątną”, która ma pewne związki ze średnio­helladzką ceramiką z lądu greckiego. Dzbanki o długich dziobkach stają się teraz typową formą naczyń zamkniętych.

W jednym z grobów cmentarzyska Phylakopi (prze­ważnie całkiem wyrabowanych) znaleziono tzw. Urnę z Melos: kamienne naczynie (?) na czterech nóżkach będą­ce modelem budowli składającej się z dziedzińca i sied­miu okrągłych konstrukcji. Ściany budowli pokryte są typowo egejskimi spiralami, a wejście osłonięte jest dwu­spadowym dachem. Sądzi się, że jest to model spichrza.

Wraz z końcem kultury Phylakopi I zaczyna zanikać oryginalność kultur cykladzkich dostających się pod coraz silniejsze wpływy minojskie, a później mykeńskie. Sytuację bardzo dobrze można prześledzić na przykładzie rozwoju Phylakopi na Melos (p. Phylakopi i wyspa Melos).

G.Okres średniocykladzki

warunki, chronologia, neolit, WC, PC, problemy, literatura

Stratygraficznie najlepiej udokumentowany jest początek średniego brązu w Phylakopi przez całkowite zniszczenie (prawdopodobnie w wyniku trzęsienia ziemi) miasta I i budowę miasta II. W trakcie trwania okresu średniocykladzkiego można wyróżnić dwie jego fazy, widoczne w postaci dwóch poziomów osadniczych w Aghia Irini na Keos (Okres IV i Okres V) i znacznie zwiększonego wpływu kultury minojskiej w drugiej części średniego brązu.

Ogółem, zaludnionych jest nieco więcej stanowisk niż w WC III. Osadnictwo nadal skupiało się w większych centrach. Są one teraz rozleglejsze, lepiej rozplanowane i zorganizowane. Może być to wynikiem postępującej orga­nizacji społecznej lub też dążenia do zapewnienia sobie jak najlepszej obrony, czego świadectwo znajdujemy w pojawiających się dość licznie fortyfikacjach.

Pochówki znamy głównie z A. Irini. Są to nadal tradycyjne groby skrzynkowe (groby tego typu odkryto też na Therze i Naksos). Ten typ grobu ewoluuje w trakcie okresu ŚC, przekształcając się w grób szybowy z obudowaną płytami dolną częścią lub też w duży, naziemny grób budowany z kamieni (ang. built tomb). Wyposażenie grobów zawiera sporo biżuterii wskazującej na zwiększenie zamożności.

Nadal brak jest figurek marmurowych, następuje też spadek użycia brązu. Ceramika stanowi lepszą tech­nicznie kontynuację ceramiki grubej o gładzonej powierz­chni, przy znacznej zmianie używanych kształtów; wytwarza się też doskonałą „ceramikę białą” o dekoracji wykonanej czarną, matową farbą na białym tle. Ten ostatni rodzaj ceramiki w późniejszej fazie otrzymuje dekorację z błyszczącej farby o kolorze czer­wonym, przechodząc w styl „czarno-czerwony”, prezen­tujący się bardzo efektownie. Z Phylakopi pochodzi niezwykle interesujący fragment zdobiony w tym stylu, zwany „Postumentem rybaków”. Jest to cylindryczne naczynie o stopie przypominającej bazę kolumny i po­wierzchni ozdobionej unikalnym w ceramice cykladzkiej malowidłem, przedstawiającym mężczyzn niosących ryby. Jest możliwe, że była to noga jakiegoś przedmiotu, np. lampy.

H.Okres późnocykladzki I

warunki, chronologia, neolit, WC, ŚC, problemy, literatura

Kolejne zniszczenie w wyniku trzęsienia ziemi Phylakopi II wyznacza w stratygrafii przejście do późnego brązu (Phylakopi III‑i). Los Aghia Irini V nie jest natomiast znany, choć wiadomo, że nastąpiła tam znaczna przebudowa (Okres VI). Najwspanialszym stanowiskiem tej fazy pozostaje oczywiście Akrotiri na Therze (p. Wybrane stanowiska archeologiczne i problemy).

Do istotnych zjawisk tego okresu należy zaliczyć budowę muru obronnego w odbudowanym mieście Phylakopi oraz znaczne zmiany w rozplanowaniu A. Irini i jej fortyfikacji. Podobnie, przebudowa nastąpiła w Akrotiri, choć jedynie częściowo odkopane ruiny nie pozwalają na pełną ocenę charakteru nowego miasta.

Interesujące jest, że z wyspy Santoryn znamy aż trzy założenia wiejskie (obejścia): Ftellos i Balos na samej Therze i Therasia na Therasii. Ftellos składa się z ma­łego, dwupomieszczeniowego domu, ogrodzonego murem dziedzińca i obory przykrytej dachem ze słomy i gałęzi rozchodzących się promieniście od centralnego słupa. We wszystkich obejściach znaleziono wiele śladów działal­ności rolniczej (żarna, zwęglone ziarno, prasę do oliwy, odważniki, narzędzia, kości zwierzęce).

Niewiele wiadomo o obyczajach grzebalnych. Niektóre groby komorowe w Aila na Naksos oraz na Melos mogą być datowane na PC I. W A. Irini zanikły już zupełnie groby skrzynkowe; znane są natomiast pochówki w na­czyniach oraz duże groby budowane z kamieni, niestety wyrabowane, a więc i trudne do datowania.

Jest to szczyt, a zarazem kres, niezwykle silnego wpły­wu z Krety. Architektura i freski z Akrotiri, Phylakopi i A. Irini, naśladownictwa ceramiki minojskiej i znaczne ograniczenie własnej inicjatywy twórczej w tej dziedzinie, pojawienie się tabliczek kreteńskiego pisma linearnego A w Phylakopi i A. Irini (z Akrotiri i A. Irini są znane także naczynia z inskrypcjami w tym piśmie) – wszystko to świadczy dobit­nie o wejściu Wysp Cykladzkich w obszar bezpośredniej dominacji kultury Krety.

Obok dużej liczby importowanych naczyń minojskich trwał nieprzerwanie rozwój ceramiki lokalnej. Szcze­gólnie wysoki poziom osiągnęła ona w Akrotiri, gdzie dekoracja malarska mogła przyjmować formę motywów roślinnych lub zwierzęcych, przy użyciu koloru czarnego i czerwonego na jasnym tle. Na wyspach istniała też kontynuacja „ceramiki białej”. Jednak oryginalność tej ceramiki ograniczona jest do dekoracji, gdyż kształty w większości zostały zapożyczone z Krety i częściowo z lądu greckiego.

Nadal wytwarzane są naczynia z kamienia. Większość z nich to typowo minojskie formy, po części importowane z Krety, a po części wyrabiane w lokalnych war­sztatach (np. na Keos).

Metalurgia rozwijała się pomyślnie, ponieważ, jak się wydaje, w tym czasie istniał łatwy dostęp do rud metali. Odkryto bardzo dużo różnego rodzaju narzędzi rolni­czych i domowych, niewiele natomiast znaleziono broni. Wyroby z metali szlachetnych w ogóle nie są nam znane. Do wyjątkowych znalezisk należy brązowy dzbanek z Akrotiri, o formie znanej dobrze z Grobów Szybowych w Mykenach. Ołów, niewątpliwie z gór Laurion w Attyce, stosowano do wyrobu odważników, których całą serię znamy z Santorynu, Melos i Keos. Przeważnie mają one wagę ok. 60 gram lub jej wielokrotność – jeszcze jeden dowód na silną dominację Krety nad Wyspami Cykladzkimi. Niektóre jednak odważniki są dostosowane do cykladzkiego systemu metrologicznego.

I.   Okres późnocykladzki II

Koniec PC I był niezwykle gwałtowny – Akrotiri zostało zniszczone i zasypane grubą warstwą popiołu wulkanicznego, pożar nawiedził także Phylakopi. Natomiast Aghia Irini wykazuje ciągłość zasiedlenia. Uważa się, że niektóre freski w A. Irini należy datować na ten właśnie okres. Nasza wiedza na temat okresów PC I i PC II pochodzi głównie z tych trzech wysp, chociaż przypuszczać należy, że Naksos, niewątpliwie najbo­gatsza z Cyklad, również była zamieszkana, co potwier­dzają niezbyt liczne znaleziska. Natomiast pozostałe wyspy wydają się być niemal całkowicie opuszczone.

PC II jest kontynuacją poprzedniej fazy: wpływ Krety pozostaje dominujący, choć na Keos wyraźnie słabnie, ustępując rosnącej sile bliskich ośrodków lądu greckiego. A. Irini osiąga szczyt swej prosperity (Okres VII), Phylakopi III zostaje odbudowana (III‑ii). Koniec tej fazy zbiega się z wielkimi zniszczeniami na Krecie. O ile A. Irini została zburzona w wyniku działania sił przyrody, o tyle dewastacji części Phylakopi III‑ii dopuścili się zapewne napastnicy z lądu greckiego, mający też swój udział w wydarzeniach rozgrywających się w tym czasie na Krecie.

Jeszcze mniej niż dla PC I wiadomo o obyczajach grzebalnych. Z A. Irini znamy groby szybowe o ścianach obłożonych płytami w dolnej części (właściwa komora grzebalna). Jeden z nich w PC II został przykryty nasypem ziemnym otoczonym pierścieniem pionowych płyt kamiennych.

Ceramika tego okresu odznacza się pewnym odro­dzeniem rodzimej inwencji twórczej w dziedzinie de­koracji, przy kontynuacji głównych stylów z poprzedniej fazy.

Wyroby innego rodzaju zostały omówione dla PC I‑II wspólnie, ze względu na brak większych zmian w tym czasie oraz trudności z precyzyjnym datowaniem wielu obiektów.

J. Okres późnocykladzki III

1.  Faza wczesna

Oba główne stanowiska archeologiczne wysp zostały odbudowane (A. Irini Okres VIII, Phylakopi IV‑i). A. Irini nie osiągnęła już swej poprzedniej liczby ludności, choć nie jest wykluczone, że miasto to nadal przeżywało okres prosperity. Phylakopi, mimo jedynie częściowych zniszczeń, została całkowicie przebudowana. Szczególnie istotne jest tu wybudowanie w miejscu dawnej minoj­skiej „Rezydencji” budowli z pomieszczeniem na planie megaronowym oraz świątyni opartej o mur obronny. Pojawiają się też nowe osady, będące wynikiem, jak się wydaje, stabilizacji przyniesionej przez Mykeńczyków. Istotnymi stanowiskami są: tzw. pałac na Delos i przeżywająca kolejny okres rozkwitu Grotta na Naksos.

Charakterystycznym dowodem silnego zmy­ke­nizo­wania wysp jest pojawienie się grobu kopułowego na Tenos i Mykonos.

Ceramika cykladzka, jak i w ogóle kultura materialna, wchodzi obecnie pod niezwykle silne wpływy lądu greckiego, skąd pochodzą też liczne importy, natomiast tak wyraźna do tej pory dominacja kultury minojskiej zanika bez śladu.

2.  Faza środkowa

W fazie tej charakterystyczne jest wznoszenie nowych fortyfikacji bądź odnawianie starych konstrukcji obronnych. Phylakopi (IV‑ii) otrzymuje nowe mury, powstają ufortyfikowane osady Aghios Andreas na Siphnos i Koukounaries na Paros, założone w miejscach naturalnie obronnych. W Aghia Irini w obręb systemu obronnego zostaje włączone źródło.

Ceramika i charakter kultury pozostają całkowicie mykeńskie, choć wyraźnie spada liczba importów, co zapewne związane jest z wydarzeniami okresu PH IIIB₂‑B/C. W końcu tej fazy Koukounaries spłonęło w gwałtownym pożarze, a poruszające znaleziska ludzkich szkieletów leżących u stóp muru obronnego oraz spalonych kości zwierzęcych świadczą, że dokonało się to w wyniku oblężenia i zdobycia osady. Wyraźnie widoczne jest powiązanie sytuacji na Cykladach z rozwojem wypadków na lądzie greckim (tam również mamy do czynienia ze wznoszeniem licznych fortyfikacji i zniszczeniami, zwłaszcza w Mykenach i Tirynsie).

3.  Faza późna

Stratygraficznie faza ta najlepiej jest udokumentowana w postaci zniszczeń świątyni w Phylakopi, oraz częściowej odbudowy Koukounaries. Ważne znaleziska pochodzą także z osady Grotta oraz cmentarzysk Kamini i Aplomata na Naksos. Jest to czas wyraźnego, ponownego rozkwitu wysp.

W związku z zanikiem mykeńskiej koiné (jednolitości kultury mykeńskiej na rozległym obszarze od Italii po Anatolię) można zaobserwować krzyżowanie się wpływów płynących teraz nie tylko z lądu greckiego, lecz także z całego basenu Morza Egejskiego, a nawet Cypru. Dobrym przykładem może być tu wyposażenie grobów o typowo mykeńskim typie komorowym z obu cmentarzysk na Naksos. Obok znacznej liczby uzbrojenia i złotych elementów dekoracji stroju, znajduje się też ceramika pochodząca z Attyki, Krety, Dodekanezu i Cypru. Trudno domyśleć się, kim byli pochowani tam zamożni ludzie – uchodźcami, członkami dawnej, wyższej warstwy panującej z lądu greckiego, może piratami? Faza ta kończy się opuszczeniem Phylakopi i Koukounaries.

4.  Faza schyłkowa

Niewiele osad pozostało zasiedlonych w końcowej fazie epoki brązu. Szczególnie interesujące jest odkrycie w Chora (Naksos):Plateia Mitropoleos na Naksos muru obronnego PH IIIC, który otoczył część wcześniejszego miasta z PH IIIB. Ludność wysp stopniowo wymierała lub opuszczała swe osady. A. Irini dobrze obrazuje ten postępujący proces nieuchronnego końca kultury późnego brązu. Zamiast całej świątyni używano tam zaledwie jednego pomieszczenia, ceramika mykeńska była zastępowana przez tradycyjną „ceramikę białą”. Obserwujemy więc zarazem powrót do rodzimej wytwórczości, która – jak widać – nigdy nie została porzucona. Ustąpienie dominacji kultury mykeńskiej pokazało wyraźnie trwałość tradycji cykladzkiej.

K.Wybrane stanowiska archeologiczne i problemy

warunki, chronologia, neolit, WC, ŚC, PC, literatura

1.  Aghia Irini i wyspa Keos

Phylakopi, Akrotiri, idole

Osada ta została założona na niewielkim cyplu skierowanym ku południowi. Dwie zatoczki po obu jego stronach stanowiły dogodne przystanie. Pierwsze ślady osadnictwa pochodzą z okresu WC I lub nawet z samego końca neolitu (Okres I; chronologia p. Tablica 5). Pierwsze, uchwytne archeologicznie konstrukcje datowane są na okres WC II (Okres II). Są to prostokątne domy z kilkoma pomieszczeniami, zbudowane z płyt kamiennych, których okolica dostarczała w dużych ilościach. Cały odkryty kompleks budowli ma wymiary 15x30 m. Niektóre z zachowanych pomieszczeń były piwnicami, inne izbami o posadzkach z polepy lub ubitej ziemi. Drzwi miały zapewne ramy drewniane; zachowały się progi kamienne z otworami na zawiasy. Wewnątrz pomieszczeń znajdowały się obudowane kamieniami paleniska i jamy zasobowe moszczone płytami kamien­nymi. W tym okresie, który na wyspach charakteryzuje się pojawieniem nowych elementów kultury materialnej, w A. Irini obserwujemy zwiększoną obróbkę metali i związane z nią pierwsze użycie kamiennych odważników. Budowle już istniejące są nadal używane w WC IIIA (Okres III); niektóre podlegają niewielkim przebudowom lub reperacjom. Pojawia się niewielka ilość ceramiki importowanej z Anatolii, oraz jej naśladownictwa. W jednym miejscu dom z WC II zostaje opuszczony i ulega ruinie, a następnie powstaje tam nowa budowla. W końcu WC IIIA osada zostaje czasowo opuszczona, a zasiedlona na nowo we WC IIIB. Wzniesione wtedy konstrukcje (Okres IV) stały się podwaliną dla właściwego miasta ŚC (Okres V).

Miasto to otrzymało mur obronny z półokrągłymi wieżami, zrobiony z niewielkich płyt kamiennych bez spoiwa (Okres IV), który na początku Okresu V został przebudowany przy użyciu dużych bloków wapiennych, obejmując większy obszar. Powstała też osobna świątynia. Wyraźnie zaznaczają się teraz wpływy minojskie, widoczne zwłaszcza w ceramice, użyciu pisma linearnego A (fragment tabliczki oraz okrągłej plakietki glinianej) i kreteńskiego systemu metrologicznego oraz pojawieniu się malarstwa ściennego. W okresie PC I miasto zostaje zupełnie przebudowane (Okres VI) - domy tworzą zwarte kwartały poprzedzielane ulicami zaopatrzonymi w system kanalizacji. Jedyną wolno stojącą budowlą była świątynia składająca się z trzech głównych pomiesz­czeń z wewnętrznymi podziałami, wyposażonych w ławy i palenisko. Początki tej budowli sięgają jeszcze okresu ŚC, była ona następnie prze- i rozbudowywana, by swą najpełniejszą formę osiągnąć w PC I‑II. O kultowym charakterze tej budowli świadczą znalezione w niej fragmenty około 55 figur terakotowych, o wyraźnie kreteńskim charakterze (z wyjątkiem jednej, którą ze względu na styl określa się jako mykeńską). Figury przedstawiają postacie kobiece, stojące lub tańczące, ubrane w minojskie suknie, z odsłoniętymi piersiami, z naszyjnikami lub girlandami na szyjach. Rozmiary figur były bardzo duże od 0,70 m do wielkości naturalnej (ok. 1,70 m). Konstruowano je na drewnianym szkielecie i wypalano w całości. Na podstawie szczegółów modelunku i różnic w technice wykonania, figury podzielone są na 9 grup, które prawdopodobnie odzwierciedlają różnice pomiędzy warsztatami. Niektóre figury noszą ślady farby: ciała malowane były na biało, zachowały się też kolory pomarańczowy i czerwony. W położonym nieopodal budynku odkryto szereg stóp terakotowych. Uważa się, że posąg bóstwa, zrobiony z materiałów nietrwałych, mógł znajdować się właśnie tam. Poza obiektami o przezna­czeniu religijnym (stoły ofiarne, figury, platformy itp.) znaleziono w świątyni także pozostałości aktywności gospodarczych (substancje barwiące oraz przedmioty związane z obróbką metalu). Jest to kolejna cecha wska­zująca na podobieństwo religii cykladzkiej do minojskiej w tym czasie. W mieście, w domu A, znajdowała się mniejsza kaplica. . Był to największy dom, który uległ zniszczeniu, gdy do osady trafiała minojska ceramika w Stylu Morskim, a więc w dojrzałej fazie Okresu VII.

Pojawiają się też malowidła ścienne, niestety słabo zachowane. Występują na nich sylwetki ludzi, zwierząt, budowle i statki. Według rekonstrukcji są to fragmenty kompozycji przedstawiających różne obrzędy.

W końcu okresu PC II (Okres VII) miasto zostało zniszczone w wyniku trzęsienia ziemi i nigdy nie odzys­kało dawnej świetności. Następna faza, przypadająca na PC III to głównie odbudowy po zniszczeniach i reperacje, w tym muru obronnego, w obręb którego włączono źródło wody pitnej. W późnej fazie miasto przeżywało swój schyłek. Produkowano tam ceramikę marnej jakości, a w miejscu świątyni wzniesiono niewielką kapliczkę. Stop­niowo poszczególne domy opuszczano, aż w końcu życie – niegdyś świetnego miasta – zamarło. Badania powierzchniowe prowadzone na Keos ujawniły, że A. Irini była osadą dominującą, a poza nią istniały jedynie niewielkie punkty osadnicze, często stanowiące jedynie wiejskie instalacje służące mieszkańcom A. Irini. Ta nierozwinięta sieć osadnicza różni Keos od innych wysp archipelagu.

2.  Phylakopi i wyspa Melos

Aghia Irini , Akrotiri, idole

Osada Phylakopi położona jest na szerokim, niezbyt wybitnym cyplu. Już pierwsi odkrywcy zaobserwowali istnienie warstw poprzedzających najwcześniejsze konstrukcje i nazwali ten okres przed-miejskim (Pre-City lub Phylakopi 0). Obecnie wiadomo, że datować go trzeba na początek WB (Tablica 6). W tym czasie na Melos istniało ok. 20 innych małych osad. W samym Phylakopi materiał WC I występuje głównie w części północno-wschodniej stanowiska, na powierzchni ok. 100 m² oraz w części zachodniej przy murze obronnym. W okresie Keros-Syros wyraźnie zmniejsza się liczba stanowisk na Melos, co jest zgodne z ogólnym obrazem coraz lepiej zorganizowanych społeczności Wysp Cykladzkich. Phylakopi I niczym się jeszcze nie wyróżnia spośród innych osad, choć ma już spore cmentarzysko grobów skrzynkowych. Na Melos rozkwita wtedy metalurgia, pojawiają się idole marmurowe i pieczęcie (podobne do odcisków odnalezionych w Myrtos na Krecie). Zabudowa, znana głównie z WC IIIB, składała się z bezplanowo rozmieszczonych, niewielkich, prostokątnych domów (jednak o całym planie trudno wyrokować, gdyż odsłonięto jedynie niewielką część osady).

Phylakopi II wysuwa się już na pierwsze miejsce na wyspie. Pojawiają się dobrze zbudowane, większe niż poprzednio, domy kamienne, tworzące kwartały poprzedzie­lane ulicami, biegnącymi z grubsza zgodnie z kierunkami stron świata. Ulice miały ok. 1,5m szerokości; bywały wyposażone w schodki ułatwiające pokonanie nierówności terenu. Domy miały po kilka pomieszczeń, a w ich murach zastosowano wątek z bloków kamiennych. Odkrywcy uważali, że mur obronny został wzniesiony w tym okresie. Nowe badania wykazały, że znaczna jego partia pochodzi z późnego brązu, lecz niektóre fragmenty mogą rzeczywiście sięgać okresu średniocykladzkiego. Nowe badania, przesuwając datowanie centralnej budowli i malowideł ściennych ze średniego na późny brąz, „pozbawiły” Phylakopi II budowli publicznej. W pobliżu osady odkryto cmentarzysko grobów typu komorowego. Miasto II zostało zniszczone przez kataklizm naturalny, zapewne trzęsienie ziemi.

Miasto III dokumentuje niezwykle mocny wpływ minojski na kulturę cykladzką, pokazuje też, że przy­najmniej niektóre ośrodki z wysp dostały się pod bez­pośrednią kontrolę silnych centrów politycznych Krety. W Phylakopi III‑i odkryto bowiem budynek nazwany przez odkrywców „Rezydencją” (ang. „Mansion”), a będący miniaturą minoj­skich założeń pałacowych. Na jego terenie odnaleziono fragmenty malowideł ściennych przedstawiających lata­jące ryby (bliska analogia do przedstawień z Hallu Kró­lowej w Knossos), siedzącego mężczyznę, rośliny oraz fragment tabliczki z pismem linearnym A należącym do systemu biurokracji minojskiej. W czasie istnienia Phylakopi III wybuchł pożar, po którym jednak nastąpiły naprawy i odbudowa. Można to wyda­rzenie wiązać z wybuchem wulkanu Santoryn. Natomiast kres tej fazie osadniczej kładą zniszczenia, prawdopo­dobnie zadane ręką ludzką (wojownicy mykeńscy?).

Potwierdzenia dla ostatniego przypuszczenia można szukać w Phylakopi IV. Wpływ kreteński został zastą­piony mykeńskim. W miejsce minojskiej „Rezydencji” pow­staje Megaron, blisko przypominający budowle z lądu greckiego. Główną salę poprzedza portyk, którego wej­ście zaopatrzone jest w potężny, kamienny próg. Zachowały się ślady tynkowanej posadzki, niestety stan zachowania całej budowli jest bardzo zły. Naprawia się i rozbudowuje mur obronny.

Świątynia została wzniesiona mniej więcej w tym samym czasie. Składała się z kaplicy zachodniej i kaplicy wschodniej, a swą południową ścianą oparta była o mur obronny. Wcześniej powstała kaplica zachodnia, wschodnia została dodana nieco później. Obie części nie miały bezpośredniego połą­czenia – ich wyjścia prowadziły na wspólny dziedzińczyk z betylem i ławą kamienną. Kaplica zachodnia posiadała początkowo dwa wejścia, z których południowe zostało zamurowane. Podobny los spotkał znajdujące się wewnątrz dwie nisze umieszczone po obu stronach przejścia z głównego pomieszczenia kaplicy do pomocniczego. Odkrywca uważa, że na osi pomieszczenia stały drewniane podpory, jednak wybudowany w okresie wprowadzania zmian mur stanął dokładnie na tej linii, uniemożliwiając archeologom sprawdzenie tej hipotezy. Kaplica wschodnia składała się z jednego po­mieszczenia. W środkowej fazie PC III świątynia doznała poważnych uszkodzeń, a większość jej wyposażenia uległa zniszczeniu. W trakcie odbudowy kaplicę zachodnią prze­dzielono na dwa pomieszczenia murem zbudowanym z materiału pochodzącego z gruzowiska. Świątynia w swej późnej fazie, odpowiadającej okresowi PH IIIB-C, dostarczyła zbioru niezwykle interesującej plastyki figuralnej. Wyróżnia się tu terakotowy idol kobiecy o wys. 0,45 m, polichromo­wany, o niezwykłych, ogromnych oczach. Odkrywca, C. Renfrew, nazwał tę figurę Damą z Phylakopi. Datuje się ją na okres PH IIIB. Z ostatniej fazy świątyni pochodzi seria terakotowych figur męskich, niemających nigdzie analogii. Ich forma jest naśladownictwem nieznanych archeologii figur wykonanych z blachy: są bowiem płaskie, ich ręce wyglądają jak wygięte paski metalu. Figury te mają silnie zaznaczone cechy płciowe. Ta płaska forma nie znajduje żadnego uzasadnienia przy terakocie, stąd trzeba przypuszczać, że istniała plastyka wykonana w blasze, zapewne brązowej. Kres Phylakopi następuje w czasie, gdy cały basen M. Egejskiego przeżywał dramatyczne wędrówki ludności, wojny, wy­ludnienia. Również i Phylakopi zostało wtedy opuszczone przez swą ludność.

Cechą  szczególną dla Melos jest występowanie obsydianu, czyli szkliwa wulkanicznego znakomicie nadającego się do wyrobu narzędzi i broni. Dwa najważniejsze miejsca jego pozyskiwania to cypel Sta Nychia nad głęboką zatoką dzielącą wyspę na część wschodnią i zachodnią oraz płaskowyż Demenegaki na wschodnim wybrzeżu. Szczególnie ważną rolę obsydian odgrywał w neolicie i wczesnym brązie, ale wyroby z tego szkliwa pojawiają się jeszcze w późnym brązie. Pozyskiwanie obsydianu jest bardzo łatwe, gdyż występuje on w postaci buł i odłamków leżących na powierzchni lub też tkwiących w miękkim popiele wul­kanicznym. Często, choć nie zawsze, już na miejscu przeprowadzano wstępną obróbkę dla uzyskania odpo­wiedniego półproduktu, który był potem zabierany do warsztatów, w których produkowano narzędzia.

Obsydian z Melos był powszechnie wykorzystywany w całym basenie Morza Egejskiego. Eksportowane były zarówno surowe buły, jak i przygotowane rdzenie oraz gotowe narzędzia. Transfer obsydianu rozpoczął się co najmniej w siódmym tysiącleciu (Franchthi). Powstaje więc interesujące pytanie o rolę społeczności melijskich w tym procesie. Ponieważ nie znamy z tej wyspy żadnych stanowisk starszych niż WC I, trzeba przypuszczać, że do tego czasu całą operację przeprowadzali przybysze z zewnątrz. Potwierdzeniem słuszności tej hipotezy mogą być bardzo zróżnicowane techniki obróbki obsydianu występujące na terenach pozyskiwania tego surowca. Dla następnego okresu pytanie powyższe pozostaje otwarte. Z jednej bowiem strony brak jest przekonujących dowodów odgrywania istotniejszej roli przez Melijczyków, z drugiej jednak trudno przypuścić, by społeczność zdolna do wzniesienia tak dużej osady, jaką jest Phylakopi, biernie przyglądała się obcym przybyszom wybierającym jej skarby spod boku. Nie należy oczywiście popełniać błędu anachro­nicznego spojrzenia na tak odległą starożytność, toteż wszelkie wyobrażenia o scentralizowanym obrocie obsy­dianem trzeba odłożyć na bok. Wydaje się, że w ten czy inny sposób Melijczycy odnosili korzyści z bliskości złóż wspaniałego surowca, wchodząc w różnego rodzaju kon­takty z przybyszami (np. w Paroikia na Paros znaleziono obok wyrobów obsydianowych także naczynia z Melos datowane na WC IIIB).

3.  Akrotiri i wybuch wulkanu

Aghia Irini, Phylakopi, idole

Osada Akrotiri, odkryta przez Spiridona. Marinatosa, leży na południowym brzegu największej z wysp Santorynu – Thery. Ponieważ wyspa uległa znacznym przeobrażeniom w wyniku wielkiego wybuchu wulkanu w późnym brązie, trudno dziś odtworzyć linię brzegową i ukształ­towanie terenu wybranego pod budowę. Wydaje się, że powierzchnia gruntu była w tym rejonie płaska, łagodnie opadająca ku zatoce portowej. Położenie na brzegu połud­niowym może wskazywać na kontakty z Kretą, jako istotny czynnik w życiu osady.

Odsłonięto do tej pory jedynie część miasta, ponieważ spoczywa ono pod grubą warstwą popiołu wulkanicznego, którego usuwanie pochłania ogromne środki finansowe. Marinatos wybrał dla swych badań naturalny wąwóz wypłukiwany przez wodę spływającą do morza w czasie silniejszych opadów, dzięki czemu nadkład popiołu był w tym miejscu niewielki.

Najstarsze ślady zasiedlenia w Akrotiri datowane są na koniec neolitu i wczesną fazę epoki brązu. Okres ŚC jest niezbyt dobrze znany. Wiadomo jednak, że już wtedy było to miasto o silnej ekonomii i dużych domach, nierzadko zdobio­nych malowidłami ściennymi.

Zniszczenie w fazie początkowej PC I zostało spowo­dowane przez trzęsienie ziemi. Odbudowa zajęła kilka dziesięcioleci i była zapewne wciąż w toku, gdy nastąpiła wielka erupcja wulkanu.

Odkryta część miasta PC I składa się z grupy wielo­po­mie­szcze­niowych domów o kilku kondygnacjach każdy. Biegnie między nimi ulica, zwana od imienia mitycznych rzemieślników Ulicą Telchinów (znaleziono tam liczne narzędzia). Ulica ta wychodzi na trójkątny plac. Cała zabudowa robi wrażenie dość luźnej, orientacja poszczególnych kompleksów jest różna. Pomieszczenia na parterze mają zazwyczaj charakter gospodarczy lub kultowy, niektóre z nich były zapewne sklepami, nato­miast na wyższych kondygnacjach znajdowały się pokoje mieszkalne, ła­zienki i pomieszczenia kultowe. We większości budowli znaleziono malowidła ścienne, z których dopiero część poddano procesowi konserwacji i opublikowano. Domy noszą różne nazwy, zazwyczaj od tematyki malowideł w nich znalezionych, miejsca położenia lub też są określane greckim słowem xesté (kompleks) i odpowiednim numerem.

Mimo zabrania przez mieszkańców wszystkich cen­nych przedmiotów, pozostałe obiekty świadczą o dużej zamożności osady i jej bliskim kontakcie z Kretą. Ceramika z Akrotiri jest dobrej jakości, a styl zdobienia stawia ją wśród największych osiągnięć kultur egejskich w tej dziedzinie. Szczególnie charakterystyczne są dzbanki o plastycznych lub malowanych oczach, czasami mające też plastyczne piersi, ozdobione dekoracją o mo­tywach roślinnych. Na niektórych naczyniach pojawiają się ptaki, ryby i delfiny. Typowe dla Akrotiri są także podłużne doniczki zwane kymbe, wystawiane przez mieszkańców w oknach domów. Po wypaleniu dekorowa­no je scenami przedstawiającymi jaskółki, delfiny czy kozice pomiędzy krokusami. Występuje poza tym bardzo dużo ceramiki kreteńskiej oraz, sporadycznie, naczynia z lądu greckiego. Dzięki wlaniu gipsu w pozostałe w po­piele wulkanicznym negatywy obiektów drewnianych, udało się odtworzyć wygląd łóżka, stołków i krzeseł o eleganckiej linii. Spora liczba naczyń zasobowych i żaren jest świadectwem magazynowania dużej ilości pożywienia.

Kwestią dyskusyjną pozostaje charakter odkrytego fragmentu osady (wszyscy zgadzają się, że Akrotiri było zapewne dużym miastem). Niektórzy sądzą, że duża liczba malowideł ściennych oraz pomieszczeń kultowych i gospodarczych wskazuje na ośrodek władzy, być może rodzaj kompleksu pałacowego, podzielonego na osobne budowle (podobnie rekonstruował A. Evans pierwszy, wcześniejszy od Akrotiri, pałac w Knossos). Inni uważają, że ośrodek władzy leżał w nieznanym miejscu, natomiast w odkrytej części osady mamy do czynienia z willami zamożnych ludzi, zajmujących wysoką pozycję w hierarchii społecznej.

Malowidła – technika. Stosowano dwa główne sposoby uzyskiwania podkładu pod malowidła. Najczęściej na ścianie kładziono warstwę mułu i słomy, a na niej wapienny tynk o grubości ok. 1,5 cm. Na tym podkładzie umieszczano jeszcze jedną lub więcej warstw pierwszorzędnego tynku wapiennego. Niekiedy, dla zapewnienia lepszego przylegania zew­nętrznej warstwy, powierzchnia podkładu była nacinana wieloma rytymi liniami. Drugi rodzaj podkładu to płyty terakotowe powleczone cienką warstwą tynku wapiennego. Ciekawą praktyką było używanie odwróconych płatów tynku ze starymi malowidłami jako podkładu dla nowych kompozycji. Technika malarska jest miesza­niną buon fresco i fresco secco, a więc niekiedy farba była kładziona na mokrym tynku (co wiąże się z głębszym przenikaniem farb oraz powstawaniem tzw. porcji dziennych – powierzchni świeżo nałożonego tynku, jakie malarz mógł zamalować przed jego wyschnięciem), kiedy indziej kolory nanoszono na suchy tynk, stosując w tym celu fiksatywy organiczne, zapewne białka z jaj. Na Therze używano niewielu kolorów: białego (podkład wapienny), czerwonego (zie­mie żelaziste i hematyt), żółtego (żółta ochra), czarnego (pochodzenie organiczne?) i dwóch rodza­jów niebieskiego (błękit egipski – CaCuSi₄O₁₀ oraz glaukofan – naturalny związek żelaza). Zielonego koloru nie odnaleziono. Nie wiadomo, czy był on zrobiony ze składników, które nie zachowały się do naszych czasów, czy też w ogóle takiego koloru nie stosowano.

Malowidła – opis (wg domów). Dom Dam (House of the Ladies). Dekorowany malowidłami był pokój 1 na pierwszym piętrze, przedzie­lony murkiem na część wschodnią i zachodnią. Część zachodnią zdobił powtarzający się motyw kępy trzech kwiatów, uważanych za lilie lub papirus; część wschodnia jest zachowana fragmentarycznie i składa się z wizerunku dwóch dojrzałych kobiet na ścianie południowej i północnej. Obie mają na policzkach czerwony makijaż lub tatuaż. Ta ze ściany południowej kroczy w lewą stronę, zaś dama ze ściany północnej nachyla się ku trzeciej, niezachowanej postaci kobiecej. Scena interpretowana jest jako Ubieranie kapłanki, a pomieszczenie 1 – jako kaplica (na parterze znaleziono szereg przedmiotów mających związek z kultem).

Dom Zachodni (West House). Budynek, najczęściej uwa­żany za mieszkalny ze względu na dużą liczbę przed­miotów związanych z życiem codziennym, był szczegól­nie bogato dekorowany malowidłami. Pokój 5. Dolna strefa ścian zdobiona była malowidłem naśladującym marmur, kolorowe stiuki i elementy architektoniczne. Strefa środ­kowa przedstawia dwóch młodych Rybaków niosących naręcza ryb oraz tzw. Kapłankę, także bardzo młodą, odzianą w skórzaną szatę z włosiem po zewnętrznej stronie, niosącą naczynie z żarzącymi się węglami (malowidło to znajdowało się prawdopodobnie na ścianie przejścia z pokoju 4 do pokoju 5). Strefa górna natomiast, ozdobiona jest malowidłami miniaturowymi, pierwotnie obiegającymi pokój ze wszystkich stron (p. Tablica 7). Znane są trzy freski, z czwartego zachował się niewielki fragmencik(przedstawiamy tu rekonstrukcje i interpretacje Ch. Televantou, "New Light on the West House Wall-Paintings", w: D. A. Hardy et al. (red.), Thera and the Aegean World III (London 1990), 309-324). Na ścianie zachodniej, na jej południowym krańcu znajdował się fragment przedsta­wienia miasta z charakterystycznymi, trójkątnymi kons­trukcjami na dachach (Miasto I). Scena ta nie wiąże się w żaden sposób z zachodnim końcem fryzu południowego. Na ścianie północnej zachowały się dwa fragmenty: Spotkanie na wzgórzu i Bitwa morska. Trudno jest jedno­znacznie zinterpretować to malowidło. Ludzie bezładnie pływający w wodzie i szereg wojowników z wczesno­mykeńskim uzbrojeniem rzeczywiście wskazują na wo­jenne znaczenie sceny, podkreślone widokiem obronnej – jak się wydaje – budowli, kontrolującej port pobliskiego miasta (Miasto II); z drugiej jednak strony widzimy różnego rodzaju zajęcia mieszkańców (sceny pasterskie, kobiety z naczyniami przy budynku ze studnią), którym najwidoczniej nic nie zagraża. Uważa się, że całą prawą (wschodnią) część stanowiło przedstawienie brzegu morskiego, floty i górskiego tła. Na ścianie wschodniej węższy wyraźnie fresk (belki stropowe biegły po linii wschód-zachód) Krajobrazu nilotyckiego ukazuje rzekę, rośliny i zwierzęta (w tym gryfa), a w słabo zachowanej lewej (północnej) części – miasto leżące nad rzeką (Miasto III). Na ścianie południowej znajduje się Fresk okrętów, który bywa interpretowany jako wyobrażenie jakiejś uroczystości lub festiwalu związanego z porami roku, oraz jako przedstawienie wydarzenia historycznego – podróży floty z jednego miasta (Miasto IV) do drugiego (Miasto V). Pełna rekonstrukcja fryzów wygląda więc następująco:

  wszystkie cztery malowidła składają się na jedną całość i opowiadają jedną historię, która rozwija się zgodnie z ruchem wskazówek zegara;

  akcja zaczyna się w Mieście I na zachodniej ścianie, po czym następuje wielka luka w malowidle;

  na ścianie północnej flota przepływa koło wzgórza, gdzie odbywa się jakieś spotkanie, ku Miastu II i jego portowi z fortem, gdzie następuje starcie zbrojne(?), mimo że życie kraju poza miastem toczy się spokojnie; flota płynie dalej wzdłuż wybrzeża, a oddział wojowników posuwa się lądem;

  ściana wschodnia zaczyna się od miasta nad rzeką, jest więc możliwe, że nie zachowany, zachodni skraj sceny należy interpretować jako cumowanie floty u ujścia rzeki, opodal Miasta III, leżącego w żyznej krainie rozciągającej się nad rzeką - krainie zapewne nieco legendarnej (gryf);

  Miasto IV leży u stóp gór, z których wypływa rzeka, a jego środowisko naturalne podobne jest otoczeniu Miasta III, a więc oba znajdują się w tej samej krainie i z oboma łączą flotę przyjazne stosunki; flota przepływa przez morze i dobija do Miasta V (najpraw­dopodobniej Akrotiri lub inne miasto na Therze, ze względu na charakterystyczne, kolorowe skały), gdzie powitanie przez mieszkańców przybiera kształt wielkiej uroczystości.

Niezależnie od swej wartości historycznej malowidło przekazuje wizję świata, w którym Minojczycy (żeglarze), Mykeńczycy (wojownicy – pasażerowie okrętów) i Theranie (mieszkańcy Miasta V) pozostają w pokojowej koegzystencji.

Pokój 4 był dekorowany przedstawieniami Kabin kapitańskich (po grecku Ikria) oraz waz z liliami.

Kompleks Delta jest jeszcze nie do końca przebadany. Nie wyklucza się, że istniała w nim świątynia. Trzy ściany pokoju 2 pokryte były Freskiem wiosennym przed­stawiającym jaskółki fruwające ponad kwiatami lilii, ros­nącymi na kolorowych skałach. Każda z jaskółek przedstawiona została inaczej, np. widziana od dołu, w pełnym profilu czy w półprofilu. Malowidło to wyróżnia się brakiem podziału na rejestry, charakterystycznego dla większości domów w Akrotiri.

Budynek Beta to raczej dom mieszkalny. Trzy pomieszczenia na pierwszym piętrze miały malowidła ścienne. Pokój 1 obiegał u góry fryz z przedstawieniem bluszczu, na jednej ze ścian wyobrażono Boksujące się dzieci, na drugiej zaś znajdowało się niezwykle ele­ganckie malowidło Antylop (na trzeciej ścianie znajdują się fragmenty jeszcze dwóch takich zwierząt). Pokój 6 zdobiło u góry przedstawienie typowej egejskiej ciągłej spirali, natomiast na dwóch ścianach znajdowało się malowidło Małp. Z tego samego pokoju pochodzą też fragmenty fresku z przedstawieniem tzw. Krów (w istocie chyba jagniąt) stojących na skałach. Dokładne umiejsco­wienie fresku nie jest znane.

Najwięcej malowideł dostarczył kompleks zwany Xeste 3. Budowla ta służyła zapewne jakimś celom obrzę­dowym, o czym świadczy brak typowo gospodarczej cera­miki, polithira (p. str. ODNOŚNIK) łączące na parterze trzy pomieszczenia, tematyka malowideł oraz unikalny w odkrytej dotychczas części miasta tzw. basen do oczyszczeń (ze względu na brak jakichkolwiek urządzeń związanych z do- i odprowa­dzaniem wody oraz wodosz­czelnej posadzki S. Marinatos uznał to pomieszczenie za adyton). W pokoju 4 znajdowały się freski przedstawiające jaskółki karmiące pisklęta oraz małpy, z których część gra na instrumentach, a jedna wyciąga miecz z pochwy. Pokój 3a (basen) jest nieco obniżony i prowadzi doń pięć schodków. Ściana wschod­nia nosi przedstawienie ołtarza lub bramy z rogami sakralnymi, z których ścieka krew. Do ołtarza zbliżają się trzy bogato ubrane kobiety nazwane Adorantkami. Dwie pierwsze są w wieku dojrzałym, a trzecia to młoda dziewczyna. Jedna z nich niesie naszyjnik, druga siedzi, trzymając się za zranioną stopę, najmłodsza natomiast nakłada przezroczysty welon, a głowę odwraca ku ołtarzowi lub też nie chce oglądać widoku krwi cieknącej ze stopy starszej towarzyszki. W pokoju 3b (parter) znajduje się podzielona na trzy części kompozycja Nagich chłopców. Są to postaci dwóch młodzieńców, mężczyzny i chłopca. Jedynie mężczyzna ubrany jest w szatę. Interesującym szczegółem jest kolor ciała chłopca uzyskany za pomocą żółtej ochry – w pozostałych przypadkach skóra mężczyzn jest brązowa. W pokoju 3a (pierwsze piętro) znaleziono na murze wschodnim kompozycję Zbierają­cych krokusy, a na północnym Panią zwierząt. Pierwsza z nich ukazuje młodą kobietę i dziewczynę zbierające krokusy w skalnym krajobrazie. Druga natomiast przedstawia dojrzałą kobietę siedzącą na podwyższeniu, na żółtych poduszkach (?) w towarzystwie gryfa przywiązanego sznurem do niezachowanego obiektu. Kobieta ta ma bogatą biżuterię, a po jej plecach i głowie wije się wąż. Do stojącego przed nią kosza młoda kobieta wsypuje krokusy. Stojąca między nimi małpa wyciąga ku siedzącej łapę z kilkoma kwiatami. Za podwyższeniem, po drugiej stronie okna, znajduje się jeszcze jedna młoda kobieta niosąca kosz krokusów. W pokoju 3b (pierwsze piętro) znaleziono fragmenty fresku z przedsta­wieniem co najmniej trzech kobiet o „greckim” profilu i fryzurach przypominających uczesania klasyczne oraz malowidła z dzikimi kaczkami. Pokój 9 na drugim piętrze był ozdobiony unikalnym w Akrotiri, całko­wicie dekoracyjnym malowidłem żółtych i niebieskich rozet zgrupowanych pomiędzy wstęgami namalowanymi w sposób dający złudzenie trójwymiarowości.

W opisie tych malowideł zwracaliśmy uwagę na określenie wieku przedstawionych postaci. Po latach analiz jest jasne, że artyści z Thery przykładali wielką wagę do niezwykle precyzyjnego przyporządkowywania wyobrażonych osób do czterech grup wiekowych, określonych głównie poprzez fryzurę. Nie wiemy, w jakim stopniu opisana poniżej zasada dotyczyła płci męskiej, gdyż mamy tylko kilka przedstawień chłopców i młodzieńców oraz jednego mężczyzny, ukazujących ich postaci odpowiednio dokładnie. Wyobrażeń kobiet mamy o wiele więcej. Poszczególne grupy wiekowe charakteryzują się następującymi uczesaniami: dzieci mają ogolone głowy (skóra głów jest niebieska) i pozostawione nieliczne długie loki; następna faza zaczyna się od zaprzestania golenia głów, co pokazane jest za pomocą kropek obrazujących początek odrastania włosów; młodzi ludzie mają już odrośnięte włosy, układające się w liczne loczki; dojrzałe kobiety zdobią włosy długie, opadające na plecy, a nad czołem ułożone w kunsztowne loki (dodatkowo pokazuje się też podwójne podbródki i czerwone kąciki oczu). Wyznacznikiem wieku są też kobiece piersi: małe u młodych dziewcząt, duże i obwisłe u dojrzałych kobiet. Jedyne dokładne przedstawienie dorosłego mężczyzny ukazuje go z krótkimi włosami i wystającym brzuchem. Zbieranie krokusów w celu uzyskania z nich szafranu miało niewątpliwie związek z rytuałami przejścia, choć właściwe przeznaczenie tej przyprawy jest dla nas niejasne.

Xeste 4 nie została jeszcze do końca odkopana. Wia­domo jednak, że była to budowla publiczna, bogato dekorowana malowidłami. Znany jest fragment procesji naturalnej wielkości mężczyzn w kiltach.

Przebieg kataklizmu. Jak powiedziano wyżej, istnieniu miasta Akrotiri położył kres wielki wybuch wulkanu Santoryn. Na podstawie badań archeologicznych i wul­ka­no­lo­gicz­nych można te dramatyczne dni odtworzyć w następujący sposób. Najpierw rozpoczęła się zwiększona aktywność wulkanu połączona ze wstrząsami, co spowo­dowało ucieczkę ludności z miasta, odbywającą się dość spokojnie, o czym świadczy zniknięcie wszelkich cen­niejszych przedmiotów. Wulkan uspokoił się, co zachęciło jakichś ludzi do osiedlenia się w opuszczonych domach i do ich naprawy (są oni zwani umownie squatters, gdyż na podstawie wprowadzanych przez nich zmian uważa się, że byli to nowi osadnicy). Prace naprawcze w domach były jeszcze w toku, gdy wulkan wybuchł, wyrzucając w powietrze środkową część okrągłej wyspy. Podzieliła się ona teraz na dwie duże, półksiężycowate części (Thera i Therasia) oraz kilka mniejszych wysepek, obejmujących okrągłą, głęboką kalderę, powstałą w wyniku wlania się morza do wnętrza krateru. Wbrew poprzednim rekonstrukcjom wszystko wskazuje na to, że już w wyniku o wiele wcześniejszego wybuchu powstała niewielka kaldera. W samym środku kaldery obecnej znajduje się niewielka wysepka, stanowiąca szczyt stożka wulkanicznego, wciąż aktywnego. Dzięki temu, że popiół wulkaniczny, którego ogromne masy zostały wyrzucone wysoko w powietrze, był suchy i opadał stopniowo, ruiny Akrotiri zachowały się w doskonałym stanie. W odsło­niętej części miasta nie odnaleziono żadnych szczątków ludzkich i zwierzęcych.

Problemy datowania wybuchu wulkanu. S. Marinatos rozpoczął swe badania na Santorynie, ponieważ doszedł do wniosku, że wybuch tego wulkanu był odpowiedzialny za zniszczenie młodszych pałaców na Krecie, czyli nastąpił ok. 1450 r. p.n.e., w końcu PM IB. Wul­ka­no­lo­dzy datowali jednak erupcję na ok. 1500 p.n.e., a wykopaliska ujawniły, że miało to miejsce w końcu PM IA (brak na Santorynie ceramiki minojskiej w stylu morskim, datowanej na PM IB, a na niektórych stanowiskach Krety wschodniej, gdzie udało się znaleźć dobrze datowane warstwy tefry, oddzielają one poziom PM IA od PM IB). Tak więc wulkan może być uwolniony od „odpo­wiedzialności” za ostateczne zniszczenie pałaców na Krecie, choć zadał on jednak kulturze minojskiej silny cios. Data bezwzględna wybuchu nie przedstawia się obecnie tak jedno­znacznie. Datowanie metodą C14 jest utrudnione z powo­du zaburzeń ilości izotopu węgla radioaktywnego w atmosferze w pobliżu krateru. Datowania tą metodą dają rezultaty rozbieżne, a czasami wręcz humorystyczne. Wprowadzone ostatnio metody pozwoliły zmniejszyć wpływ wspomnianych zakłóceń na rezultaty datowań. Serie uzyskanych w ten sposób dat zdają się wskazywać, że wybuch nastąpił w XVI-XVII w. p.n.e., a więc wcześniej niż poprzednio przypuszczano.

W końcu lat osiemdziesiątych pojawiły się doniesienia o wykryciu w pniach drzew Szkocji, Ameryki Północnej i Turcji sekwencji kręgów wzrostu rocznego datowanych na 1628-1627 p.n.e., świadczących o wystąpieniu na wiel­kich obszarach naszego globu niezwykle surowej zimy. Zjawisko to tłumaczy się jako skutek wielkiego wybuchu jakiegoś wulkanu i wyrzucenia do atmosfery ogromnych ilości materii. Na takich podstawach trudno jeszcze zmienić datowanie erupcji Santorynu. Jednak istnieją inne poszlaki prowadzące w tym kierunku. Otóż, w głęboko położonych warstwach lodu na Grenlandii wykry­to wysoki poziom zakwaszenia, spowodowany erupcją wulkanu wyrzucającego do atmosfery siarkę, spadającą w postaci kwaśnego deszczu. Datowanie tych warstw jest precyzyjne: 1640-1644 p.n.e. Do tej pory opublikowano tylko jedną analizę znajdujących się w tych warstwach mikroskopijnych drobin tefry – autorzy twierdzą, że pochodzą one z Santorynu. Jednak ten wynik jest kwestionowany, a dotychczas nikt go nie powtórzył. Działa też na terenie Turcji ważny projekt dendrochronologiczny Iana Kuniholma. Jego dotychczasowe wyniki zdają się potwierdzać wczesną datę wybuchu. Ostatnie lata przyniosły rewelacyjne znalezisko na Santorynie pnia oliwki, która, martwa, tkwiła na swoim miejscu od czasu wybuchu. Zastosowane datowanie metodą wiggle-matching dało datę z końca XVII stulecia i wydaje się, że przesądziło o prawdziwości wczesnej daty wybuchu (technika ta polega na osobnym datowaniu metodą C14 poszczególnych pierścieni wzrostu rocznego, a następnie przeprowadzeniu analiz statystycznych uzyskanych wyników, co w efekcie daje datę o bardzo niewielkim marginesie błędu). Trzeba tu zaznaczyć, że nowe daty mają wciąż więcej przeciw­ników niż zwolenników, zwłaszcza, że zmuszają one do znacznej rewizji chronologii Bliskiego Wschodu i Egiptu, na co tamtejsi specjaliści nie są gotowi.

4.  Idole cykladzkie

Aghia Irini, Phylakopi, Akrotiri

Plastyka figuralna znana jest z Wysp Cykladzkich już od późnego neolitu. Na Saliagos znaleziono zarówno naturalistyczne, jak i schematyczne figurki postaci ludzkiej. Natomiast terakotowe głowy z Kephala zaliczają się jedynie do typu naturalistycznego i mają wiele wspól­nego z późniejszą WC plastyką, wykonywaną głównie w marmurze. Nie ma więc wątpliwości, że początki cyk­ladzkiej plastyki figuralnej sięgają neolitu. W naszej wiedzy na temat jej rozwoju następuje przerwa dla wczesnej fazy okresu WC I, prawdopodobnie wynikła z przypadkowości znalezisk, a nie zaniku plastyki. Szczyt rozwoju przypada na WC II, po czym następuje głęboki kryzys wraz z niepokojami okresu WC IIIA. Ponowne pojawienie się figurek marmurowych notujemy dopiero na przełomie ŚC i PC.

Nurt schematyczny w plastyce cykladzkiej charakteryzują proste figurki, w których ciało i ręce zredukowane są do kształtu przypominającego instrument wiolinowy, stąd też mówi się o „figurkach wiolinowych”. Brak im głowy i nóg, a szyja jest zazwyczaj niezmiernie wydłużona. Wy­daje się, że znajdywane w wielu grobach otoczaki mogły pełnić tę samą rolę, co schematyczne figurki wiolinowe.

Nurt naturalistyczny podzielić można na fazę „przed-kanoniczną” z WC I i „kanoniczną” z WC II. Do tej pierw­szej zaliczamy figurki typu Louros, bardzo schematyczne, z wyraźnie jednak zaznaczonymi nogami i głową bez żadnych rysów twarzy. Typ Plastiras natomiast ma już zaznaczone rysy twarzy, cechy płciowe oraz ręce złożone na piersi. Oba te typy wciąż wykazują wiele cech wspólnych z figurkami wiolinowymi. Pełnię rozwoju osiągnęły figurki natu­ralistyczne w fazie „kanonicznej”, we WC II. Typowa figurka ma płaską, trójkątną lub owalną głowę z plastycznie zaznaczonym nosem, cylindryczną szyję, ręce złożone pomiędzy piersiami a brzuchem, lewa nad prawą, proste nogi o zaznaczonych stopach, skierowanych ukośnie w dół. Oczy, włosy i ewentualny zarost były zaznaczone farbą, która jednak rzadko się zachowuje. Niektóre idole miały namalowane różne detale zmieniające wyraźnie charakter przedstawienie – najbardziej interesująca jest tu postać z domalowanymi kilkunastoma oczyma, zarówno na głowie, jak i na tułowiu (być może są to tatuaże). Wymiary sięgają od kilkunastu centymetrów po 1,5 m.

Oprócz tego najbardziej popularnego typu pojawiają się także przedstawienia muzykantów (stojących lub siedzących), wojowników, człowieka trzymającego kubek, postaci stojącej na głowie drugiej, grupy trzech osób. Większość z nich jest stylistycznie bardzo do siebie zbliżona.

W okresie ŚC-PC I‑II odżyła tradycja kamiennej plastyki figuralnej, w mocno jednak zredukowanej postaci. Były to płaskie figurki o trapezoidalnym ciele (zapewne przedstawienie spódnicy), ledwie zaznaczo­nych, rozłożonych rękach, bez stóp i głów. Często uwidacz­niano piersi, można więc przypuszczać, że były to przedstawienia kobiet ubranych w spódnice, w prze­ci­wień­stwie do nagich postaci z okresu WC.

Badania nad kompozycją wykazały, że w okresie WC I twórcy figurek stosowali trójpodział postaci. Linie podziału przebiegały przez nasadę szyi i górny bok trójkąta łonowego. Figury „kanoniczne” okresu WC II natomiast były dzielone na cztery części: głowa wraz z szyją, tułów do pasa, tułów od pasa wraz z nogami do kolan i nogi od kolan w dół. Największa szerokość figury stanowi jedną czwartą jej wysokości. Linie podziału wykonywane były prostą formą cyrkla na bloku marmuru, z którego miano wyciosać rzeźbę. Używano też stałego sposobu wykreślania kątów, opartych na podziale prosto­kąta o bokach 8x5. Kompozycje bardziej skomplikowane wymagały, rzecz jasna, pewnych mo­dy­fi­kacji, często cztery główne jednostki podziału trzeba było dzielić dodatkowo, jak na przykład w postaci siedzącego harfisty.

Na podstawie wielu detali, takich jak rodzaj użytego marmuru, preferencja dla pewnych kątów, wielkości figur itp., próbuje się przeprowadzać atrybucję rzeźb posz­cze­gól­nym, anonimowym oczywiście, artystom. Nie sposób najczęściej ocenić, w jakich ośrodkach działali ci rzeź­biarze, ponieważ w większości przypadków miejsca znalezienia rzeźb są nieznane.

Technika produkcji była dość prosta. Na wybranym bloku marmuru rzeźbiarz wykreślał najpierw całą postać, następnie przy użyciu narzędzi kamiennych i brązowych odkuwał zbędne części kamienia nadając jej kształt. Szczegóły uzyskiwał przez ścieranie marmuru przy pomocy narzędzi ze szmergla oraz proszku szmer­glo­wego. Eksperymenty pokazały, że była to czynność bardzo czasochłonna i przypuszczać należy, iż zajmowali się nią jedynie wyspecjalizowani rzeźbiarze.

Przeznaczenie tych figur, zwanych pow­szech­nie idolami, nie jest znane. W znakomitej większości pochodzą one z grobów. Można więc sądzić, że odgry­wały istotną rolę w zwyczajach grzebalnych. Jednak większość grobów nie została wyposażona w idole – albo więc nie były one niezbędnym elementem pogrzebu, albo też ludzie niezamożni wkładali do grobów figurki zrobione z materiałów nietrwałych. Ostatnie przy­pusz­czenie można łatwo zbić, wskazując na brak idoli tera­ko­to­wych, a więc zrobionych z najtańszego materiału, podczas gdy drewno było zapewne znacznie droższe (przy­naj­mniej na tych wyspach, gdzie drzewa są bardzo nieliczne). Interpretacja idoli jest otwarta, gdyż brak źródeł pisanych uniemożliwia jakąkolwiek wiarygodną rekonstrukcję wierzeń i wyobrażeń mieszkańców wysp. Niewykluczone, że idole spełniały podobną rolę do egipskich uszebti, mogły być też wyobrażeniem jakiegoś bóstwa lub modlącego się ofiarodawcy. Do tych ostatnich interpretacji przekonują znaleziska idoli w kontekście osad – możliwe, że pierwotnie były one układane w małych kaplicach (większość z figurek nie mogła tak naprawdę stać, gdyż ich stopy skierowane były ukośnie w dół). Niezwykle interesującą grupę stanowi tzw. Skarb z Keros – ponad 350 fragmentów figurek oraz naczyń marmurowych i ceramicznych. Przedmioty te rzekomo pochodzą z wykopalisk rabunkowych z okolicy Kavos na Keros i znajdują się obecnie w kilku różnych kolekcjach świata (niedawno część odkupiona została przez Muzeum Cykladzkie w Atenach). Całość materiału została ostatnio systematycznie przeanalizowana przez P. Sotirakopoulou, zarówno pod względem typologii, jak i proweniencji. Ponieważ większość przedmiotów stanowią jedynie fragmenty figurek, wydaje się, że zostały one połamane intencjonalnie. Możliwe, że idole używane były w rytuałach, które wymagały ich zniszczenia, a miejsce, w którym zostały zdeponowane, miało charakter sakralnego repozytorium, może nawet sanktuarium pancykladzkiego. Przypuszczalnie najnowsze badania na Keros pomogą wyjaśnić tę zagadkę.

Wydaje się, że nie należy wykluczyć różnych interpretacji figurek w zależności od ich miejsca znalezienia i wyglądu. Na świat wytwórców tych idoli niezwykle interesujące światło rzuca spostrzeżenie, że wszystkie wyroby marmurowe z Naksos są wykonane w marmurze z sąsiedniej wyspy Paros. To pokazuje, jak wielką rolę przywiązywano do charakterystyki surowca, z jakiego wykonywano idole i naczynia – na wyspie Naksos marmuru nie brakuje.

warunki, chronologia, neolit, WC, ŚC, PC, problemy

Literatura

Aitken, M. J., H. N. Michael, Betancourt, P. P. i P. M. Warren, „The Thera Eruption: Continued Discussion of the Dating”, Archaeometry 30 (1988) 164-182.

Balter, M., „New Carbon Dates Support Revised History of Ancient Mediterranean”, Science 312. no. 5773 (28 April 2006) 508-509.

Barber, R. L. N., „A Tomb at Ayios Loukas, Syros: Some Thoughts on Early-Middle Cycladic Chronology”, Journal of Mediterranean Archaeology and Anthropology 1 (1981) 167-179.

Barber, R. L. N., The Cyclades in the Bronze Age (Iowa City 1987).

Barber , R. L. N. i MacGillivray, J. A., „The Early Cycladic Period: Matters of Definition and Terminology”, AJA 84 (1980) 141-157.

Bent, J. T., The Cyclades (London 1885).

Bossert, E-M., „Zur Datierung der Gräber von Arkesine auf Amorgos”, Festschrift für Peter Goessler (Stuttgart 1954) 23-34.

Bossert, E-M., „Die gestempelten Verzierungen auf frühbronzezeitliechen Gefässen der Ägäis”, JdI 75(1960) 1-16.

Bossert, E-M., „Ein Beitrag zu den frühkykladischen Fundgruppen”, Anadolu Arastimalari 2 (1965), 85.

Broodbank, C., „The Longboat and Society in the Cyclades during the Keros-Syros Culture”, AJA 93 (1989) 319-337.

Broodbank, C., „Ulysses without Sails: Trade, Distance, Knowledge and Power in the Early Cyclades”, WA 24:3 (1993) 315-331.

Broodbank, C. „Colonization and Configuration of the Insular Neolithic of the Aegean”, w: P. Halstead (red.), Neolithic Society in Greece [Sheffield Studies in Aegean Archaeology 2] (Sheffield 1999), 15-41.

Broodbank, C. ,An Island Archaeology of the Early Cyclades (Cambridge 2000).

Caskey, J. L., „Inscriptions and Potters’ Marks from Ayia Irini in Keos”, Kadmos 9 (1970). 107-117.

Caskey, J. L., „Marble Figurines from Ayia Irini in Keos”, Hesperia 40 (1971), 113-126.

Caskey, J. L., „Addendum to the Marble Figurines from Ayia Irini”, Hesperia 43 (1974), 77-79.

Cherry, J. F., „Pattern and Process in the Earliest Colonization of the Mediterranean Islands”, PPS 47 (1981) 41-68.

Cherry, J.F., „Island Origins: the Early Prehistoric Cyclades”, w: B. Cunliffe (red.), Origins: The Roots of European Civilisation (London 1987), 15-29.

Cherry, J. F., „Pastoralism and the Role of Animals in the Pre- and Proto-Historic Economies of the Aegean”, w: C. R. Whittaker (red.), Pastoral Economies in Classical Antiquity [Cambridge Philosophical Society Suppl. Vol. 14] (Cambridge 1988) 6-34.

Cherry, J. F., „The First Colonization of the Mediterranean Islands: A Review of Recent Research”, JMA 3 (1990) 145-221.

Cherry, J. F. i Davis, J. L., „The Cyclades and the Greek Mainland in LC I: the Evidence of the Pottery”, AJA 86(1982) 333-341.

Coldstream, J. N., „The Thera Eruption: Some Thoughts on the Survivors”, BICS 16 (1969), 150-152.

Coleman, J. E., „The Chronology and Interconnections of the Cycladic Islands in the Neolithic Period and the Early Bronze Age”, AJA 78 (1974), 333-444.

Coleman, J. E., „'Frying Pans' of the Early Bronze Age Aegean”, AJA 89 (1985) 191-219.

Cosmopoulos, M. B., The Early Bronze 2 in the Aegean (Jonsered 1991).

Davis, E. N., „Youth and Age in the Thera Frescoes”, AJA 90 (1986) 399-406.

Davis, J. L., „Epei ou'toi piar hyp'oudas: Thoughts on Prehistoric and Archaic Delos”, TUAS 7(1982) 23-33.

Davis, J. L., „Perspectives on the Prehistoric Cyclades: An Archaeological Introduction”, w: Getz-Preziosi, P. (red.), Early Cycladic Art in North American Collections (Richmond 1987) 4-45.

Davis, J. L., „Mycenaeans at Thera: Another Look”, AJA 85 (1981) 69-70.

Davis, J. L., „Review of Aegean Prehistory I: The Islands of the Aegean”, AJA 96 (1992) 699-756

Davis, J. L. i Cherry, J. F. (red.), Papers in Cycladic Prehistory (Los Angeles 1979).

Davis, J. L., E. Schofield, R. Torrence i D. F. Williams, „Keos and the Eastern Aegean: The Cretan Connection”, Hesperia 52(1983) 361-366.

Davis, J. L. i D. L. Williams, „Petrological Examination of Later Middle Bronze Age Pottery from Ayia Irini, Keos”, Hesperia 50 (1981) 291-300.

Doumas, C., „Notes on Early Cycladic Architecture”, AA 87 (1972) 151-170.

Doumas, C., „The Minoan Eruption of the Santorini Volcano”, Antiquity 48 (1974) 110-115.

Doumas, C., „Peri tes minoikes architektonikes en Thera”, AE (1974) 199-213.

Doumas, C., Early Bronze Age Burial Habits in the Cyclades (Göteborg 1977).

Doumas, C. (red.), Thera and the Aegean World II.1-2 (London 1978, 1980).

Doumas, C., „The Minoan Thalassocracy and the Cyclades”, AA (1982) 5-14.

Doumas, C., Cycladic Art: The N. P. Goulandris Collection (London 1983).

Doumas, C., „Thera and the East Mediterranean during the First Half of the Second Millennium B.C.”, w: V. Karageorghis (red.), Proceedings of an International Symposium: 'The Civilizations of the Aegean and Their Diffusion in Cyprus and the Eastern Mediterranean, 2000-600 B.C.' 18-24 September 1989 (Larnaca 1989) 25-27.

Doumas, C., The Wall-Paintings of Thera (Athens 1992).

Doumas, C., Early Cycladic Culture. The N. P. Goulandris Collection (Athens 2000).

Downey, W. S. i D. H. Tarling, „Archaeomagnetism, Santorini Volcanic Eruptions and Fired Destruction Levels on Crete”, Nature 309 (1984) 519-523 i 313 (1985) 75.

Ekschmitt, W., Kunst und Kultur der Kykladen I: Neolithikum und Bronzezeit (Mainz 1986).

Fitton, J. L. (red.), Cycladica (London 1984).

Fitton, J. L., „Esse Quam Videri: a Reconsideration of the Kythnos Hoard of Early Cycladic Tools”, AJA 93 (1989) 31-39.

Fitton, J. L., Cycladic Art (London 1989).

Giesecke, H.-E., „The Akrotiri Ship Fresco”, IJNA 12:2 (1983) 123-143.

Getz-Gentle, P. et al., „Sourcing the Marble of Early Cycladic Objects,” w” K. P. Foster i R. Laffineur (red), METRON: Measuring the Aegean Bronze Age [Aegaeum 24] (Liège/Austin 2003) 65-74.

Getz-Preziosi, P., „The Male Figure in Early Cycladic Sculpture”, Metropolitan Museum Journal 15 (1980) 5-33.

Getz-Preziosi, P., Early Cycladic Sculpture: an Introduction (Malibu 1985).

Getz-Preziosi, P., Sculptors of the Cyclades: Individual and Tradition in the Third Millennium B.C. (Ann Arbor 1987).

Getz-Preziosi, P. i S. S. Weinberg, „Evidence for Painted Details in Early Cycladic Sculpture”, Antike Kunst 13 (1970) 4-12.

Hammer, C.U. i in., „The Minoan Eruption of Santorini in Greece dated to 1645 BC?”, Nature 328 (1987) 450-454.

Hammer, C.U. i in., „ Thera Eruption date 1645 BC Confirmed by New Ice Core Data ?”, w: M. Bietak (red.), The Synchronisation of Civivlisations in the Eastern Mediterranean in the Second Millenium B.C. II, Proceedings of the SCIEM 2000 – EuroConference, Haindorf 2^nd of May – 7^th of 2001, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften (Wien 2003), 87-94.

Hardy, D. A. et al. (red.),  Thera and the Aegean World III (London 1990).

Hendrix, E., „Painted Early Cycladic Figures: An Exploration of Context and Meaning,” Hesperia 72 (2003) 405-446.

Höckmann, O., „Zur kykladischen Harfenspielerfigur von Keros”, Boreas 5 (1982) 33-48.

Hollinshead, M. B., „The Swallows and Artists of Room Delta 2 at Akrotiri”, Thera, AJA 93 (1989) 339-354.

Iakovides, S., „Thera and Mycenaean Greece”, AJA 83 (1979) 101-102.

Katsarou, S. et al., „Obsidian as Temper in Yali, Greece, Neolithic Pottery”, w: Kilikoglou, V., A. Hein, i Y. Maniatis (red.), Modern Trends in Scientific Studies on Ancient Ceramics. Papers presented at the 5th European Meeting on Ancient Ceramics, Athens 1999 [BAR-IS 1011] (Oxford 2002), 111-120.

Knauss, J., „Deukalion, die grosse Flut am Parnass und der Vulkanausbruch von Thera”, Antike Welt 18:3 (1987) 23-40.

Kuniholm, P.I. i in., Anatolian Tree Rings and the Absolute Chronology of the Eastern Mediterranean, 2220-718 B.C.”, Nature 381 (1996) 780-783.

MacGillivray, J. A. i R. L. N. Barber (red.), The Prehistoric Cyclades (Edinburgh 1984).

Majewski, K., Figuralna plastyka cykladzka (Lwów 1935).

Majewski, K., „Idole cykladzkie w nowszych badaniach (1935-1970)”, Archeologia 22 (1971) 1-41.

Manning, S. W., „The Bronze Age Eruption of Thera: Absolute Dating, Aegean Chronology and Mediterranean Cultural Interrelations”, JMA 1 (1988) 17-82.

Manning, S. W., „The Thera Eruption: the Third Congress and the Problem of the Date”, Archaeometry 32 (1990) 91-100.

Manning, S. W., „Thera, Sulphur, and Climatic Anomalies”, OJA 11 (1992) 245-253.

Manning, S., „The Emergence of Divergence: Development and Decline on Bronze Age Crete and the Cyclades”, w: C. Mathers i S. Stoddart (red.), Development and Decline in the Mediterranean Bronze Age (Sheffield 1994) 221-270.

Manning, S., The Absolute Chronology of the Aegean Early Bronze Age: the Evidence of Archaeology, Cultural Interrelations and Radiocarbon (Sheffield, 1995).

Manning, S. W., A Test of Time: The Volcano of Thera and the Chronology and History of the Aegean and East Mediterranean in the mid-Second Millennium B.C. (Oxford 1999).

Manning, S. W. et al., „Chronology for the Aegean Late Bronze Age 1700-1400 B.C.”, Science:Vol. 312. no. 5773 (28 April 2006) 565 – 569.

Manning, S. W., „Clarifying the “High” vs. “Low” Aegean/Cypriot Chronology for the mid-Second Millennium B.C.: Assessing the Evidence, Interpretive Frameworks, and Current State of the Debate,” w: M. Bietak i E. Czerny (red), The Synchronization of Civilisations in the Eastern Mediterranean in the Second Millennium B.C. III: Proceedings of the SCIEM 2000 – 2nd Euroconference (Vienna 2007) 101-137.

Marangou, C., EIDOLIA: Figurines et miniatures du Néolithique récent et du Bronze ancient en Grèce (Oxford 1992).

Marinatos, N., Art and Religion in Thera: Reconstructing a Bronze Age Society (Athens 1984).

Marinatos, N., „Role and Sex Division in Ritual Scenes of Aegean Art”, JPR 1 (1987) 23-34.

Marinatos, S., „The Volcanic Destruction of Minoan Crete”, Antiquity 13 (1939) 425-439.

Matthäus, H., „Ein Kykladenidol in Marburg: Bemerkungen zur Chronologie der kykladischen Frühbronzezeit”, AA (1980) 149-165.

Morgan, L., The Miniature Wall Paintings of Thera: A Study in Aegean Culture and Iconography (Cambridge 1988).

Morris, C., „Hands Up for the Individual! The Role of Attribution Studies in Aegean Prehistory," CAJ 3(1993) 41-66.

Morris, S. P., „A Tale of Two Cities: the Miniature Frescoes from Thera and the Origins of Greek Poetry”, AJA 93 (1989) 511-535.

Niemeier, W.-D., „Die Katastrophe von Thera und die spätminoische Chronologie”, JdI 95 (1980) 1-76.

Nixon, I. G., „The Volcanic Eruption of Thera and its Effect on the Mycenaean and Minoan Civilizations”, JAS 12 (1985) 9-24.

Ölmann, F., „Das Kornspeichermodell von Melos”, AM 50 (1925) 19-27.

Overbeck, J. C., The Bronze Age Pottery from the Kastro at Paros [SIMA p.b. 78] (Jonsered 1989).

Palaima, T. G., „Linear A in the Cyclades: the Trade and Travel of a Script”, TUAS 7 (1982) 15-22.

Papathanasopoulos, G. A., „Kykladika Naxou”, AD 17 (1961-62) 104-151.

Parke, H. W., „A Note on the Fresco of the Boxing Boys at Akrotiri”, JPR 1 (1987) 35-38.

Press, L., Kultura wysp Cykladzkich w epoce brązu (Warszawa 1986).

Rambach, J., Kykladen I: Die frühe Bronzezeit: Grab- und Siedlungsbefunde (Bonn 2000).

Rambach, J., Kykladen II: Die frühe Bronzezeit: Frühbronzezeitliche Beigabensittenkreise auf den Kykladen, Relative Chronologie under Verbreitung (Bonn 2000).

Renfrew, C., „Crete and the Cyclades before Rhadamanthus”, Kretika Chronika 18 (1964) 107-141.

Renfrew, C., „Cycladic Metallurgy and the Aegean Early Bronze Age”, AJA 71 (1967) 1-20.

Renfrew, C., „The Development and Chronology of the Early Cycladic Figurines”, AJA 73 (1969) 1-32.

Renfrew, C., The Emergence of Civilization (London 1972).

Renfrew, C. i W. Brice, „A Linear A Tablet Fragment from Phylakopi in Melos”, Kadmos 16 (1977) 111-119.

Rougemont , G.(red.), Les Cyclades: Matériaux pour une étude de géographie historique (Paris 1983).

Rutter, J. B., „Some Observations on the Cyclades in the Later Third and Early Second Millennium B. C.”, AJA 87 (1983) 69-76.

Renfrew, C. „Kings, Tree Rings and the Old World”, Nature 381 (1996), 733-734.

Sakellarakis, J., „Ta kykladika stoicheia ton Archanon”, AAA 10 (1977) 93-115.

Sampson, A., „Late Neolithic Remains at Tharrounia, Euboea: A Model for the Seasonal Use of Settlements and Caves”. BSA 87 (1992), 61-101.

Sampson, A., „To spilaio tou Kyklopa Giouron. Ta neolithika kai mesolithika stromata”, w: A. Sampson (red.), Archaiologiki Ereuna stis Voreies Sporades. Archaeology in the Northern Sporades, Greece ( Rodos 2001), 41-69 (English Abstract: “The Cave of Cyclope, Youra Alonnessos. The Neolithic and Mesolithic Strata,” 68-69).

Sampson, A., „E Kos kai i nisida Gyali sti neolithiki periodo”. w: G. Kokkorou-Aleura, A. A. Laimou i E. Simantoni-Mpournia (red.), Istoria - Techni - Archaiologia tis Ko. A' Diethnes Epistimoniko Synedrio Kos, 2-4 Maïou 1997,. (Athina 2001), 37-48 (English Summary, “Cos and the Islet of Gyali in the Neolithic Period,” 41)

Sampson, A. (et al.), “The Mesolithic Settlement at Maroulas, Kythnos”, Mediterranean Archaeology and Archaeometry 2.1 (2002), 45-67.

Sampson, A., H Proïstoria tou Aigaiou: Palaiolithiki - Mesolithiki - Neolithiki. The Prehistory of the Aegean Basin: Palaeolithic - Mesolithic - Neolithic (Athina 2006).

Sampson, A., J.K. Kozlowski, M. Kaczanowska, “Mesolithic chipped stone industries from the Cave of Cyclope on the island of Youra (northern Sporades)”, w: N. Galanidou i C. Perlès (red.), The Greek Mesolithic: Problems and Perspectives (London 2003) [British School at Athens Studies 10] 123-130.

Sapouna-Sakellarakis, E., Cycladic Civilization and the Cycladic Collection of the National Archaeological Museum of Athens (Athens 1973).

Sarpaki, A., „A Palaeoethnobotanical Study of the West House, Akrotiri, Thera”, BSA 87 (1992) 219-230.

Schofield, E., „The Western Cyclades and Crete: a 'Special Relationship'„, OJA 1 (1982) 9-25.

Schofield, E., „Plus and Minus Thera: Trade in the Western Aegean in Late Cycladic I-II”, TUAS 7 (1982) 9-14.

Sotirakopoulou, P., „Early Cycladic Pottery from Akrotiri on Thera and its Chronological Implications”, BSA 81 (1986) 297-312.

Sotirakopoulou, P., „The Earliest History of Akrotiri: the Late Neolithic and Early Bronze Age Phases”, w: D.A. Hardy I A.C. Renfrew (red.), Thera and the Aegean World III, 3: Chronology (London 1990), 41-47.

Sotirakopoulou, P., „The Chronology of the 'Kastri Group' Reconsidered”, BSA 88 (1993) 5-20.

Sotirakopoulou, P., The "Keros Hoard". Myth or reality? (Athen 2005)

Sotirakopoulou, P., „The Keros Hoard: Some Further Discussion”, AJA 112 (2008), 279-294.

Sparks, R. S. J., „Archaeomagnetism, Santorini Volcanic Eruptions and Fired Destruction Levels on Crete”, Nature 313 (1985) 74.

Stanley, D. J. i H. Sheng, „Volcanic Shards from Santorini (Upper Minoan Ash) in the Nile Delta, Egypt”, Nature 320 (1986) 733-735.

Stos-Gale, Z. A., „Cycladic Copper Metallurgy”, w: A. Hauptman, E. Pernicka, i G. A. Wagner (red.), Old World Archaeometallurgy [Die Anschnitt, Beiheft 7] (Bochum 1989) 279-292.

Stos-Gale, Z. A., N. H. Gale i G. R. Gilmore, „Early Bronze Age Trojan Metal Sources and Anatolians in the Cyclades”, OJA 3:3 (1984) 23-43.

Stos-Gale, Z. A., N. H. Gale i A. Papastamataki, „An Early Bronze Age Copper Smelting Site on the Aegean Island of Kythnos, Part I: Scientific Evidence”, w: J. E. Jones (red.), Aspects of Ancient Mining and Metallurgy (Bangor 1988) 23-30.

Thimme, J. (red.), The Art and Culture of the Cyclades in the Third Millennium B.C. (Karlsruhe 1977).

Torrence, R., Production and Exchange of Stone Tools: Prehistoric Obsidian in the Aegean (Cambridge 1986).

Vaughan, S. J., Early Bronze Age Cycladic Pottery Fabrics: Studies in Materials and Technology [w druku].

Vogel, J.S. i in., Vesuvius/Avelino, One Possible Source of Seventeenth Century BC Climatic Disturbancy”, Nature 344 (1990) 534-536.

Wagner, G. A. i G. Weisgerber, Silber, Blei und Gold auf Sifnos: Prähistorische und antike Metallproduktion [Der Anschnitt, Beiheft 3] (Bochum 1985).

Warren, P. M., „The Miniature Fresco from the West House at Akrotiri, Thera, and its Aegean Setting”, JHS 99 (1979) 115-129.

Warren, P., „Absolute Dating of the Bronze Age Eruption of Thera (Santorini)”, Nature 308 (1984) 492-493.

Wilson, D. E., „Kea and East Attike in Early Bronze II: Beyond Pottery Typology”, w: J. M. Fossey (red.), Syneisphora McGill: Papers in Greek Archaeology and History in Memory of Colin D. Gordon (Amsterdam 1987) 35-49.

Withee, D., „Physical Growth and Aging Characteristics Depicted in the Theran Frescoes”, AJA 96 (1992) 336.

Zapheiropoulou, P., „Ostraka ek Kerou”, AAA 8 (1975) 79-85.

Zapheiropoulou, P., „Protokykladika eidolia tes Naxou”, w: Stele. Tomos eis mnemen Nikolaou Kontoleontos (Athenai 1980) 532-540.

Zapheiropoulou, P., Naxos: Monuments and Museum (Athens 1988).

Zapheiropoulou, P., To Mouseio tes Syrou (Athenai 1988).

Zervos, C., L'Art des Cyclades du début à la fin de l’áge du bronze (Paris 1957).

Publikacje wykopalisk i badań powierzchniowych

Abramovitz, K., „Frescoes from Ayia Irini, Keos, Part I”, Hesperia 42 (1973) 57-85.

Abramovitz, K., „Frescoes from Ayia Irini, Keos, Parts II-IV”, Hesperia 49 (1980) 57-85.

Atkinson, T. D., R. C. Bosanquet, C. C. Edgar, A. J. Evans, D. G. Hogarth, D. Mackenzie, C. Smith i F. B. Welch, Excavations at Phylakopi in Melos Conducted by the British School at Athens (London 1904).

Bikaki, A., Keos IV: the Potter's Marks (Mainz 1984).

Bossert, E. M., „Kastri auf Syros”, AD 22A (1967) 53-75.

Brock, J K. i G. Mackworth Young, „Excavations in Siphnos”, BSA 44 (1949), 1-92.

Caskey, J. L., „Excavations in Keos, 1960-1”, Hesperia 31 (1962), 263-283.

Caskey, J. L., „Chalandriani in Syros”, w: Essays in Memory of Karl Lehmann [Marsyas Suppl. 1] (Locust Valley 1964), 63-69.

Caskey, J. L., „Investigations in Keos. Part I: Excavations and Explorations, 1966-70”, Hesperia 40 (1971) 359-396.

Caskey, J. L., „Investigations in Keos. Part II: a Conspectus of the Pottery”, Hesperia 41(1972) 357-401.

Caskey, J. L., „Ayia Irini in Keos, 1972”, AD 28 (1973), 547-50.

Caskey, J. L., „Ayia Irini, Keos: the Successive Periods of Occupation”, AJA 83 (1979), 412.

Caskey, M. E., Keos II,1: The Temple at Ayia Irini: The Statues (Mainz 1986).

Cherry, J. F., Davis, J. L. i E. Mantzourani, Landscape Archaeology as Long-term History: Northern Keos in the Cycladic Islands (Los Angeles 1991).

Coleman, J. E., Keos I: Kephala. A Late Neolithic Settlement and Cemetery (Princeton 1977).

Cummer, W. W. i E. Schofield, Keos III: Ayia Irini: House A (Mainz 1984).

Davidson, D. A., A. Renfrew, C. i C. Tasker, „Erosion and Prehistory in Melos: a Preliminary Note”, JAS 3 (1976) 219-227

Davis, J. L., Keos V: Ayia Irini: Period V (Mainz 1986).

Doumas, C., „Korphi t'Aroniou: mikra anaskaphike ereuna en Naxoi”, AD 20A (1965) 41-64.

Doumas, C., i P. Warren, „Thera: A Late Cycladic III Settlement at Monolithos”, AAA 12 (1979) 232-236.

Efstratiou, N., Ayios Petros. A Neolithic Site in the Northern Sporades [BAR 241] (Oxford 1985).

Evans, J. D. i Renfrew, C., Excavations at Saliagos near Antiparos (London 1968).

Gropengiesser, H., „Siphnos, Kap Agios Sostis: Keramische prähistorische Zeugnisse aus dem Gruben- und Hüttenrevier”, AM 101 (1986) 1-39; AM 102 (1987) 1-54.

Georgiou, H. A., Keos VI: Ayia Irini: Specialized Domestic and Industrial Pottery (Mainz 1986).

Hekman, J. J., „Chalandriani on Syros”, Netherlands Institute at Athens Newsletter 3 (1990) 19-30.

Kardara, C., Aplomata Naxou (Athenai 1977).

MacGillivray, J. A., „Mount Kynthos in Delos. The Early Cycladic Settlement”, BCH 104 (1980) 3-45.

Marangou, L. (red.), Cycladic Culture: Naxos in the 3rd Millennium B.C. (Athens 1990).

Marangou L., C. Renfrew, Ch. Doumas, G. Gavalas, Markiani, Amorgos. An Early Bronze Age Fortified Settlement. Overview of the 1985-1991 Investigations [British School at Athens; Supplementary Volume No. 40) (London 2006)

Marinatos, S., Excavations at Thera I-VII (Athens 1968-76).

Marthari, M., „Anaskaphe ste these Phtellos Theras (Periodo 1980)”, AAA 15 (1983) 86-101.

Marthari, M., „Skarkos. Enas protokykladikos oikismos sten Io”, Idryma Nikolaou M. Goulandre: Mouseio Kykladikes Technes: Dialexeis 1986-1989 (Athenai 1990) 97-100.

Overbeck, J. C., Keos VII,1: Ayia Irini: Period IV, Stratigraphy and Find Groups (Mainz 1989).

Renfrew, C., The Archaeology of Cult. The Sanctuary at Phylakopi (London 1985).

Renfrew, C. i J. M. Wagstaff (red.), An Island Polity: the Archaeology of Exploitation in Melos (Cambridge 1982).

Rubensohn, O., „Die prähistorischen und frühgeschichtlichen Funde auf dem Burghügel von Paros”, AM 42 (1917) 1-96.

Sampson, A., „Excavation at the Cave of Cyclope on Youra, Alonnessos”, w: E. Alram-Stern (red.), Das Neolithikum in Griechenland, mit Ausnahme von Kreta und Zypern. Die Ägäische Frühzeit, 2. Serie. Forschungsbericht 1975-1993 (Wien 1996), 507-520

Sampson, A., Mykonos. O neolithikos oikismos tis Phtelias kai i proistoriki katoikisi sto nisi (Athens 1997)

Sampson, A. „The Neolithic and Mesolithic Occupation of the Cave of Cyclope, Youra Alonnessos, Greece“, BSA 93 (1998), 1-22.

Sampson, A., The Neolithic Settlement at Ftelia, Mykonos [University of the Aegean, Department of Mediterranean Studies] (Rhodes 2002)

Televantou, C., Akrotiri Theras: Oi Toichographies tes Dytikes Oikias (Athenai 1994).

Tsountas, C., „Kykladika”, AE (1898) 137-212.

Tsountas, C., „Kykladika II”, AE (1899) 73-134.

Varoucha, I. A., „Kykladikoi taphoi tes Parou”, AE (1925-26) 98-114.

Wilson , D. E. i M. E. Eliot, Keos IX: Ayia Irini: Periods I-III Mainz [w druku].

Zasoby

Słownik Egea dla IE

Słownik Egea dla FF i O

Fundacja ¦wiata Helleńskiego o wyspach z galeriami

Strona prof. Manninga o datowaniu wybuchu

kliknij w obrazek

Sta Nychia

Kastri Chalandriani na Syros

Plan Kastri Chalandriani

Phylakopi

Plan Phylakopi

Aghia Irini na Keos

Plan Aghia Irini

Sanoryn

Plan Akrotiri