Kierownik badań: dr Ewa Łukaszewicz
Miejsce badań: Truszki-Zalesie, gmina Kolno
Kraj: Polska
Instytucje uczestniczące w badaniach: Wydział Archeologii UW, Fundacja Varia Charakter stanowiska: Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy Finansowanie : Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.
Na terenie zespołu osadniczego w Truszkach–Zalesiu wykonano badania w ramach programu: Ochrona zabytków archeologicznych 2024
Grodzisko i osada w Truszkach-Zalesiu, fot. Miron Bogacki
Zespół osadniczy z okresu wczesnego średniowiecza w Truszkach-Zalesiu, gm. Kolno, woj. podlaskie składa się z czterech stanowisk archeologicznych. Jego centralną częścią jest grodzisko pierścieniowate otoczone osadami. Dwie z nich stanowiły zaplecze gospodarcze grodu. Natomiast ślady osadnictwa na pobliskiej Górze Wieżowej hipotetycznie określono jako strażnicę.
Badania archeologiczne w Truszkach-Zalesiu prowadzono w latach 1984-1985 (pierwszy etap badań), 2001-2017 (drugi etap badań) i w 2024 r. (trzeci etap badań). Prace przebiegały pod kierunkiem prof. dr. hab. Jerzego Gąssowskiego i dr Ewy Łukaszewicz z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego (WA UW).
W wyniku wieloletnich interdyscyplinarnych badań ustalono, że w okresie wczesnego średniowiecza był to jeden z największych i najważniejszych ośrodków polityczno-gospodarczych, w tym handlowych, na północnym Mazowszu. Świadczą o tym odkryte podczas prac wykopaliskowych pozostałości obiektów mieszkalnych, gospodarczych, w tym rzemieślniczych i kultowych oraz liczne i różne przedmioty, głównie do użytku codziennego takie jak fragmenty glinianych naczyń, narzędzia, broń. Wśród znalezisk znalazły się również ozdoby wykonane z brązu czy paciorki z masy szklanej.
Na podstawie dendrochronologii ustalono, że gród powstał na początku X wieku i przetrwał prawdopodobnie do około połowy XI w.
Dwa pierwsze etapy badań dostarczyły cennych źródeł archeologicznych nie tylko dla badaczy osadnictwa na Wysoczyźnie Kolneńskiej czy historii północnego Mazowsza, ale również obszaru północno-wschodniej Europy i jego udziału w rozwoju dalekosiężnych kontaktów handlowych. Dowodem są znalezione na grodzisku w Truszkach-Zalesiu dirhamy arabskie.
Jednak, pomimo wielu lat badań nie udało się rozwiązać wszystkich istotnych problemów naukowych. Nadal nie wiemy, jaka była przynależność etniczna mieszkańców grodu i jego zaplecza. Nie odkryliśmy też miejsca pochówków tej ludności.
W związku z tym podjęto dalsze poszukiwania korzystając z różnych metod nieinwazyjnej prospekcji terenowej. Dzięki nim określono aktualny zasięg poszczególnych stanowisk archeologicznych badanego zespołu. Częściowo odtworzono przebieg kamiennych grobli, które na podmokłym terenie ułatwiały komunikację w obrębie całego założenia osadniczego. Badania przeprowadzone na Górze Wieżowej ujawniły istnienie w jej środkowej partii okrągłego w planie obiektu o średnicy ok. 50 m. Z przyczyn formalnych nie udało się na razie wyjaśnić jego funkcji.
Badania w 2024 roku przeprowadzono w ramach projektu „Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Truszkach-Zalesiu. Terenowa weryfikacja zabytku archeologicznego”.
Projekt Narodowego Instytutu Dziedzictwa (NID nr 04401/24) dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.
Zespół osadniczy w Truszkach-Zalesiu, gm. Kolno został wpisany do rejestru zabytków archeologicznych i objęty jest ochroną prawną.
Kierownik badań: dr hab. Tomasz Nowakiewicz
Miejsce badań: Puszcza Augustowska, rejon rzeczki Szczeberki
Kraj: Polska
Charakter stanowiska: wczesnośredniowieczne cmentarzyska ciałopalne
Opis badań: celem badań jest rozpoznanie cmentarzysk jaćwieskich elit z XII-XIII w. Eksplorowane są warstwy z pozostałościami stosów pogrzebowych, zawierające elementy bogatego wyposażenia grobowego. Wynik badań dostarczyły najlepszej ilustracji kultury materialnej wczesnośredniowiecznej Jaćwieży, potwierdzając wymowę średniowiecznych źródeł historycznych, podkreślających bogactwo i siłę militarną mieszkańców tej ziemi.
Kierownik badań: dr Michał Starski Miejsce badań: Puck – miasto lokacyjne, parcele przy ul. 1 Maja Kraj: Polska Instytucje uczestniczące w badaniach: Wydział Archeologii UW Charakter stanowiska: miasto lokacyjne
Opis badań: Badania archeologiczne prowadzono w latach 2015–2015 oraz 2019–2022. Zaplanowano je jako prace szerokopłaszczyznowe, które doprowadziły do pełnego rozpoznania obszaru 30 na 30 m w obrębie działek miejskich po północnej stronie ul. 1 Maja w Pucku. W toku prac ustalono dzieje zagospodarowania terenu oraz kulturę materialną jego mieszkańców.
Podczas badań wyróżniono 7 faz chronologicznych użytkowania terenu. Najstarsza związana była z cmentarzem funkcjonującym w pierwszych stuleciach naszej ery. Kolejną stanowiły obiekty i nawarstwienia związane z istnieniem przedlokacyjnej wsi książęcej, datowanej od końca XII do początku XIV wieku. Następne pięć faz związane było z miastem lokacyjnym. Dwie starsze z nich, datowane od drugiej połowy XIV do końca XV wieku, potwierdziły użytkowanie tego obszaru jako pięciu parceli miejskich o szerokości około 6,5 m i długości 30 m. Oznacza to, że po lokacji miasta teren ten podzielono na węższe siedliska niż zakładano w przywileju lokacyjnym (13 na 30 m), albo szerokość ta była efektem podziału działek tuż po lokacji miasta. Zadokumentowano m.in. relikty zabudowy mieszkalnej zlokalizowanej od strony frontowej działek oraz zabudowę i urządzenia gospodarcze istniejące na zapleczu posesji. Ich tylne części zajmowały latryny oraz niewielki teren użytkowany najpewniej jako ogród lub obejście dla zwierząt. Z nawarstwień późnośredniowiecznych pozyskano ponad 35 tysięcy znalezisk ruchomych.
W czasach nowożytnych posesję podzielono na cztery siedliska i na każdym z nich znajdowała się zabudowa mieszkalna. Budynki wzniesiono na kamiennych fundamentach i w części frontowej były one podpiwniczone, ale ich naziemna konstrukcja była wykonana w murze pruskim. Na zapleczu jednej z posesji w XVII wieku zbudowano studnię o kamiennej cembrowinie. Eksploracja jej szybu o głębokości sześciu metrów przyniosła pozyskanie zbioru ponad 18000 znalezisk ruchomych datowanych od czwartej ćwierci XVII do drugiej połowy XVIII wieku. Ponadto z eksploracji piwnic oraz podwórzy pozyskano zbiór około 52000 znalezisk ruchomych datowanych od XVI do XX wieku. Opracowanie tej kolekcji pozwoli w dokładniejszy sposób prześledzić rozwój omawianej przestrzeni oraz określić warunki i poziom życia w Pucku nie tylko w późnym średniowieczu, ale i w czasach nowożytnych.
Dzieje zamku: Zamek w Człuchowie był jednym z największych założeń obronnych wzniesionych przez rycerzy zakonu krzyżackiego. Usytuowany był w południowo-zachodniej części Państwa Zakonnego, przy jednym z głównych szlaków komunikacyjnych wiodących z terenów Rzeszy Niemieckiej. Był siedzibą komtura i konwentu oraz odgrywał ważną rolę strategiczną i reprezentacyjną. Jego budowa rozpoczęła się zapewne już w latach dwudziestych XIV w., a więc w niedługim czasie po zajęciu Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków. Pod rządami zakonu zamek funkcjonował do Wojny Trzynastoletniej (1454–1466) po czym, wraz z całym Pomorzem Gdańskim, przeszedł pod panowanie polskie. Z dawnego komturstwa utworzone zostało starostwo człuchowskie, które funkcjonowało do I rozbioru Rzeczpospolitej. Starostowie człuchowscy należeli do różnych rodzin szlacheckich. Wśród nich znaleźli się członkowie takich rodów magnackich jak Wejherowie i Radziwiłłowie. Kres funkcjonowania założenia wyznaczyły pożary Człuchowa w 1786 i 1793 roku, po których zabudowania zamkowe zostały rozebrane w celu pozyskania materiałów do odbudowy miasta. Zachowała się jedynie ośmioboczna wieża i fundamenty budynków.
Badania archeologiczne: Wieloletni program systematycznych i kompleksowych badań archeologicznych realizowanych przez Wydział Archeologii UW na terenie zamku człuchowskiego trwa nieprzerwanie od 2008 r. Prace badawcze podjęte zostały z inicjatywy Urzędu Miejskiego w Człuchowie w związku z realizowaną wówczas rewitalizacją założenia zamkowego. Objęły one swoim zasięgiem wybrane fragmenty zamku wysokiego, II i III przedzamcza oraz fos zamkowych.
Największy zakres prac archeologicznych objął zamek wysoki. W trakcie badań z lat 2008-2014 odsłonięto linię umocnień międzymurza północnego wraz z zespołem przedbramia. W pełni rozpoznano układ piwnic zamkowych i usunięto zasypy gruzowe z ich wnętrz w skrzydłach północnym, wschodnim i południowym oraz częściowo zachodnim. Ponadto usunięto warstwę gruzu ceglanego z czasów rozbiórki zabudowań zamkowych zalegającą na całej powierzchni dziedzińca zamku wysokiego. W ostatnim sezonie wykopaliskowym (2022 r.) eksplorację prowadzono wewnątrz studni zamkowej zlokalizowanej w południowym krużganku. Na rozległym III przedzamczu dokumentowano relikty obwodu obronnego z bramą prowadzącą na nieobwarowany półwysep znajdujący się za nim. Odsłaniano także pozostałości zabudowy dookolnej biegnącej wzdłuż murów. Zapewne związana ona była z dawnym zakonnym gospodarstwem hodowlanym, w którym trzymano konie. W latach 2016–2021 badania archeologiczne skupiły się na II przedzamczu. Jego rola była niezwykle istotna już w czasach krzyżackich, bowiem mieścił się tam dom komtura (gemach) i pozostałe budynki związane z administracją komturii. Ze względu na swoje centralne położenie – między pozostałymi przedzamczami i zamkiem wysokim – był to także kluczowy element w komunikacji na zamku. W czasach nowożytnych starostowie polscy obrali to miejsce jako siedzibę z czasem wznosząc tu swoją rezydencję. W trakcie badań odsłonięto fragment północnej zabudowy przedzamcza oraz wschodnią linię obwarowań wraz z masywną basztą strzegącą przejazdu na III przedzamcze.
Dotychczasowe badania archeologiczne znacząco poszerzyły stan wiedzy o dziejach, architekturze i rozplanowaniu zabudowy warowni oraz o kulturze materialnej dawnych mieszkańców zamku.
Kierownik badań: dr Sławomir Wadyl
Miejsce badań: Ciepłe, pow. tczewski, woj. pomorskie
Kraj: Polska
Instytucje uczestniczące w badaniach: Wydział Archeologii UW
Charakter stanowiska: kompleks stanowisk – trzy grodziska, dwa cmentarzyska i osady
Opis badań: Badania są prowadzone w ramach projektu „Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Ciepłem. Piastowski klucz do Pomorza Wschodniego”, a ich celem jest rozpoznanie ważnego ośrodka kulturowego w Ciepłem na Pomorzu Wschodnim i poznanie jego roli w procesie włączania tego regionu do pierwszego państwa polskiego. Dotychczas Ciepłe było znane głównie z przypadkowego odkrycia na cmentarzysku wczesnośredniowiecznym, gdzie natrafiono na pochówek uzbrojonego wojownika uznanego za wikinga. Cmentarzysko jest tylko jednym z elementów rozległego kompleksu osadniczego, który tworzą trzy grody, kilka osad oraz dwie nekropole. Dotychczas uwaga badaczy była skoncentrowana na odkryciach z cmentarzyska. Nie może to budzić jednak zdziwienia. Nowe badania cmentarzyska (2004-2014), podczas których natrafiono na kolejne groby komorowe, potwierdziły niezwykłą rangę tego miejsca.
Kompleks osadniczy w Ciepłem jest unikatowym zespołem stanowisk z przełomu X i XI w. Powstał prawdopodobnie pod koniec X w. z inicjatywy osób związanych z pierwszymi władcami Piastowskimi (Mieszkiem I bądź Bolesławem Chrobrym). Objęcie zwierzchnictwa nad Pomorzem Wschodnim było jednym z etapów budowy w pełni ukształtowanego i silnego organizmu politycznego przełomu X i XI w. Było szczególnie pożądane na piastowskim dworze przede wszystkim ze względów ekonomicznych (dostępem do wymiany handlowej oraz kontrola szlaku wiślanego).
Badania będą prowadzone niejako na dwóch płaszczyznach. Multidyscyplinarne studia nad zespołem osadniczym w Ciepłem będą płaszczyzną badań na węższym, regionalnym poziomie. Planowane badania zawierają szereg działań, które mogą być uznane za nowatorskie. Obok klasycznych procedur archeologicznych mieści się w nich cały szereg analiz paleośrodowiskowych, bioarcheologicznych (m.in. analizy genetyczne, analizy stabilnych izotopów strontu, węgla, azotu i siarki). Drugim, szerszym poziomem, będą szeroko zakrojone studia nad znaczeniem tego ośrodka w rozbudowie państwa wczesnopiastowskiego oraz początkach chrystianizacji Pomorza.
Jeden z czterech mieczy odkrytych w Ciepłem. Fot. J. Szmit / One of the four swords found in Ciepłe. Photo. J. Szmit
Badania weryfikacyjne na nowoodkrytym cmentarzysku w 2019. Fot. S. Wadyl / Verification excavation of the newly discovered cemetery in 2019. Photo. S. Wadyl
Grób komorowy (nr 47) odkryty w 2009 roku. Fot. Z. Ratajczyk / Chamber grave (no 47) unearthed in 2009. Photo Z. Ratajczyk
Wyposażenie grobu 5, odkrytego w 1900 r. Wg W. La Baume 1926 / Grave goods from grave V, discovered in 1900. Acc to W. La Baume 1926
Widok na kompleks w Ciepłem z lotu ptaka. Fot. S. Wadyl / Bird's-eye view of the complex in Ciepłe. Photo S. Wadyl
Kierownik badań: dr Sławomir Wadyl
Miejsce badań: Nowy Chorów, pow. Słupski, woj. pomorskie
Kraj: Polska
Instytucje uczestniczące w badaniach: Wydział Archeologii UW
Charakter stanowiska: cmentarzysko kurhanowe
Opis badań: Cmentarzysko w Nowym Chorowie jest położone na niewielkim wyniesieniu, wzdłuż krawędzi doliny przecinanej ciekami wodnymi. Badania wykopaliskowe na nekropoli zainicjowano w 2022 roku. Zostały poprzedzone badaniami geofizycznymi, które prowadzono metodami magnetyczną i elektrooporową. W pierwszych dwóch sezonach badań przebadano trzy kurhany oraz prowadzono prace zabezpieczające na jednym kurhanie, na którym znajduje się duży wkop rabunkowy. Badania pozwoliły na wstępne określenie chronologii na XI–XII w.
W istocie większość kurhanów na stanowisku ma kształt czworoboczny. Tego typu obiekty nazywane są typem Orzeszkowo. Termin pochodzi od cmentarzyska w Orzeszkowie w powiecie łobeskim, badanego w latach 1921–1924. W klasycznej formie występują tylko na Pomorzu. Kurhany typu Orzeszkowo są to zasadniczo czworoboczne, zwykle kwadratowe nasypy „zamknięte” obstawą kamienną. Wewnątrz kurhanu spotykane są różnorakie konstrukcje kamienne w postaci komór grobowych czy bruków kamiennych. Są one miejscem pochówku zwykle kilku osób. Ich charakterystyczną jest birytualizm – obok przeważającej inhumacji stosowano również kremację. „Wyposażenie” zmarłych jest zazwyczaj bardzo skromne.
Pomimo, że groby typu Orzeszkowo należą do bardziej intrygujących kategorii obiektów funeralnych nie były badane w ostatnich dekadach.
Na stanowisku znajduje się 16 nasypów. Tworzą dwa skupiska – większe (zachodnie) składające się z 10 i mniejsze (wschodnie) z sześcioma nasypami. Dzieli je „beznasypowy” pas o szerokości 60 m. Każdy z przebadanych kurhanów to inna historia funeralna. Celem jest przebadanie jeszcze kilku nasypów. A w związku z faktem, że ostatnie badania obiektów tego typu przypadają na lata 1966–1968 – wówczas prowadzono wykopaliska w Żydowie w powiecie koszalińskim – badania mają duży potencjał naukowo-poznawczy.
Stanowisko w zimowej scenerii. Fot. Sławomir Wadyl / Site in the winter scenery. Photo Sławomir Wadyl
Jeden z badanych kurhanów. Fot. Sławomir Wadyl / One of excavated mounds. Photo Sławomir Wadyl
Ułożony z kamieni symbol trykwetry odkryty w kurhanie. Fot. Sławomir Wadyl / A symbol of a triskelion made of stones discovered in a burial mound. Photo. Sławomir Wadyl
Kurhan w trakcie eksploracji. Fot. Sławomir Wadyl / A mound during exploration. Photo. Sławomir Wadyl
Miejsce badań: Augustów, stanowisko 13 (wyspa na jeziorze Rospuda) Kraj: Polska Kierownik badań: Dariusz Manasterski Instytucje uczestniczące w badaniach: Wydział Archeologii UW, Augustowskie Placówki Kultury Muzeum Ziemi Augustowskiej
Charakter stanowiska: stanowisko osadnicze
Opis badań: Pierwszy etap badań wykopaliskowych na wyspie jeziora Rospuda o charakterze sondażowym, trwający od 2021 r. Ich celem jest ustalenie pozycji chronologiczno-kulturowej osadnictwa oraz jego zasięgu. Dotychczas zidentyfikowano ślady osadnictwa neolitycznego, z wczesnej epoki żelaza oraz nowożytnego z XVII w. n.e.
Kierownik badań: dr hab. Adam Cieśliński, prof. UW (WAUW), mgr Marcin Woźniak (Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego) Miejsce badań: Zaborów, gm. Leszno, pow. warszawski zachodni, woj. mazowieckie Kraj: Polska Instytucje uczestniczące w badaniach: Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego Charakter stanowiska: cmentarzysko i osady, w tym wyspecjalizowane w produkcji żelaza Datowanie: młodszy okres przedrzymski, okres wpływów rzymskich (II w. p.n.e.-IV w. n.e.)
Kierownik badań: dr Andrzej Maciałowicz (koordynator projektu) Miejsce badań: Dąbek, pow. mławski Charakter stanowisk: cmentarzysko Datowanie: późna epoka żelaza (II w. BC – III w. AD)
Wybrane zabytki z nekropoli w Dąbku: naczynie gliniane i zapinka żelazna kultury przeworskiej (II–I w. BC) oraz zestaw paciorków bursztynowych kultury wielbarskiej (II–III w. AD). Fot. A. Maciałowicz
W 2020 roku Uniwersytet Warszawski otrzymał ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach programu Ochrona zabytków archeologicznych, dofinansowanie zadania pt.
Dąbek, stan. 9 – nekropola kultury przeworskiej i wielbarskiej na północnym Mazowszu
Celem dwuletniego projektu było opracowanie i pełna publikacja wyników nieinwestorskich badań archeologicznych, prowadzonych przez Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie w latach 90. XX w. na cmentarzysku w Dąbku (stanowisko 9), pow. mławski. Nekropola była użytkowana przez społeczności kultur przeworskiej i wielbarskiej w czasach między II w. BC – III w. AD. Odkryte na stanowisku 9 zabytki są bardzo interesujące ze względu na stosunkowo liczną reprezentację znalezisk z najwcześniejszego horyzontu kultury przeworskiej, datowanego na II w. BC, a także na niezwykłe dla tego ugrupowania cechy inwentarzy grobowych, tj. niespodziewane bogactwo metalowych elementów stroju znalezione w grobach kobiet (zapinki, klamry do pasa), przy równie zaskakującym całkowitym braku uzbrojenia, które powinno towarzyszyć pochówkom męskim. Opracowanie znalezisk z dąbeckiej nekropoli przyczyniło się więc do lepszego zrozumienia procesów kształtowania się i rozwoju wzorców kulturowych społeczności zasiedlających tę część północnego Mazowsza w czasach szeroko rozumianego przełomu er.
Efektem finalnym projektu jest dwujęzyczna (polsko-angielska) publikacja książkowa – monografia cmentarzyska. Elektroniczna wersja publikacji jest dostępna bezpłatnie pod tym linkiem oraz na portalu academia.edu.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych
Kierownik badań: dr hab. Adam Cieśliński, prof. UW (WAUW), dr Andrzej Kasprzak (Muzeum w Koszalinie) Miejsce badań: Nowy Łowicz (adm. Borowo), pow. drawski, woj. zachodniopomorskie Kraj: Polska Instytucje uczestniczące w badaniach: Muzeum w Koszalinie Charakter stanowiska: cmentarzyska i osady Datowanie: schyłkowy paleolit, mezolit, epoka brązu i początek wczesnej epoki żelaza, okres wpływów rzymskich
Fig. 3. Grupa kurhanów przed przystąpieniem do badań. Fot. A. Cieśliński
Fig.1 – Numeryczny model terenu (DTM) cmentarzyska kurhanowego w Nowym Łowiczu, pow. drawski. Rys. A. Cieśliński
Nowy Łowicz – archeologiczna przygoda na poligonie drawskim
Wśród lasów Równiny Drawskiej leży jedno z najciekawszych stanowisk archeologicznych w północnej Polsce, znane pod nazwą nieistniejącej obecnie miejscowości Nowy Łowicz. Położenie tego obiektu jest całkowicie nietypowe, ponieważ znajduje się on w sercu największego w Europie terenu ćwiczeń wojsk NATO – poligonu drawskiego. Archeologiczna przygoda w Nowym Łowiczu rozpoczęła się pod koniec XIX wieku, kiedy stanowisko zostało przypadkowo odkryte na szczycie wysokiego wzgórza położonego bezpośrednio nad doliną Drawy (Fig. 1). Zapomniana przez wiele lat nekropola została ponownie zlokalizowane dopiero po blisko 100 latach przez Krystynę Hahułę z Muzeum w Koszalinie, która kierowała wykopaliskami w Nowym Łowiczu aż do czasu Jej przedwczesnej śmierci w roku 2001. Jej wielkie dzieło mają zaszczyt kontynuować autorzy niniejszego tekstu w ramach już dwudziestoletniego współdziałania Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego z Muzeum w Koszalinie.
Fig.2 – Wybór przedmiotów brązowych z grobów kultury łużyckiej. Fot. A. Kasprzak
Wieloletnie prace wykopaliskowe zaowocowały pasjonującymi wynikami naukowymi, które pozwoliły na rekonstrukcję dziejów ludzkich na terenie współczesnego poligonu. Najstarsze ślady zasiedlenia terenów poligonu drawskiego pochodzą ze schyłku starszej epoki kamienia, tzw. paleolitu schyłkowego, okresu datowanego na około 9000 lat przed Chrystusem. Wówczas cofający się lodowiec umożliwił zajęcie obszarów nad Drawą przez wyspecjalizowane grupy łowców reniferów, należących do gatunku homo sapiens sapiens. Pozostałościami tych społeczności są charakterystyczne narzędzia krzemienne, przede wszystkim ostrza strzał lub oszczepów.
Fig.4 – Szkielet mężczyzny zmarłego w wieku około 60 lat z początków III w. AD. Fot. A. Cieśliński & A. Kasprzak
Kolejna faza osadnictwa ludzkiego w Nowym Łowiczu datowana jest na IV i V okres epoki brązu i początki wczesnej epoki żelaza (ok. XI‒VIII w. BC) i łączona z ludnością tzw. kultury łużyckiej. W trakcie wykopalisk natrafiono na pozostałości otwartego osiedla oraz cmentarzyska. Z osadą związane są liczne paleniska, jamy śmietniskowe i zasobowe. Kilkadziesiąt metrów od osady natrafiono na ponad 250 pochówków. Spalone szczątki zmarłych składano do popielnic lub, rzadziej, bezpośrednio do wykopanej w ziemi jamy. Kilkanaście pochówków złożono w 4 kurhanach, wyróżniających się skomplikowanymi konstrukcjami z kamienia. W grobach, obok masowo występujących naczyń ceramicznych, składano przedmioty z brązu: ozdoby (szpile, pierścionki) i drobne narzędzia (brzytwy) (Fig. 2).
Fig.5 – Przykład doskonale zachowanej urny. Fot. I. Łukajniuk
Najliczniejsze materiały z Nowego Łowicza pochodzą z okresu wpływów rzymskich (od drugiej połowy I do połowy III w. AD). Wówczas powstało największe w Polsce cmentarzysko kurhanowe użytkowane przez ludność tzw. kultury wielbarskiej. W sumie wybudowano 64 kurhany (Fig. 3), w dwóch przypadkach nadsypano i wtórnie wykorzystano starsze mogiły z epoki brązu. Najwcześniejsze groby z okresu wpływów rzymskich nieprzypadkowo koncentrowały się wokół reliktów nekropoli kultury łużyckiej ‒ nowoprzybyła ludność musiała zrozumieć i zaakceptować sepulkralną funkcję tego miejsca. W sumie w kurhanach odkryto prawie 120 grobów, jeszcze większą liczbę grobów, ponad dwieście, zarejestrowano w przestrzeniach między kopcami.
Fig.6 – Wielokolorowa kolia składająca się z paciorków szklanych proweniencji rzymskiej oraz lokalnie produkowanych okazów bursztynowych. Fot. J. Strobin
Użytkownicy cmentarzyska w Nowym Łowiczu kultywowali jednocześnie dwa rodzaje obrządku pogrzebowego: inhumację i kremację. Pochowani w grobach inhumacyjnych leżeli na wznak, z głową w kierunku północnym (Fig. 4). W kilku przypadkach zarejestrowano pozostałości drewnianych trumien. Stan zachowania kości szkieletów jest zwykle zły i tylko sporadycznie występują ich większe partie. Po rytuale ciałopalnym pozostały groby jamowe i popielnicowe (Fig. 5), a także niezwykle rzadko rejestrowane na podobnych stanowiskach stosy, na których palono zwłoki. Bardzo okazale wyposażano groby kobiet. Do naszych czasów zachowały się liczne elementy stroju, zwykle wykonane z brązu, sporadycznie z metali szlachetnych: zapinki do spinania szat, wisiorki, bransolety, sprzączki do pasów. W wielu przypadkach natrafiono na bogate kolie paciorków bursztynowych oraz szklanych (Fig. 6), spinane klamerkami esowatymi (Fig. 7). Zmarłym towarzyszyły ponadto drobne narzędzia: igły, szydełka, przęśliki (ciężarki umieszczane na wrzecionie), przęślice (wałeczki do mocowania przędzy). Gliniane naczynia trafiały tu jako dary od bliskich (zapewne część z nich zawierała pierwotnie jadło i napitki), wiele razy pełniły także funkcje urn. Mężczyznom z reguły nie wkładano do grobów broni, wyjątkowo wyposażano ich w ostrogi z brązu.
Do najbardziej unikatowych obserwacji w Nowym Łowiczu należą pozostałości starożytnej orki, które w świetle ostatnio zaproponowanej interpretacji należy traktować raczej jako ślady rytuałów związanych z oznaczeniem miejsca pod budowę kurhanów, niż jako pozostałości pól uprawnych.
Wieloletnia współpraca pomiędzy archeologami, wojskowymi i leśnikami pokazała, że Wojsko Polskie i Lasy Państwowe – obok swej podstawowej działalności – wspiera badania naukowe oraz ochronę narodowego dziedzictwa archeologicznego, przyczyniając się do lepszego poznania historii naszej wspólnej „małej ojczyzny” znad Drawy.
Autorzy: Adam Cieśliński (Wydział Archeologii UW), Andrzej Kasprzak (Muzeum w Koszalinie)
Fig.7 – Klamerki esowate ‒ typowy element stroju kobiecego w kulturze wielbarskiej. Fot. I. Łukajniuk
Hahuła, K. 1990, Nowy Łowicz – cmentarzysko kurhanowe z okresu wpływów rzymskich, Koszalińskie Zeszyty Muzealne 18, 37–54.
Cieśliński, A., Kasprzak, A. 2006, Cmentarzysko w Nowym Łowiczu w świetle najnowszych badań. Kurhan 29, in W. Nowakowski et al. (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji „Goci na Pomorzu Środkowym”, Koszalin 28–29 października 2005, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria A: Studia Archaeologica Pomeranica, B. II, Koszalin, 109–124.
Cieśliński, A., Kasprzak, A. 2009a, Ciekawy aspekt obrządku pogrzebowego kultury wielbarskiej w Nowym Łowiczu, pow. drawski. Groby wtórne na przykładzie kurhanu 26, in A. Janowski et al. (red.), XVI Sesja Pomorzoznawcza, 22–24. 11. 2007 r., Szczecin, Acta Archaeologica Pomoranica III, Szczecin, 179–194.
Cieśliński, A., Kasprzak, A. 2010, Ein Grabhügelgräberfeld der Wielbark-Kultur in Nowy Łowicz in Pommern, in U. Lund Hansen & A. Bitner-Wróblewska (red.), Worlds Apart? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age. Network Denmark-Poland, 2005–2008, Nordiske Fortidsminder, Serie C, vol. 7, København-Warszawa, 365–376.
Cieśliński, A., Kasprzak, A., Stasiak, Z. 2018, Nowy Łowicz, st. 2, woj. zachodniopomorskie. Badania w latach 2013–2014, Światowit, Nowa Seria XI‒XII (LII‒III), Fasc. B, 2013–2014, 365‒371.
