fot. M. Dąbski, zbiory Archiwum WA UW
Elżbieta Krystyna Kowalczyk-Heyman (27 IV 1945 Warszawa – 14 I 2024, tamże). Historyk i archeolog, specjalizująca się w okresie średniowiecza. Jej wielowątkowe, interdyscyplinarne zainteresowania obracały się głównie wokół historii osadnictwa i granic w średniowieczu, toponomastyki i geografii historycznej, badanych zawsze z uwzględnieniem źródeł archeologicznych. Terenem jej szczególnych zainteresowań było północne Mazowsze.
Po zdaniu matury w 1963 roku podjęła studia w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego, od 1965 uzupełniając je studiami archeologicznymi w ówczesnej Katedrze Archeologii Pradziejowej i Wczesnośredniowiecznej. W 1968 uzyskała stopień magistra na podstawie pracy pt. Wały Żmijowe. Ze studiów nad obroną stałą ziem ruskich we wcześniejszym średniowieczu, napisanej pod kierunkiem prof. Aleksandra Gieysztora i opublikowanej w „Kwartalniku Historii Kultury Materialnej” (1969).
Po tymczasowym zatrudnieniu w IHKM PAN oraz w Studium /potem Instytucie/ Afrykanistycznym UW, w 1977 roku podjęła pracę w nowopowstałym Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Stopień doktora uzyskała 14 IV 1982, na podstawie dysertacji pt. Systemy obronne wałów podłużnych we wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich, której promotorem był prof. Jerzy Gąssowski, a recenzentami: prof. Aleksander Gieysztor, prof. Ryszard Kiersnowski oraz dr hab. Maria Miśkiewicz. W postaci książkowej praca ukazała się w 1987 roku.
W czerwcu 1993 roku uzyskała stopień doktora habilitowanego, na podstawie monografii pt. „Nazwy obronne” Słup, Samborza i Zawada a zagadnienie obrony stałej ziem polskich w średniowieczu, Warszawa 1992. Recenzentami rozprawy byli: dr hab. Jacek Banaszkiewicz, prof. Jerzy Gąssowski i dr hab. Jan Leśny.
Od 2003 roku do przejścia na emeryturę w 2015 roku pełniła funkcję kierownika Zakładu Archeologii Późnego Średniowiecza i Czasów Nowożytnych w Instytucie Archeologii UW. Tytuł profesora nauk humanistycznych otrzymała 4 III 2015.
Już od czasów studiów prowadziła badania terenowe stanowisk głównie średniowiecznych, poczynając od Wiślicy /pod kierunkiem doc. Zofii Wartołowskiej/, poprzez Sandomierz (1969), Rozumice (1970), Racibórz (1971–1972; z Elżbietą Dąbrowską), Gródek (1985) i Malbork (1996). W latach 1987–1997 kierowała pionierskimi badaniami umocnień podłużnych na pograniczu mazowiecko-pruskim i krzyżackim (Zimna Woda, Siemno, Iłowo-Osada, Piwnice Wielkie). Współprowadziła z Michałem Dzikiem wykopaliska w Niemirowie i Twarogach Lackich (2006–2007).
W jej dorobku naukowym, oprócz niezliczonych wnikliwych recenzji i artykułów polemicznych, oraz publikacji materiałowych odnotować należy kilka opracowań książkowych: Brona małopolska. Ze studiów nad obroną stałą ziem polskich we wczesnym średniowieczu, Warszawa 2000, Dzieje granicy mazowiecko-krzyżackiej (między Drwęcą a Pisą), Warszawa 2003, Dzieje granicy mazowiecko-krzyżackiej (między Pisą a Biebrzą), Warszawa 2013, Średniowieczne rękojeści antropomorficzne (próba klasyfikacji i interpretacji), Warszawa 2021, a także szereg artykułów analitycznych, poruszających interesujące ją zagadnienia z zakresu średniowiecznych granic, obronności, toponomastyki.
Czynna w pracach organizacyjnych (m. in. sekretarz naukowy czasopisma „Światowit”, członek Komitetu Redakcyjnego „Kwartalnika Historii Kultury Materialnej”, udział komisjach wydziałowych i uniwersyteckich). Aktywny członek Towarzystwa Naukowego Sandomierskiego, Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich i Polskiego Towarzystwa Historycznego. Przez kilkanaście lat członek Komitetu Głównego Olimpiady Historycznej, recenzentka szkolnych podręczników historii w Ministerstwie Edukacji Narodowej, popularyzatorka nauki, m. in. na łamach miesięcznika „Mówią Wieki” i licznych czasopism lokalnych.
Wypromowała kilku doktorów, 31 prac magisterskich. Recenzowała prace doktorskie i habilitacyjne. Bardzo wysoko ceniona i lubiana jako dydaktyk. Pięćdziesięciolecie jej pracy naukowej przyjaciele, uczniowie i koledzy uczcili wydaniem Księgi Jubileuszowej: Fines testis temporum. Studia ofiarowane Profesor Elżbiecie Kowalczyk-Heyman w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, (red. M. Dzik, G. Śnieżko), Rzeszów 2017.
Pogrzeb odbył się 24 stycznia na Cmentarzu Wawrzyszewskim w Warszawie.
Karol Szymczak
Życiorys i bibliografia prac Elżbiety Kowalczyk-Heyman
Fines testis temporum. Studia ofiarowane Profesor Elżbiecie Kowalczyk-Heyman w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, (red. M. Dzik, G. Śnieżko), Rzeszów 2017.
Dzik M., Profesor Elżbieta Kowalczyk-Heyman (1945–2024), „Studia Źródłoznawcze” LXII, 2024, 315–318.