II.O archeologii egejskiej

A.Wprowadzenie

literatura

Basen Morza Egejskiego był w epoce brązu sceną wydarzeń niezwykle istotnych dla rozwoju cywilizacji europejskiej. Ląd grecki, Kretę, Wyspy Cykladzkie, Jońskie, Dodekanez, Sporady i zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej zamieszkiwały rozmaite ludy, które stworzyły szereg kultur. Ludzie ci pochodzili z różnych stron, w różnym też czasie pojawiali się nad Morzem Egejskim. Mimo to ich kultury miały wiele cech wspólnych, wynikających zapewne z podobnego sposobu życia, licznych kontaktów oraz pozostawania w zasięgu tych samych wpływów pły­nących z Egiptu, Syrii i Mezopotamii. Dlatego też okreś­lamy je wspólnym mianem „kultur egejskich”. Kultury te stanowiły podwalinę pod rozwój cywilizacji europejskiej – wiele osiągnięć myśli i sztuki w sposób bezpośredni lub pośredni zostało przejętych przez Greków w okresie Wieków Ciemnych i archaicznym, co w połączeniu z kolejną falą ich zainteresowania dorobkiem Wschodu poz­woliło stworzyć nową, niepowtarzalną kulturę zwaną klasyczną, z której nasza współczesna cywilizacja wciąż czerpie pełnymi garściami (często nie zdając sobie z tego sprawy). Lektura dzieł Herodota czy Tukidydesa, by wymienić największych historyków klasycznych, nie pozostawia wątpliwości, że dla tych znakomitych autorów historia Greków sięgała głęboko wstecz, w czasy zwane dziś epoką brązu. Odczytanie pisma linearnego B pozwoliło potwierdzić słuszność tych przekonań, gdyż pokazało ono, iż w Grecji na długo przed Homerem mówiono po grecku.

Archeologia egejska, a więc ten dział archeologii śródziemnomorskiej, którego przedmiotem zainte­re­so­wa­nia są kultury egejskie, zajmuje miejsce pomiędzy archeologią Bliskiego Wschodu, Egiptu, pradziejową i klasyczną. Liczne kontakty basenu Morza Egejskiego z Orientem nie pozwalają archeologom egejskim za­pom­nieć o wielkich kulturach Bliskiego Wschodu; źródła kla­syczne, przekazujące najdawniejszą historię Grecji w postaci mitów i legend, pomagają im zrozumieć wiele aspektów badanych dziejów; brak źródeł pisanych o charakterze historycznym  pochodzących z epoki brązu (te istniejące są jedynie zapisami inwen­tarzowymi) czyni z archeologii egejskiej dział archeologii pradziejowej.

Początki archeologii egejskiej wiążą ją zdecydowanie z archeologią klasyczną. Pierwsze wielkie odkrycia wy­ni­kały z zainteresowania dziełami Homera i wątkami mitologii greckiej, w których część klasyków dopatrywała się ech wydarzeń historycznych. Największym nazwis­kiem tego ro­man­tycznego etapu archeologii egejskiej (II poł. XIX w.) jest Henryk Schlie­mann, odkrywca Troi, Skarbca Mi­niasza w Orchomenos, Okręgu Grobów Szybowych A w Mykenach i Tirynsu. To jego zasługą było udo­wod­nie­nie, że idąc za wskazówkami płynącymi z dzieł sta­ro­żyt­nych odkrywa się wielkie zabytki przeszłości, przez wielu w owym czasie nawet nieprzeczuwanej, o wiele starszej niż najstarsze znane w owym czasie mo­nu­men­ty greckie. Toteż Schliemann w pełni zasługuje na zaszczytne miano „ojca archeologii egejskiej”. Następną wielką postacią jest Arthur Evans, odkrywca pałacu Knossos, „ojciec” archeologii minojskiej. Wiek dwudziesty to żywiołowy rozwój tej dyscypliny, trwający do dnia dzisiejszego. Można tu wymienić przykładowo wiele świetnych nazwisk, jak Ch. Tsountas, G. Mylonas, S. Ma­ri­natos, D. Levi, N. Platon, A.J.B. Wace, W. Tay­lour, K. Kilian, C.W. Blegen, J. Caskey. Cechą charakterystyczną archeologii egejskiej od schyłku XIX wieku było równoległe zainetersowanie dla wielkich monumentów i dla zwykłych osad, śladów dróg czy innych pozostałości osadnictwa. Zmiany, jakie w niej zachodzą polegają głównie na przesunięciu głównych akcentów ku tej drugiej strefie, dużo uwagi poświęca się badaniom każdego aspektu życia mieszkańców basenu Morza Egejskiego. W obecnym dwudziestoleciu dominującą pozycję zajmują badania skierowane na rekonstrukcję sieci osadniczej (bardzo duża liczba badań po­wierz­chnio­wych) i rozwoju struktur społecznych oraz politycznych. Wiele uwagi poświęca się też poznaniu relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi kulturami świata egejskiego oraz ich związkom z cywilizacjami je otaczającymi.

Sytuacja formalna archeologii egejskiej jest bardzo czytelna. Według prawa greckiego badania arche­olo­giczne mogą prowadzić jedynie te kraje, które mają swe instytuty czy szkoły w Grecji. Wszystkie te instytucje zobowiązane są do wydawania własnych czasopism publikujących wyniki zrealizowanych przez siebie prac. W ostatnich latach powstało wiele nowych instytutów archeologicznych zlokalizowanych w Atenach i w rezultacie reprezentowane są w Grecji niemal wszystkie kraje Europy Zachodniej oraz Stany Zjednoczone, Kanada i Australia. Najbardziej liczące się wśród nich, a zarazem najstarsze są: British School of Archaeology at Athens, Deutsches Archäologisches Institut – Athenische Abteilung, École Française d’Athènes, American School of Classical Studies, Svenska Institutet i Athen oraz Scuola Archeologica Italiana di Atene. Wydają one czasopisma należące do najistotniejszych, tak z punktu widzenia archeologii klasycznej, jak i egejskiej, których zestawienie znajdzie Czytelnik poniżej w spisie literatury. Zawierają one zarówno sprawozdania wy­ko­pa­liskowe, jak i artykuły omawiające różne za­gad­nienia archeologii Grecji. Greccy archeolodzy prowadzą prace wykopaliskowe z ramienia Serwisu Ar­che­olo­gicznego (SA) oraz Greckiego Towarzystwa Ar­che­olo­licznego (GTA). Większość spośród setek badań ar­che­olo­gicznych prowadzonych co roku w Grecji, to wykopaliska ratunkowe, związane z wielką aktywnością budowlaną tego kraju. Kierują nimi eforowie (odpowiednicy naszych konserwatorów wojewódzkich) należący do Serwisu Ar­che­ologicznego. Obie instytucje wydają roczniki spra­woz­dań (GTA) i kroniki wykopaliskowe (SA).

Polski Instytut Archeologiczny w Atenach wiąż nie może powstać, natomiast prace polskich archeologów egejskich można znaleźć w rocznikach Archeologia, Światowit i Aegean Archaeology. To ostatnie czasopismo, wydawane w środowisku Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, jest jedynym na świecie periodykiem wyspecjalizowanym w za­gad­nie­niach archeologii egejskiej, jeśli nie liczyć pisma Hydra wydawanego w swoim czasie przez grupę archeologów amerykańskich i szwedzkich, nakierowanego jedynie na tematykę śred­niego brązu w Grecji.

B.Terminologia kultur egejskich

Archeologia egejska wytworzyła swój system nazewnictwa kultur egejskich, uwzględniający elementy chronologii i topografii (zestawienie chronologii poszczególnych kultur - p. Tablica 1). Na Krecie już w neolicie wytworzyła się jedna kultura, panująca na tej wyspie niepodzielnie aż do końca epoki brązu. Nazywamy ją „kreteńską” lub też „minojską” od imienia mitycznego króla Knossos, a epokę brązu na tej wyspie – okresem „minojskim”. Na Wyspach Cykladzkich mamy wprawdzie do czynienia z różnymi zespołami kulturowymi, jednak ze względu na ich znaczne podobieństwo określamy je wspólnym mianem „kultury cykladzkiej”, a epokę brązu tamże – „okresem cykladz­kim”. Nieco bardziej skomplikowana sytuacja ma miejsce na lądzie greckim. Istniały tam w epoce brązu różne kultury następujące po sobie, określane wspólnym mianem „kultur helladzkich”, a epokę brązu na lądzie zwać będziemy „okresem helladzkim”. W końcu śred­niego brązu wykształciła się w Grecji nowa kultura, odkryta potem przez H. Schliemanna, a od swego najważ­niejszego stanowiska nazwana „kulturą mykeńską”. Tak więc późny brąz na lądzie greckim zwany jest także „okresem mykeńskim”.

Chronologia bezwzględna kultur egejskich wciąż jeszcze jest niedokładna, a rozbieżności między różnymi źródłami – znaczne (p. Tablica 3). Bez wątpienia znacznie ważniejszą rolę pełni chronologia względna, dość dobrze rozpoznana i opracowana. Jej zastosowanie w dużym stopniu pozwala na synchronizację zjawisk i ustalenie ich następstwa na obszarze basenu M. Egejskiego, mniej jest natomiast pomocna przy synchronizacji z innymi kulturami. Główny szkielet chronologii względnej został stworzony przez A. Evansa i opiera się na kryterium stylistycznym – jego podstawą są mianowicie zmiany w sposobie wykonania i zdobienia ceramiki. Epoka brązu została w tym systemie podzielona na trzy okresy: wczesny, środkowy i późny; a każdy z nich na trzy podokresy, oznaczane cyframi rzymskimi. Podokresy te dzielą się na dwie lub trzy mniejsze fazy oznaczane dużymi literami, a niektóre z nich podzielono na jeszcze mniejsze odcinki czasowe, oznaczane cyframi arabskimi. Mówić więc będziemy np. o okresie „późnohelladzkim IIIA₂”, lub „średniominojskim II”. Te określenia chronologiczne mają też walor kulturowy, ponieważ oznaczają one zarazem krąg, z którego wywodzi się dany obiekt (jeżeli w opracowaniu stanowiska mykeńskiego natkniemy się na „późnominojską figurkę”, możemy mieć pewność, że, choć znaleziona w Grecji lądowej, pochodzi ona z Krety).

Dla ułatwienia zapisów chronologii stosuje się powszechnie w literaturze skróty. Tablica 2 prezentuje skróty chronologiczne używane w języku polskim, angielskim, niemieckim, francuskim, włoskim i greckim.

System evansowski jest bardzo wygodny przy opracowaniu stratygrafii stanowisk czy synchronizmów pomiędzy różnymi regionami, stanowiskami itd. Nie oddaje on jednak przemian społecznych i politycznych ani też topografii i następstwa kultur we wczesnej fazie epoki brązu. Szczegóły znajdzie Czytelnik w odpowied­nich rozdziałach, w tym miejscu zaznaczymy jedynie, że dla Krety zaproponowano system chronologii ujmujący przemiany polityczne odzwierciedlane przez pojawienie się i zaniknięcie budowli o charakterze pałacowym, natomiast dla Wysp Cykladzkich i lądu greckiego wprowadzono terminologię uwzględniającą dominujące w danych fazach chronologicznych lokalne kultury archeologiczne.

początek

C.Literatura

[w nawiasach kwadratowych podano biblioteki warszawskie, w których znajdują się wymienione pozycje; w przypadku czasopism zazwyczaj żadna biblioteka z nie ma kompletu: BUW – Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego; IA – Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego; IAiE – Instytut Archeologii i Etnologii PAN, PMA – Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, ZAŚ – Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej PAN. Niektóre czasopisma, zwłaszcza amerykańskie, są dostępne w bazie bibliograficznej JSTOR; nieliczne mają swoje wydania internetowe]

a. Podstawowe podręczniki i opracowania

Cadogan, G., Palaces of Minoan Crete (London 1976) [IA].

Castleden, R., The Mycenaeans, (New York & London 2005) [IA].

Christopoulos, G.A. (red.), History of the Hellenic World, t. I (Athens 1974) [IAiE].

Cline, E.H., (red.), The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean (Oxford 2010), [IA]

Cullen, T. (red.), Aegean Prehistory: A Review (Boston 2001) [IA]

Cultraro, M., I Micenei. Archeologia, storia, società dei Greci prima di Omero (Roma 2006)

Dickinson, O.T.P.K., The Aegean Bronze Age (Cambridge 1993) [IA].

Dickinson, O.T.P.K., The Aegean from Bronze Age to Iron Age: Continuity and Change between the Eighth and Twelfth Centuries B.C. (London & New York 2006) [IA]

Ehrich, R. W. (red.), Chronologies in Old World Archaeology (wyd. 3, Chicago, London 1990) [IA].

Fitton, J.L., The Minoans (London 2005)

Higgins, R.A., Minoan and Mycenaean Art (London 1978) [BUW].

Hood, M.S.F., The Home of the Heroes: the Aegean before the Greeks (London 1967) [IAiE].

Hood, M.S.F., The Arts in Prehistoric Greece (London 1978) [IA].

Immerwahr, S.A., Aegean Painting in the Bronze Age (University Park, London 1990) [IA] .

Marinatos, S. i M. Hirmer, Kreta, Thera und das mykenische Hellas (München 1976) [IA].

Mylonas, G.E., Mycenae and Mycenaean Age (Princeton 1966) [IAiE].

Pendlebury, J.D.S., The Archaeology of Crete. An Introduction (New York 1963) [IA].

Platon, N., Crete (Geneve 1968) [IA].

Press, L., Życie codzienne na Krecie w państwie króla Minosa (Warszawa 1972).

Press, L., Kultura wysp Cykladzkich w epoce brązu (Warszawa 1986).

Press, L., Budownictwo egejskie (wyd. 2, Warszawa 1986)

Preziosi, D., L.A. Hitchcock, Aegean Art and Architecture (Oxford 1999) [IA]

Rutkowski, B., Sztuka egejska (wyd. 2, Warszawa 1983).

Rutter, J., Prehistoric archaeology of the Aegaean (uaktualniany) [wyłącznie w sieci]

Schofield, L., The Mycenaeans (London 2007) [IA].

Shelmerdine, C.W., (red.), The Cambridge Companion to the Aegean Bronze Age, (Cambridge 2008) [IA]

Taylour, W., The Mycenaeans (London 1964) [IAiE].

Treuil, R. i in., Les civilisations égéennes (Paris 1989) [IA].

Vermeule, E. T., Greece in the Bronze Age (Chicago 1972) [BUW, IAiE].

b. Bibliografie

Archäologische Bibliografie [IA].

Fasti Archeologici [IA, ZAŚ].

Bibliografia Nestor (bibliografia wyspecjalizowana w archeologii egejskiej) [w wersji papierowej IA].

c. Kroniki wykopaliskowe

American Journal of Archaeology [BUW, IA, IAiE, JSTOR].

Archaeological Reports (dodatek do Journal of Hellenic Studies) [IA, IAiE, JSTOR].

Αρχαιολογικόν Δελτίον [IA, IAiE].

Archäologischer Anzeiger (do 1962 roku, potem już tylko sprawozdania) [BUW, IA, IAiE].

Bulletin de Correspondance Hellénique [IA, IAiE].

d. Ważne serie

Aegaeum (publikacje najważniejszej serii kongresów egejskich, także monografie, niektóre tomy dostępne w formacie .pdf na stronie wydawcy) [IA]

British Archaeological Reports. International Series [IA, IAiE] (sporo pozycji egejskich)

Studies in Mediterranean Archaeoloogy [IA, IAiE] (większość pozycji egejskich oraz Cypr)

e. Czasopisma związane ze szkołami i instytutami zagranicznymi w Grecji

Francja: Bulletin de Correspondance Hellénique (dostępny z opóźnieniem 3 lat pod adresem CEFAEL) [IA, IAiE].

Niemcy: Athenische Mitteilungen = Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung [IA, IAiE] (p. też: Archäologischer Anzeiger [BUW, IA, IAiE] i Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts [IA, IAiE].

Szwecja: Opuscula Atheniensia [IA].

W. Brytania: Annual of the British School at Athens [BUW, IA, IAiE, PMA, JSTOR].

Włochy: Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni in Oriente [IA].

USA: Hesperia [IA, IAiE, JSTOR] (p. też: American Journal of Archaeology [BUW, IA, IAiE, JSTOR, a od 2003 na bieżąco na stronie AJA]).

f. Czasopisma greckie

Serwis: Αρχαιολογικόν Δελτίον  [IA, IAiE] (dwa tomy to kronika wykopalisk, a jeden – różne rozprawy)

Towarzystwo Archeologiczne: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας [IAiE, PMA] (sprawozdania z wykopalisk prowadzonych przez GTA; ich skróty ukazują się w Έργον [IAiE]).

Inne: Αρχαιολογική Εφήμερης  [IA, IAiE, PMA] (artykuły i publikacje materiału); Αρχαιολογία krótkie artykuły, często naukowo-popularne); Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, tytuł angielski: Athens Annals of Archaeology [IA] (artykuły, publikacje materiału, krótkie raporty ze streszczeniami w językach kongresowych).

g. Internet

Lista dyskusyjna AegeaNet (zapisy: pod podany adres wysyłamy komunikat: „subscribe Aegeanet”).

Strona J. G. Youngera, najważniejsza strona WWW z odsyłaczami, aktualizowana w części dotyczącej pisma linearnego, natomiast zbiór odsyłaczy Kapatija tylko do 2004

Fundacja Świata Greckiego, znakomity wykład dziejów Grecji od paleolitu po czasy współczesne, bogato ilustrowany

Pod­ręcz­nik J. Ruttera Prehistoric Archaeology of the Aegean

Strona Greckiego Ministerstwa Kultury

Swindale I, Minoan Crete, zawiera bogaty i dobrze opisany materiał ilustracyjny z wielu stanowisk Krety

h. Zestawienie wybranych pozycji dotyczących szerokiego zakresu zagadnień

Alram-Stern, E., Die Ägäische Frühzeit. 2. Serie, Forschungsbericht 1975-1993. 1. Band: Das Neolithikum in Griechenland mit Ausnahme von Kreta und Zypern [Veröffentlichungen der Mykenischen Kommission Band 16]

(Wien 1996)

Alram-Stern, E., Die Ägäische Frühzeit. 2. Serie. Forschungsbericht 1975–2002. 2. Band, Teil 1 und 2: Die Frühbronzezeit in Griechenland. Mit Ausnahme von Kreta [Veröffentlichungen der Mykenischen Kommission Band 21] (Wien 2004)

Atti e Memorie del 1° Congresso Internazionale di Micenologia [Incunabula Graeca 25] (Roma 1967) [IA].

Atti e Memorie del 2° Congresso Internazionale di Micenologia [Incunabula Graeca 98] (Roma 1996) [IA].

Betancourt, P., Introduction to Aegean Art (Philadelphia 2007) [IA]

Betancourt, P., V. Karageorghis, R. Laffineur i W.-D. Niemeier (red.), MELETEMATA. Studies in Aegean Archaeology Presented to Malcolm H. Wiener as He Enters his 65th Year [Aegaeum 20] (Liège 1999) [IA]

Bradfer-Burdet I., B. Detournay i R. Laffineur (red.), KRHS TEXNITHS. L'artisan crétois, Recueil d'articles en l'honneur de Jean-Claude Poursat, publié à l'occasion des 40 ans de la découverte du Quartier Mu [Aegaeum 26] (Liège 2005) [IA]

Branigan, K. (red.) Cemetery and Society in the Aegean Bronze Age [Sheffield Studies in Aegean Archaeology 1] (Sheffield 1998) [IA].

Branigan, K. (red.) Urbanism in the Aegean Bronze Age [Sheffield Studies in Aegean Archaeology 4] (Sheffield 2001) [IA]

Buchholz, H-G. (red.), Ägäische Bronzezeit (Darmstadt 1987) [IAiE].

Cadogan, G. (red.), The End of the Early Bronze Age in the Aegean (Leiden 1986).

Cavanagh, W., C. Mee, A Private Place: Death in Prehistoric Greece [SIMA 125] (Jonsered 1998) [IA]

Cline E.H. i D. Harris-Cline (red.), The Aegean and the Orient in the Second Millennium, Proceedings of the 50th Anniversary Symposium, University of Cincinnati, 18-20 April 1997 [Aegaeum 18] (Liège 1998) [IA]

Crossland, R. A. i A. Birchall (red.), Bronze Age Migrations in the Aegean (London 1973).

Cullen, C. (red.), Aegean Prehistory. A Review (Boston 2001).

Darcque, P. i R. Treuil (red.), L'habitat égéen préhistorique (Athens 1990) [IA].

Driessen J. i C.F. MacDonald (red.), THE TROUBLED ISLAND. Minoan Crete before and after the Santorini Eruption [Aegaeum 17] (Liège 1997) [IA]

Driessen, J., I. Schoep i R. Laffineur (red.), MONUMENTS OF MINOS. Rethinking the Minoan Palaces. Proceedings of the International Workshop "Crete of the hundred Palaces?" held at Université Catholique de Louvain, Louvain-la-Neuve, 14-15 December 2001 [Aegaeum 23] (Liège 2002) [IA]

Duhoux, Y., A. Morpurgo Davies (eds), A Companion to Linear B. Mycenaean Greek Texts and their World, Vol. I [Bibliothéque des Cahiers de l’Institut de Linguistique de Louvain 120] (Louvain-la-Neuve 2008)

French, E. B. i K. A. Wardle (red.), Problems in Greek Prehistory. Papers Presented at the Centenary Conference of the British School of Archaeology at Athens, Manchester April 1986 (Bristol 1988).

Galanaki, I., H. Tomas, Y. Galanakis i R. Laffineur (red.), Between the Aegean and Baltic Seas. Prehistory Across Borders. Proceedings of the International Conference, Bronze and Early Iron Age Interconnections and Contemporary Developments between the Aegean and the Regions of the Balkan Peninsula, Central and Northern Europe, University of Zagreb, 11-14 April 2005 [Aegaeum 27] (Liège 2007) [IA].

Galaty M. L. i W.A. Parkinson (red.) Rethinking Mycenaean Palaces: New Interpretations of an Old Idea (Los Angeles 1999) [IA].

Galaty M. L. i W.A. Parkinson (red.) Rethinking Mycenaean Palaces II: Revised and Expanded Edition [Cotsen Monograph 60] (Los Angeles 2007).

Hägg, R. i N. Marinatos (red.), Sanctuaries and Cults in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the First International Symposium at the Swedish Institute in Athens, 12-13 May 1980 (Stockholm 1981) [IA].

Hägg, R. i G. Nordquist (red.), Celebrations of Death and Divinity in the Bronze Age Argolid (Stockholm 1990) [IA].

Halstead, P. (red.) Neolithic Society in Greece [Sheffield Studies in Aegean Archaeology 2] (Sheffield 1999)

Krzyszkowska O., Aegean Seals. An Introduction (London 2005) [IA]

Laffineur, R. (red.), Thanatos: Les coutumes funéraires en Égée à l'Age du Bronze [Aegaeum 1] (Liège 1987) [IA].

Laffineur, R. (red), Transition. Le monde égéen du Bronze moyen au Bronze récent [Aegaeum 3] (Liège 1989) [IA].

Laffineur, R. (red.), POLEMOS. Le contexte guerrier en Égée à l'âge du Bronze. Actes de la 7e Rencontre égéenne internationale, Université de Liège, 14-17 avril 1998 [Aegaeum 19] (Liège 1999) [IA].

Laffineur, R. i L. Basch (red.), Thalassa: L'Égée préhistorique et la mer [Aegaeum 7] (Liège 1991) [IA].

Laffineur, R. i Ph. P. Betancourt (red.), TEXNE. Craftesmen,Craftswomen and Craftsmenship in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 6^th International Aegean Conference, Philadelphia, Temple University, 18-21 April 1996 [Aegaeum 16] (Liège 1997) [IA].

Laffineur, R. i J. L. Crowley (red.), EIKON: Aegean Bronze Age Iconography: Shaping a Methodology [Aegaeum 8] (Liège 1992) [IA].

Laffineur R. i E. Greco (red.), EMPORIA. Aegeans in the Central and Eastern Mediterranean. Proceedings of the 10th International Aegean Conference. Italian School of Archaeology, Athens, 14-18 April 2004 [Aegaeum 25] (Liège 2005) [IA]

Laffineur R. i R. Hagg (red.), POTNIA. Deities and Religion in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 8th International Aegean Conference Göteborg, Göteborg University, 12-15 April 2000 [Aegaeum 22] (Liège 2001) [IA]

Laffineur, R. i W-D. Niemeier (red.), POLITEIA. Society and State in the Prehistoric Aegean [Aegaeum 12] (Liège, 1995) [IA].

McEnroe, J.C., Architecture of Minoan Crete (Austin 2010) [IA]

Morris S.P. i R. Laffineur (red.), EPOS. Reconsidering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology. Proceedings of the 11th International Aegean Conference, Los Angeles, UCLA - The J. Paul Getty Villa, 20-23 April 2006 [Aegeaum 28] (Liège 2007) [IA]

Müller, W.(red.), Fragen und Probleme der bronzezeitlichen ägäischen Glyptik [CMS Beiheft 3] (Berlin 1989) [IA].

Niemeier, W-D. (red.), Studien zur minoischen und helladischen Glyptik: Beiträge zum 2. Marburger Siegel-Symposium, 26.-30. September 1978 [CMS Beiheft 1] (Berlin 1981) [IA].

Nilsson, M. P., The Minoan-Mycenaean Religion and its Survival in Greek Religion (wyd. 2, Lund 1968).

Nowicki, K., Defensible Sites in Crete c.1200 - 800 B.C. (LM IIIB/IIIC through Early Geometric) [Aegeaum 21] (Liège 2000) [IA] 

Palaima, T. G. (red.), Aegean Seals, Sealings, and Administration [Aegeaum 5] (Liège 1990) [IA].

Polinger Foster K. i R. Laffineur (red.), METRON. Measuring the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 9th International Aegean Conference: New Haven, Yale University, 18-21 April 2002 [Aegeaum 24] (Liège 2003) [IA] 

Preziosi, D., Hitchcock, L.A. (red.), Aegean Art and Architecture (Oxford 1999)

Randsborg, K. (red.) Absolute Chronology. Archaeological Europe 2500-500 BC (Kopenhavn 1996) [IAiE].

Rehak, P. (red.), The Role of the Ruler in the Prehistoric Aegean. Proceedings of a Panel Discussion presented at the Annual Meeting of the Archaeological Institute of America, New Orleans, Louisiana, 28 December 1992. With Additions [Aegaeum 11] (Liège 1995) [IA].

Schiering, W. (red.), Ägäis-Kolloquium. Schriften des deutschen Archäologen-Verbandes IX. Papers from the colloquium on Aegean Prehistory, held in Mannheim, 20-22 February, 1984 (Mannheim 1985).

Thomas, E. (red.), Forschungen zur Aegaeischen Vorgeschichte das Ende der mykenischen Welt. Akten des internationalen Kolloquiums 7-8 Juli 1984 in Köln (Köln 1987).

Younger, J. G., A Bibliography for Aegean Glyptic in the Bronze Age [CMS Beiheft 4] (Berlin 1991).

Warren, P., Hankey, V., Aegean Bronze Age Chronology (Bristol 1989) [IAiE].

Zerner, C. i P. i J. Winder (red.), Wace and Blegen: Pottery as Evidence for Trade in the Aegean Bronze Age 1939-1989 (Amsterdam 1993) [IA].

i. Skróty czasopism i prac zbiorowych cytowanych w spisach literatury

AA             Archäologischer Anzeiger

AAA          Archaiologika Analekta eks Athenon

AD             Archaiologikon Delteion (Mel. = Meletes, Chr.= Chronika)

AE             Archaiologike Ephemeris

AEA          Aegean Archaeology

AEMT        Archaiologiko Ergo tes Makedonias kai Thrakias

AH             Archäologia Homerica

AJA           American Journal of Archaeology

AM            Athenische Mitteilungen (=Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts: Athenische Abteilung)

AmAnt       American Antiquity

AR             Archaeological Reports

ArchKorr    Archäologisches Korrespondenzblatt

AS             Anatolian Studies

ASAtene    Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni di Oriente

BAR          British Archaeological Reports

BASOR      Bulletin of the American School of Oriental Research

BCH          Bulletin de Correspondance Hellénique

BICS         Bulletin of the Institute of Classical Studies

BSA          Annual of the British School at Athens

CAH          Cambridge Ancient History

CAJ           Cambridge Archaeological Journal

ClAnt         Classical Antiquity

CMS          Corpus der Minoisch-Mykenischen Siegeln

CurrAnth    Current Anthropology

IM             Istanbuler Mitteilungen (=Mitteilungen des- Deutschen Archäologischen Instituts: Istanbule Abteilung)

JAS           Journal of Archaeological Science

JdI             Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts

JFA           Journal of Field Archaeology

JHS           Journal of Hellenic Studies

JMA          Jounal of Mediterranean Archaeology

JPR           Journal of Prehistoric Religion

JRGZM      Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz

ÖJh           Österreichische Jahreshefte

OJA           Oxford Journal of Archaeology

OpAth        Opuscula Atheniensia

PAE          Praktika tes en Athenais Archaiologikes Etaireias

PPS          Proceedings of the Prehistoric Society

PZ             Prähistorische Zeitschrift

RA             Revue Archeologique

SIMA         Studies in Mediterranean Archaeology („p.-b.” po skrócie oznacza „pocket-book”)

SMEA        Studi Micenei ed Egeo-Anatolici

TUAS        Temple University Aegean Seminar

WA            World Archaeology

Zasoby

Słownik Egea dla IE

Słownik Egea dla FF i O