Kierownik badań: dr Michał Starski, Marek Truszkowski
Miejsce badań: Człuchów – zamek
Kraj: Polska
Instytucje uczestniczące w badaniach: Wydział Archeologii UW, Urząd Miejski w Człuchowie, Muzeum Regionalne w Człuchowie
Charakter stanowiska: założenie zamkowe
Dzieje zamku: Zamek w Człuchowie był jednym z największych założeń obronnych wzniesionych przez rycerzy zakonu krzyżackiego. Usytuowany był w południowo-zachodniej części Państwa Zakonnego, przy jednym z głównych szlaków komunikacyjnych wiodących z terenów Rzeszy Niemieckiej. Był siedzibą komtura i konwentu oraz odgrywał ważną rolę strategiczną i reprezentacyjną. Jego budowa rozpoczęła się zapewne już w latach dwudziestych XIV w., a więc w niedługim czasie po zajęciu Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków. Pod rządami zakonu zamek funkcjonował do Wojny Trzynastoletniej (1454–1466) po czym, wraz z całym Pomorzem Gdańskim, przeszedł pod panowanie polskie. Z dawnego komturstwa utworzone zostało starostwo człuchowskie, które funkcjonowało do I rozbioru Rzeczpospolitej. Starostowie człuchowscy należeli do różnych rodzin szlacheckich. Wśród nich znaleźli się członkowie takich rodów magnackich jak Wejherowie i Radziwiłłowie. Kres funkcjonowania założenia wyznaczyły pożary Człuchowa w 1786 i 1793 roku, po których zabudowania zamkowe zostały rozebrane w celu pozyskania materiałów do odbudowy miasta. Zachowała się jedynie ośmioboczna wieża i fundamenty budynków.
Badania archeologiczne: Wieloletni program systematycznych i kompleksowych badań archeologicznych realizowanych przez Wydział Archeologii UW na terenie zamku człuchowskiego trwa nieprzerwanie od 2008 r. Prace badawcze podjęte zostały z inicjatywy Urzędu Miejskiego w Człuchowie w związku z realizowaną wówczas rewitalizacją założenia zamkowego. Objęły one swoim zasięgiem wybrane fragmenty zamku wysokiego, II i III przedzamcza oraz fos zamkowych.
Największy zakres prac archeologicznych objął zamek wysoki. W trakcie badań z lat 2008-2014 odsłonięto linię umocnień międzymurza północnego wraz z zespołem przedbramia. W pełni rozpoznano układ piwnic zamkowych i usunięto zasypy gruzowe z ich wnętrz w skrzydłach północnym, wschodnim i południowym oraz częściowo zachodnim. Ponadto usunięto warstwę gruzu ceglanego z czasów rozbiórki zabudowań zamkowych zalegającą na całej powierzchni dziedzińca zamku wysokiego. W ostatnim sezonie wykopaliskowym (2022 r.) eksplorację prowadzono wewnątrz studni zamkowej zlokalizowanej w południowym krużganku. Na rozległym III przedzamczu dokumentowano relikty obwodu obronnego z bramą prowadzącą na nieobwarowany półwysep znajdujący się za nim. Odsłaniano także pozostałości zabudowy dookolnej biegnącej wzdłuż murów. Zapewne związana ona była z dawnym zakonnym gospodarstwem hodowlanym, w którym trzymano konie. W latach 2016–2021 badania archeologiczne skupiły się na II przedzamczu. Jego rola była niezwykle istotna już w czasach krzyżackich, bowiem mieścił się tam dom komtura (gemach) i pozostałe budynki związane z administracją komturii. Ze względu na swoje centralne położenie – między pozostałymi przedzamczami i zamkiem wysokim – był to także kluczowy element w komunikacji na zamku. W czasach nowożytnych starostowie polscy obrali to miejsce jako siedzibę z czasem wznosząc tu swoją rezydencję. W trakcie badań odsłonięto fragment północnej zabudowy przedzamcza oraz wschodnią linię obwarowań wraz z masywną basztą strzegącą przejazdu na III przedzamcze.
Dotychczasowe badania archeologiczne znacząco poszerzyły stan wiedzy o dziejach, architekturze i rozplanowaniu zabudowy warowni oraz o kulturze materialnej dawnych mieszkańców zamku.
