Kierownik badań: dr Ewa Łukaszewicz
Miejsce badań: Truszki-Zalesie, gmina Kolno
Kraj: Polska
Instytucje uczestniczące w badaniach: Wydział Archeologii UW, Fundacja Varia
Charakter stanowiska: Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy
Finansowanie : Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.
Na terenie zespołu osadniczego w Truszkach–Zalesiu wykonano badania w ramach programu: Ochrona zabytków archeologicznych 2024
Zespół osadniczy z okresu wczesnego średniowiecza w Truszkach-Zalesiu, gm. Kolno, woj. podlaskie składa się z czterech stanowisk archeologicznych. Jego centralną częścią jest grodzisko pierścieniowate otoczone osadami. Dwie z nich stanowiły zaplecze gospodarcze grodu. Natomiast ślady osadnictwa na pobliskiej Górze Wieżowej hipotetycznie określono jako strażnicę.
Badania archeologiczne w Truszkach-Zalesiu prowadzono w latach 1984-1985 (pierwszy etap badań), 2001-2017 (drugi etap badań) i w 2024 r. (trzeci etap badań). Prace przebiegały pod kierunkiem prof. dr. hab. Jerzego Gąssowskiego i dr Ewy Łukaszewicz z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego (WA UW).
W wyniku wieloletnich interdyscyplinarnych badań ustalono, że w okresie wczesnego średniowiecza był to jeden z największych i najważniejszych ośrodków polityczno-gospodarczych, w tym handlowych, na północnym Mazowszu. Świadczą o tym odkryte podczas prac wykopaliskowych pozostałości obiektów mieszkalnych, gospodarczych, w tym rzemieślniczych i kultowych oraz liczne i różne przedmioty, głównie do użytku codziennego takie jak fragmenty glinianych naczyń, narzędzia, broń. Wśród znalezisk znalazły się również ozdoby wykonane z brązu czy paciorki z masy szklanej.
Na podstawie dendrochronologii ustalono, że gród powstał na początku X wieku i przetrwał prawdopodobnie do około połowy XI w.
Dwa pierwsze etapy badań dostarczyły cennych źródeł archeologicznych nie tylko dla badaczy osadnictwa na Wysoczyźnie Kolneńskiej czy historii północnego Mazowsza, ale również obszaru północno-wschodniej Europy i jego udziału w rozwoju dalekosiężnych kontaktów handlowych. Dowodem są znalezione na grodzisku w Truszkach-Zalesiu dirhamy arabskie.
Jednak, pomimo wielu lat badań nie udało się rozwiązać wszystkich istotnych problemów naukowych. Nadal nie wiemy, jaka była przynależność etniczna mieszkańców grodu i jego zaplecza. Nie odkryliśmy też miejsca pochówków tej ludności.
W związku z tym podjęto dalsze poszukiwania korzystając z różnych metod nieinwazyjnej prospekcji terenowej. Dzięki nim określono aktualny zasięg poszczególnych stanowisk archeologicznych badanego zespołu. Częściowo odtworzono przebieg kamiennych grobli, które na podmokłym terenie ułatwiały komunikację w obrębie całego założenia osadniczego. Badania przeprowadzone na Górze Wieżowej ujawniły istnienie w jej środkowej partii okrągłego w planie obiektu o średnicy ok. 50 m. Z przyczyn formalnych nie udało się na razie wyjaśnić jego funkcji.
Badania w 2024 roku przeprowadzono w ramach projektu „Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Truszkach-Zalesiu. Terenowa weryfikacja zabytku archeologicznego”.
Projekt Narodowego Instytutu Dziedzictwa (NID nr 04401/24) dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
Zespół osadniczy w Truszkach-Zalesiu, gm. Kolno został wpisany do rejestru zabytków archeologicznych i objęty jest ochroną prawną.