Prof. dr hab. Stefan Karol Kozłowski
1938–2022
Dnia 2 września 2022 r., w dzień swoich imienin, odszedł od nas na zawsze Profesor Stefan Karol Kozłowski. Był postacią wyjątkową, zarówno jako najwyższej, światowej klasy Uczony, jako Nauczyciel Akademicki o niepowtarzalnym stylu wykładania, jak i jako oddany Przyjaciel. Poznałem Stefana we wszystkich tych wymiarach i tym bardziej zdaję sobie dziś sprawę, jak dotkliwa i bolesna jest to strata.
W ostatnich miesiącach pracowaliśmy wspólnie nad monumentalnym ‘Słownikiem biograficznym archeologów polskich’, który złożyliśmy już w Wydawnictwie Polskiej Akademii Umiejętności. Żartował, czy doczeka wydania tego dzieła – nie doczeka. Nie doczeka też wydań dwóch kolejnych napisanych przez siebie książek, w tym wspomnień.
Stefan Karol Kozłowski urodził się 4 listopada 1938 r. we Lwowie. Archeologię studiował na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1956–1961 pod kierunkiem Profesora Włodzimierza Antoniewicza. Stopień doktora uzyskał w roku 1967 na podstawie pracy pt. ‘Mezolit w Małopolsce’, napisanej pod kierunkiem Waldemara Chmielewskiego, ówcześnie jeszcze docenta. Już cztery lata później /1971/ habilitował się na podstawie monografii pt. ‘Pradzieje ziem polskich od IX do IV tysiąclecia p.n.e.’, wydanej jako książka w Warszawie w 1972 r. Nominację na profesora nadzwyczajnego odebrał w roku 1981, a na zwyczajnego – w 1988.
W latach 1961–1996 pracował nieprzerwanie w Katedrze Archeologii Pradziejowej i Wczesnośredniowiecznej Uniwersytetu Warszawskiego /przekształconej w Instytut Archeologii w roku 1975, po fuzji z Katedrą Archeologii Śródziemnomorskiej/. Następnie przyjął posadę profesora na Uniwersytecie Lyon 2 we Francji, gdzie spędził kolejne siedem lat. Do Polski powrócił w roku 2002, by podjąć pracę w Ośrodku Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego oraz równolegle w warszawskim Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Przejście na emeryturę nie osłabiło Jego aktywności naukowej i pisarskiej.
Pierwszy okres swojej bogatej kariery naukowej Profesor Stefan Karol Kozłowski poświęcił studiom nad starszymi odcinkami epoki kamienia, a przede wszystkim nad polskim i europejskim mezolitem. Była to wówczas specjalizacja bardzo młoda – pojęcie ‘mezolit’ oficjalnie zaakceptowano w terminologii archeologicznej niecałą dekadę wcześniej. Prowadził w tym czasie owocne badania terenowe ważnych stanowisk mezolitycznych na Kaszubach i w Kotlinie Sandomierskiej, poświęcił tym zagadnieniom dziesiątki artykułów, stając się głównym twórcą syntetycznego obrazu środkowoeuropejskiego mezolitu, czego wyrazem była m.in. Jego praca habilitacyjna. Zorganizowana przez Niego w roku 1973 wielka międzynarodowa konferencja ‘Mesolithic in Europe’ zgromadziła czołowych światowych badaczy tej problematyki i na długie lata wyznaczyła kierunki jej badań i rozwoju. Podsumowaniem Jego dorobku na tym polu stało się wydanie w Oxfordzie w roku 2009 książki pt. ‘Thinking Mesolithic’, zawierającej szeroki wybór tekstów Jego autorstwa.
Oprócz tego w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku wyszło spod Jego pióra wiele prac o fundamentalnym znaczeniu, m.in. dwie doniosłe syntezy, napisane we współautorstwie z Januszem Krzysztofem Kozłowskim: ‘Pradzieje Europy od XL do IV tysiąclecia p.n.e.’, Warszawa 1975 i ‘Epoka kamienia na ziemiach polskich’, Warszawa 1977.
W latach osiemdziesiątych Stefan Karol Kozłowski podjął badania archeologiczne na terenie Bliskiego Wschodu /Irak, potem Izrael/, by rychło skoncentrować się na problematyce miejscowego wczesnego /preceramicznego/ neolitu. Wykopaliska w Nemrik, M’Lefaat, Gilgal przyniosły znakomite rezultaty, zaowocowały licznymi publikacjami oraz organizacją serii bardzo istotnych konferencji, co sprawiło, że również w tej prestiżowej specjalności Profesor stał się uznanym, niekwestionowanym światowym autorytetem.
W pierwszej dekadzie XXI w. zajął się dodatkowo historią polskiej archeologii i opublikował na ten temat wiele książkowych opracowań monograficznych, m.in. ‘Profesor Leon Kozłowski’, Lwów-Warszawa 2010 /z Oleksandrem Sytnikiem/, ‘Tak wiele tak nieliczni. Młoda archeologia polska 1905-1928’, Warszawa-Łódź 2012, ‘Stefan Krukowski i jego przygoda z PMA’, Warszawa-Łódź 2014 /z Marcinem Karczewskim, Martyną Przepałkowską i Oleksandrem Sytnikiem/, ‘Kwiat Królestwa’, Warszawa-Łódź 2015, i in.
Ogólnie jest autorem lub redaktorem około 280 publikacji naukowych, w tym kilkudziesięciu książek. W trakcie swej kariery uniwersyteckiej wypromował, prócz dziesiątek magistrów, dwunastu doktorów, z których wielu uzyskało potem stopnie doktora habilitowanego, a kilku – tytuły profesorskie. Piastował funkcję zastępcy dyrektora Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Za swe osiągnięcia Profesor Stefan Karol Kozłowski odznaczony został Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski /Polonia Restituta/.
Piszący te słowa, jako pierwszoroczny student, pojawił się w ówczesnej siedzibie Katedry Archeologii Pradziejowej i Wczesnośredniowiecznej przy ul. Widok 10 w październiku roku 1974. Był to bardzo dobry moment, gdyż Stefan Karol Kozłowski, jako świeżo upieczony docent, prowadził już własny wykład i seminarium. Po kilku latach pod Jego właśnie kierunkiem przygotowałem pracę magisterską, a następnie doktorską. Uczestniczył On również w moich postępowaniach: habilitacyjnym i profesorskim. Już od czasów studenckich należałem do grupy, która angażowała się w realizację niektórych inicjowanych przez Niego przedsięwzięć wydawniczych /’Atlas of the Mesolithic in Europe: First Generation Maps’, Warszawa 1980, ‘Lithic industries from the multi-layer mesolithic site Vlasac in Yugoslavia’, Kraków 1982/, a także w prowadzone przez Niego krajowe badania wykopaliskowe /Rydno, Grądy-Woniecko/. Potem, już jako magister, uczestniczyłem wraz z Nim w badaniach stanowiska Riparo Gaban /północne Włochy/ oraz okolic Bijan nad środkowym Eufratem /Irak/, by stać się etatowym członkiem zorganizowanej i kierowanej przez Niego ekspedycji do północnego Iraku /okolice Mosulu/, która badała m.in. stanowiska: Nemrik i M’Lefaat. Współpraca ta zaowocowała wieloma wspólnymi publikacjami, co było i wciąż jest dla mnie nieustającym powodem do dumy. Przez kilkanaście lat pracy w Instytucie Archeologii UW dzieliliśmy wraz z kilkoma jeszcze osobami nie tylko ciasne pomieszczenie, ale także biurko. Korzyści, jakie przyniosły mi, a również wielu innym Jego uczniom, te bliskie kontakty i wspólne wyjazdy, nie jestem w stanie oszacować.
Z wdzięcznością i ogromną radością przyjąłem w ostatnich latach Jego propozycję współredagowania ‘Słownika biograficznego archeologów polskich’. Radość wynikała nie tylko ze świadomości udziału w realizacji ważnego przedsięwzięcia, ale również, a może przede wszystkim, z częstych, regularnych kontaktów i możliwości prowadzenia z Nim swobodnej rozmowy.
Profesorze, Stefanie, będzie Cię bardzo, bardzo brakować.
Karol Szymczak