Badania Archeologiczne

Kierownik badań: prof. dr hab. Andrzej Buko
Miejsce badań: Stołpie, woj. lubelskie
Charakter stanowiska: zespół wieżowo-kultowy
Datowanie: okres wczesnośredniowieczny

Kierownik badań: prof. dr hab. Jerzy Kruppé, dr Michał Starski
Miejsce badań: Plac przy Liceum Ogólnokształcącym w Pucku, woj. pomorskie
Charakter stanowiska: katolicki cmentarz
Datowanie: druga połowa XIX w.

Dziewiętnastowieczny cmentarz katolicki w Pucku

Badania prowadzono w sezonie 2004 jako prace wyprzedzające przed budową hali sportowej przy Liceum Ogólnokształcącym w Pucku. Objęto nimi teren wyasfaltowanego boiska szkolnego znajdującego się na niewielkim wyniesieniu. W toku badań natrafiono na nieliczne relikty osadnictwa pradziejowego w postaci trzech obiektów. Pierwszy z nich to dwukomorowy piec związany z ludnością kultury pomorskiej sprzed 2500 tysięcy lat, a dwa pozostałe to wczesnośredniowieczne jamy zasobowe datowane na X-XIII wiek. W północnej części terenu, natrafiono na groby w obrębie dziewiętnastowiecznego cmentarza katolickiego. Na podstawie uzyskanych wyników sądzić można, że rozmieszczenie grobów miało charakter planowy. Stwierdzono bowiem ich regularny, rzędowy układ po obu stronach alejki. Biegła ona po osi wschód-zachód i miała dwa do trzech metrów szerokości. Łącznie na przebadanym obszarze odsłonięto zarysy 92 jam grobowych zorientowanych po osi wschód-zachód. Z uwagi na możliwość ich zniszczenia w czasie prac budowlanych wyeksplorowano 83 groby, z których wydobyto 124 pochówki, gdyż niejednokrotnie stwierdzono dwa, a nawet sporadycznie trzy poziomy grzebania zmarłych w jednej jamie grobowej. Wskazuje to na istnienie wielu grobów rodzinnych. Jamy grobowe miały kształt podłużny o wymiarach przeciętnie dwa na metr, a te w których chowano dzieci pół metra na metr. Zmarli ułożeni byli na wznak, z głową na zachód. Ręce mieli najczęściej złożone na miednicy, rzadziej ułożone wzdłuż ciała. Chowani byli w większości w drewnianych trumnach z żelaznymi uchwytami. W dwóch przypadkach natrafiono na trumny blaszane. Z jam grobowych wydobyto kilkaset gwoździ trumiennych, w tym część z ozdobną główką, a także metalowe okucia i nóżki trumien. W trumnach zachowały się metalowe, szklane i drewniane guziki od ubrań, strzępy tkanin, części skórzanego i tekstylnego obuwia oraz przedmioty osobistego użytku takie jak binokl, grzebienie kościane, żelazna sprzączka od paska, skorodowana metalowa tabakiera, pierścionki, sygnet, kolczyki i wreszcie sztuczna szczęka oraz bardzo źle zachowana tekstylna wypchana lalka z porcelanową białą główką, na którą natrafiono w grobie dziecięcym. Przy jednym ze zmarłych znaleziono ułożone w dwóch stosikach notesy zapisane ręcznym pismem gotyckim oraz resztki poskładanych gazet. Bardzo zły stan zachowania w momencie wydobycia nie pozwalał na odczytanie ich treści. Częściowo udało się to dopiero po wysuszeniu i dezynfekcji papieru. Z dwóch grobów wydobyto monety. Jedna z nich to jednomarkowa moneta pruska z datą wybicia w 1875 roku, a druga to 50 fenigów z 1876 roku. Istotnym znaleziskiem także pomocnym w datowaniu cmentarza jest fragment marmurowej płyty nagrobnej z datą roczną 1889, a także resztki gazet. Na fragmencie jednej z nich odczytano bowiem roczne daty 1869 i 1872, co pozwala datować moment pochowania zmarłego na czas po 1872 roku.

Wstępnej analizie antropologicznej poddano 124 szkielety. Na podstawie jej wyników wiadomo, że na badanej części cmentarza pochowano trzydzieścioro dzieci, czterdzieści kobiet oraz czterdziestu siedmiu mężczyzn, a w siedmiu przypadkach płci nie ustalono. Wzrost kobiet wahał się pomiędzy 151 a 172 cm, przy średniej około 159 cm, a mężczyzn pomiędzy 154 a 180 cm przy średniej około 170 cm. Średnią wzrostu zmarłych obydwu płci należy uznać za wysoką. Stwierdzono też, że wśród badanej populacji zmarłych pucczan największa była śmiertelność noworodków (sześć pochówków) oraz dzieci w wieku od 1 do 7 lat, bo aż siedemnaście pochówków. Najmniej osób zmarło natomiast pomiędzy 8 a 22 rokiem życia. Zdecydowanie wyższa była średnia długość życia kobiet niż mężczyzn. Większość z nich, (bo aż 67%) przekroczyła wiek trzydziestu pięciu lat, a najwięcej zmarło po 55 roku życia (30%). Inaczej było w przypadku mężczyzn, bowiem niewielu z nich, bo tylko 8%, dożyło wieku starczego, czyli przekroczyło wiek 55 lat. Najczęściej umierali pomiędzy 35 a 45 rokiem życia (aż 42% wszystkich pochówków). Miało to zapewne związek z trudniejszym trybem życia męskich mieszkańców Pucka. Wykluczyć należy bowiem jakiekolwiek zewnętrzne przyczyny takiej tendencji, jak wojna lub epidemia, podczas której odnotowano by jednakową śmiertelność w odniesieniu do obydwu płci. Analiza kości nie wskazała śladów niedożywienia. Wyniki te, z uwagi na małą próbę statystyczną nie mogą być reprezentatywne dla całej populacji mieszkańców dziewiętnastowiecznego Pucka, a wymagają weryfikacji badaniami na większej grupie.

Badania terenowe nie dostarczyły odpowiedzi na istotne pytania dotyczące czasu użytkowania oraz obszaru zajmowanego przez cmentarz. W historiografii Pucka istnieje, niestety nieudokumentowane, twierdzenie, że cmentarz ten założony został w latach 1822-1825, jednak poświadczenie jego istnienia znaleźć można dopiero na planie Pucka z lat 1862-1875 oraz z 1908 r. W źródłach archiwalnych przechowywanych w parafii św. św. Piotra i Pawła w Pucku zachowały się dokumenty świadczące o sprzedaży tego terenu władzom miasta w 1931 r. Jednocześnie nadmieniono w nich, że cmentarz nie jest użytkowany od 80 lat czyli od 1851 r. Stoi to jednak w sprzeczności ze źródłami kartograficznymi i datowaniem zabytków pozyskanych w trakcie wykopalisk, które jednoznacznie informują, że używany był także w drugiej połowie XIX wieku, a zmarłych grzebano na nim jeszcze w 1889 roku, gdyż znaleziono fragment płyty nagrobnej z taką właśnie datą. Być może chodzi tu zatem o inną część tego przecież dość rozległego cmentarza. Z dużą dozą prawdopodobieństwa przyjąć można zatem, że zmarłych zaprzestano tu grzebać na początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku. Jest to prawdopodobne, gdyż na podstawie informacji zawartych w archiwaliach parafialnych wiadomo, że istniejący do dziś nowy cmentarz przy obecnej ul. Wejherowskiej założono w 1888 roku. Dopuścić jednak należy także taką możliwość, że przez pewien czas zmarłych grzebano nadal na dawnym cmentarzu.

Dokonane na cmentarzu odkrycia w pośredni sposób świadczą o kulturze duchowej społeczności Pucka w drugiej połowie XIX wieku. Przesłanki do wniosków na ten temat nasunęły znaleziska monet w trumnach. W jednym przypadku moneta znajdowała się przy czaszce, a w drugim w okolicy dłoni zmarłego. Świadczyć one mogą o funkcjonującym ówcześnie w kulturze ludowej zwyczaju tzw. „obola Charona”, czyli dawaniu zmarłemu pieniędzy za uiszczenie opłaty pobieranej za przedostanie się do świata zmarłych. Drugim faktem godnym odnotowania są kawałki cegieł, na które natrafiono w około 10 grobach. Wytłumaczenie tego faktu podsuwa lektura zwyczajów i wierzeń pogrzebowych na Kaszubach2. Według nich wkładanie do grobu cegły wziętej z domu zmarłego miałoby się odbywać „na wszelki wypadek” (dlô wszélczi ostrzedi) i zapobiegać nawiedzaniu domu przez wampira. Według tej relacji do trumny można wkładać zarówno cegłę, jak kamień lub też jadro czyli sieć.

Zaprezentowane rezultaty badań wykopaliskowych stanowią niewątpliwie interesujący przyczynek do poznania nie tylko dziejów puckich nekropolii. Dostarczyły bowiem również nieco nowych danych na temat struktur antropologicznych dawnych mieszkańców Pucka a także ich obyczajowości. Mimo stosunkowo znacznej liczby źródeł pisanych i kartograficznych, nie udało się jednak dokładnie ustalić czasu używania tego cmentarza.

Kierownik badań: dr Michał Starski
Miejsce badań: miasto lokacyjne w Pucku, woj. pomorskie
Badania: 2007-2010
Charakter stanowiska: plac rynkowy
Datowanie: XIV/XV – XIX wiek

Badania archeologiczne na ratusza i rynku miejskim w Pucku

Badania archeologiczne rynku puckiego rozpoczęto w celu odsłonięcia pozostałości, znanych ze źródeł pisanych i kartograficznych, dwóch dawnych ratuszy zlokalizowanych pośrodku placu. Prace podjęto z inicjatywy Urzędu Miasta w Pucku w związku z rewitalizacją puckiej starówki. Prowadzone były przez Zakład Archeologii Późnego Średniowiecza i Czasów Nowożytnych Instytutu Archeologii UW, a kierownikiem badań był dr Michał Starski.

Podczas prac wykopaliskowych natrafiono na kamienne fundamenty dwóch budynków pełniących w różnych stuleciach funkcję siedziby władz miejskich. Starszy z nich, zbudowany w początku istnienia miasta pochodzi sprzed roku 1400, pod tą datą został on bowiem poświadczony w księgach radzieckich miasta Puck. Na podstawie prac terenowych ustalono, że miał on 8 metrów szerokości i 20 metrów długości Wzniesiono go na solidnym, kamiennym fundamencie, zagłębionym około 2 metr poniżej dawnego poziomu użytkowego rynku. Był on w całości podpiwniczony. Konstrukcja ścian opisywanego ratusza oraz jego wygląd nie są znane, przypuszczalnie był on zbudowany w konstrukcji szkieletowej, drewniano-ceglanej (w źródłach pisanych nie zachowały się informacje na temat konstrukcji ścian, ale taka wersja ich wyglądu jest najbardziej prawdopodobna).

Na podstawie informacji ze źródeł pisanych ustalono, że już w 1528 r. w Pucku istniał nowy ratusz. W dokumentach z XVIII w. opisany został jako parterowy budynek o wysokości 5 metrów i wymiarach odpowiadających pierwszemu ratuszowi (średniowiecznemu). Był on zbudowany w konstrukcji szkieletowej i częściowo podpiwniczony. Dach pokryto dachówką. Ratusz miał wieżyczkę z zegarem i dzwonem. Wewnątrz budynku było co najmniej 7 pomieszczeń, wśród nich sala posiedzeń Rady Miejskiej, sala rozpraw Sądu Miejskiego, archiwum, areszt i 3 mieszkania. Na podstawie wyników prac terenowych ustalono dodatkowo, że wykorzystywano w nim jedynie północną część piwnic (fundamenty w tej części przemurowano w celu ich wzmocnionia), podczas gdy południową zasypano. Zasypisko to datowane jest na pierwszą połowę XVI wieku, co odpowiada informacjom z przekazów pisanych. Wydobyto z niego kilkudziesięciotysięczny zbiór zabytków ruchomych, na które składały się przede wszystkim frgamenty naczyń ceramicznych, kafli garnkowych, kości zwierzęcych i wyrobów ze szkła i metalu. Wśród interesujących znalezisk należy odnotować: kule armatnie, groty bełtów kusz, głowicę buławy bojowej, koraliki bursztynowe i szklane, odważniki kupieckie, nożyczki, klucze, przęśliki tkackie oraz szpilki i naparstki. Na podstawie wyników prac terenowych ustalono, że pomieszczenia na parterze (nad zasypanymi średniowiecznymi piwnicami) miały klepisko zamiast podłogi. Odsłonięto również podwaliny dwóch pieców grzewczych.

Kolejna przebudowa nastąpiła według przekazów pisanych w końcu XVIII wieku, co również zostało potwierdzone w toku prac badawczych. Nowy fundament został posadowiony płytko. Wzniesiono go od strony zachodniej i południowej, poszerzając budynek o około dwa do trzech metrów w każdym z tych kierunków, a wymiary ratusza wynosiły wówczas 25 na 11 metrów. Z lektury przekazu źródłowego wiadomo, że rozkręcono i przeniesiono wówczas ściany budynku.

Stan budynku w XIX wieku nie był zadowalający. W 1808 r. zawaliła się wieża. Po remoncie podjętym w kilku następnych latach przywrócono ratusz do użytku jednak już w latach dwudziestych XIX wieku pojawiają się kolejne wzmianki o jego złym stanie. Siedziba władz miejskich ostatecznie spłonęła w nocy z 23 na 24 maja 1863 roku. Pozostałości budynku rozebrano, a miejsce po nim zasypano i wyrównano. Nowy, stojący do dziś, neogotycki ratusz wzniesiony został we wschodniej pierzei rynkowej w 1865.

W trakcie prac wykopaliskowych wydobywane są liczne zabytki świadczące o dziejach obu budowli. Z zasypisk ich piwnic pozyskiwane są liczne fragmenty naczyń ceramicznych i szklanych, być może używane niegdyś przez rajców miejskich. Równie duży zbiór stanowią ozdobne kafle płytowe i garnkowe, będące pozostałością dawnych pieców stojących w ratuszu. Poza nimi wydobwane są liczne wyroby drewniane oraz metalowe.

Do najcenniejszych należą ozdoby ciała i elementy stroju (okucia, sprzączki, zawieszki, paciorki bursztynowe, fragmenty obuwia skórzanego, haftki), elementy uzbrojenia (groty strzał i bełtów, głowica buławy bojowej, kule armatnie), narzędzia krawieckie (naparstki, szpilki), narzędzia rybackie (haczyki), różnego rodzaju przedmioty użytku codziennego (m.in. noże i nożyki, fajki) i inne (m.in. przęśliki, klucze, nożyce kabłąkowe oraz odważniki kupieckie).

Badania finansowane były przez Urząd Miasta w Pucku, Instytut Archeologii UW. Prace wspierała także Fundacja Przyjaciół Instytutu Archeologii UW.

tekst i zdjęcia: M. Starski