„Pani Docent” urodziła się w Warszawie w rodzinie inteligenckiej. W 1931 r. studiowała mediewistykę w Uniwersytecie Warszawskim i architekturę na Politechnice Warszawskiej. W 1932 r. zainteresowała się archeologią, którą ukończyła w UW (1935 r.) dyplomem magisterskim. Bezpośrednio po nim rozpoczęła pracę w Zakładzie Archeologii Pierwotnej UW, w którym rozwijała się naukowo pod opieką prof. Włodzimierza Antoniewicza.
Od samego początku interesowała się problematyką grodzisk. Im poświęciła magisterium Grodziska wczesnośredniowieczne na terenie między Sanem, Wisłą, Narwią i Bugiem i całą karierę zawodową. Była wielką pasjonatką wykopalisk. Najwięcej uwagi i czasu poświęciła grodowi w Sąsiadce – Sutiejsku, pow. zamojski (1936–1939, 1945–1957) i zespołowi grodowo-miejskiemu w Wiślicy, woj. świętokrzyskie (1949–1973). Jest autorką kontrowersyjnej dziś hipotezy o wczesnej chrystianizacji Małopolski (2.poł. IX w.).
Wykopaliska Zofii Wartołowskiej były poligonem nowoczesnej archeologii z uwagi na stosowaną metodykę badań terenowych i gabinetowych, aktualną do dnia dzisiejszego. Waga Jej odkryć w Sąsiadce i Wiślicy stanowi do dnia dzisiejszego przedmiot dyskusji i rozpraw naukowych. W czasie II wojny światowej Zofia Wartołowska była wolontariuszką w Muzeum im. Erazma Majewskiego (1940 r.), uczestniczyła w tajnym nauczaniu w UW i działała w konspiracji. Po wojnie (1945 r.) na krótko związała się z Państwowym Muzeum Archeologicznym po czym powróciła do Zakładu Archeologii UW, gdzie pracowała do śmierci (łącznie 41 lat). Na macierzystej uczelni uzyskała stopień doktora w 1947 r. i otrzymała docenturę w 1955 r. Była kolejno asystentem, adiunktem i docentem.
Kierowała Zakładem Archeologii Wczesnośredniowiecznej w zmieniających się strukturach organizacyjnych Archeologii w UW. Z Jej inicjatywy powstał międzyuczelniany Zespół Badań nad Polskim Średniowieczem Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej w związku z lawinowo narastającymi, głównie za Jej sprawą, odkryciami w Wiślicy. Jednostka ta skupiała elitę intelektualną ówczesnego świata nauki. Jako nauczyciel akademicki „Pani Docent” prowadziła zajęcia dydaktyczne dla studentów (seminaria wykłady, ćwiczenia, praktyki wykopaliskowe i konsultacje) z archeologii okresu wczesnego średniowiecza. Wypromowała wielu magistrów.
Wyniki swoich badań naukowych publikowała w Światowicie (od lat 30.XX w.), w Rozprawach i Sprawozdaniach Zespołu Badań nad Polskim Średniowieczem UW i PW, innych periodykach archeologicznych oraz w wydawnictwach regionalnych. Była autorką monograficznego opracowania grodziska w Sąsiadce Gród Czerwieński Sutiejsk na pograniczu polsko-ruskim (1958), powstałego na bazie pracy doktorskiej i współredaktorką Atlasu Grodzisk Polskich (1964). Ostatnią pracę pisała w trakcie śmiertelnej choroby. W zamierzeniu była to monografia poświęcona dziejom Wiślicy, którą we fragmentach opublikowała prof. Maria Miśkiewicz w Dziejach Archeologii na UW (1993) wraz z jedynym wspomnieniem o „Pani Docent”.
Zofia Wartołowska jest pochowana na warszawskich Starych Powązkach w grobie rodzinnym (kw. 236).
Joanna Kalaga
Życiorys Zofii Wartołowskiej:
M. Miśkiewicz, Zofia Wartołowska, [w:] S. K. Kozłowski, J. Kolendo (red.) Z dziejów archeologii na Uniwersytecie Warszawskim, Warszawa 1993, 269– 272.
S.K. Kozłowski, Kwiat królestwa. Archeologów polskich pokolenie trzecie, Warszawa-Łódź 2015, 223–224.