Kierownik badań: dr hab. prof. UW Tomasz Derda Miejsce badań: Marea Kraj: Egipt Instytucje uczestniczące w badaniach: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, Egipskie Ministerstwo Starożytności Charakter stanowiska: osada i cmentarzysko z okresu hellenistycznego, rzymskiego, bizantyjskiego i wczesnoislamskiego. Opis badań: Na południowym brzegu jeziora Mareotis, 45 km na zachód od Aleksandrii polscy archeolodzy od kilkunastu laty prowadzą wykopaliska, odsłaniając budowla po budowli duże miasto z czasów bizantyńskich, zbudowane dokładnie na miejscu ośrodka przemysłowego i portu funkcjonujących do początków III w. n.e. Tradycyjnie to miejsce nazywano Mareą, bo Marea to przed założeniem Aleksandrii najważniejsze miasto w tej części Śródziemnomorza. Najwspanialszym obiektem jest wzniesiona w końcu V w. wielka bazylika z transeptem, drugi co do wielkości starożytny kościół w Egipcie (49 x 47 m); obok niej odkryto dwa kompleksy łaźni, późnoantyczny duży dom, budowle magazynowy i latryny. Z czasów rzymskich pochodzą cztery wielkie mola (najdłuższe ma ponad 120 m długości), wchodzące głęboko w jezioro, mogące obsłużyć jednocześnie kilkanaście statków. Wiemy, że w pobliżu portu znajdowały się duże warsztaty produkcyjne, wytwarzające na masową skalę amfory, ale także pracownie szklane. Apsydę bazyliki wzniesiono bezpośrednio na piecu ceramicznym (ma średnicę przekraczającą osiem metrów i jest jednym z największych w Egipcie), użytkowanym do początku III w. n.e. (tak datowane są amfory z ostatniego wypału w piecu pod apsydą). Nasi sąsiedzi, archeolodzy francuscy odkryli na półwyspie budowlę magazynowo-portową użytkowaną w późnym okresie ptolemejskim i wczesnym rzymskim. Te pozostałości z okresu od I w. p.n.e. do początków III w. n.e. wskazują na intensywne przemysłowe użytkowanie terenu. Jesteśmy w regionie produkującym i eksportującym na wielką skalę wino w amforach wytwarzanych lokalnie. Wielkość pieca, rozległość magazynu, rozmach konstrukcyjny mol pokazują, że „Marea” była wielkim ośrodkiem przemysłowym i portem jednocześnie. Projekt/finansowanie: Sezon 2014 i 2016 przeprowadzono dzięki środkom Narodowego Centrum Nauki (grant NCN 2011/01/B/H3/02184). Sezony 2018, 2019 i 2019 finansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki (grant NCN 2017/25/B/H3/01841). Opracowanie greckich ostraków z Marei możliwe dzięki wsparciu Narodowego Centrum Nauki (grant NCN 2012/07/B/HS3/03638).
Kierownik badań: dr hab. Adam Cieśliński, prof. UW (WAUW), dr Andrzej Kasprzak (Muzeum w Koszalinie) Miejsce badań: Nowy Łowicz (adm. Borowo), pow. drawski, woj. zachodniopomorskie Kraj: Polska Instytucje uczestniczące w badaniach: Muzeum w Koszalinie Charakter stanowiska: cmentarzyska i osady Datowanie: schyłkowy paleolit, mezolit, epoka brązu i początek wczesnej epoki żelaza, okres wpływów rzymskich
Fig. 3. Grupa kurhanów przed przystąpieniem do badań. Fot. A. Cieśliński
Fig.1 – Numeryczny model terenu (DTM) cmentarzyska kurhanowego w Nowym Łowiczu, pow. drawski. Rys. A. Cieśliński
Nowy Łowicz – archeologiczna przygoda na poligonie drawskim
Wśród lasów Równiny Drawskiej leży jedno z najciekawszych stanowisk archeologicznych w północnej Polsce, znane pod nazwą nieistniejącej obecnie miejscowości Nowy Łowicz. Położenie tego obiektu jest całkowicie nietypowe, ponieważ znajduje się on w sercu największego w Europie terenu ćwiczeń wojsk NATO – poligonu drawskiego. Archeologiczna przygoda w Nowym Łowiczu rozpoczęła się pod koniec XIX wieku, kiedy stanowisko zostało przypadkowo odkryte na szczycie wysokiego wzgórza położonego bezpośrednio nad doliną Drawy (Fig. 1). Zapomniana przez wiele lat nekropola została ponownie zlokalizowane dopiero po blisko 100 latach przez Krystynę Hahułę z Muzeum w Koszalinie, która kierowała wykopaliskami w Nowym Łowiczu aż do czasu Jej przedwczesnej śmierci w roku 2001. Jej wielkie dzieło mają zaszczyt kontynuować autorzy niniejszego tekstu w ramach już dwudziestoletniego współdziałania Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego z Muzeum w Koszalinie.
Fig.2 – Wybór przedmiotów brązowych z grobów kultury łużyckiej. Fot. A. Kasprzak
Wieloletnie prace wykopaliskowe zaowocowały pasjonującymi wynikami naukowymi, które pozwoliły na rekonstrukcję dziejów ludzkich na terenie współczesnego poligonu. Najstarsze ślady zasiedlenia terenów poligonu drawskiego pochodzą ze schyłku starszej epoki kamienia, tzw. paleolitu schyłkowego, okresu datowanego na około 9000 lat przed Chrystusem. Wówczas cofający się lodowiec umożliwił zajęcie obszarów nad Drawą przez wyspecjalizowane grupy łowców reniferów, należących do gatunku homo sapiens sapiens. Pozostałościami tych społeczności są charakterystyczne narzędzia krzemienne, przede wszystkim ostrza strzał lub oszczepów.
Fig.4 – Szkielet mężczyzny zmarłego w wieku około 60 lat z początków III w. AD. Fot. A. Cieśliński & A. Kasprzak
Kolejna faza osadnictwa ludzkiego w Nowym Łowiczu datowana jest na IV i V okres epoki brązu i początki wczesnej epoki żelaza (ok. XI‒VIII w. BC) i łączona z ludnością tzw. kultury łużyckiej. W trakcie wykopalisk natrafiono na pozostałości otwartego osiedla oraz cmentarzyska. Z osadą związane są liczne paleniska, jamy śmietniskowe i zasobowe. Kilkadziesiąt metrów od osady natrafiono na ponad 250 pochówków. Spalone szczątki zmarłych składano do popielnic lub, rzadziej, bezpośrednio do wykopanej w ziemi jamy. Kilkanaście pochówków złożono w 4 kurhanach, wyróżniających się skomplikowanymi konstrukcjami z kamienia. W grobach, obok masowo występujących naczyń ceramicznych, składano przedmioty z brązu: ozdoby (szpile, pierścionki) i drobne narzędzia (brzytwy) (Fig. 2).
Fig.5 – Przykład doskonale zachowanej urny. Fot. I. Łukajniuk
Najliczniejsze materiały z Nowego Łowicza pochodzą z okresu wpływów rzymskich (od drugiej połowy I do połowy III w. AD). Wówczas powstało największe w Polsce cmentarzysko kurhanowe użytkowane przez ludność tzw. kultury wielbarskiej. W sumie wybudowano 64 kurhany (Fig. 3), w dwóch przypadkach nadsypano i wtórnie wykorzystano starsze mogiły z epoki brązu. Najwcześniejsze groby z okresu wpływów rzymskich nieprzypadkowo koncentrowały się wokół reliktów nekropoli kultury łużyckiej ‒ nowoprzybyła ludność musiała zrozumieć i zaakceptować sepulkralną funkcję tego miejsca. W sumie w kurhanach odkryto prawie 120 grobów, jeszcze większą liczbę grobów, ponad dwieście, zarejestrowano w przestrzeniach między kopcami.
Fig.6 – Wielokolorowa kolia składająca się z paciorków szklanych proweniencji rzymskiej oraz lokalnie produkowanych okazów bursztynowych. Fot. J. Strobin
Użytkownicy cmentarzyska w Nowym Łowiczu kultywowali jednocześnie dwa rodzaje obrządku pogrzebowego: inhumację i kremację. Pochowani w grobach inhumacyjnych leżeli na wznak, z głową w kierunku północnym (Fig. 4). W kilku przypadkach zarejestrowano pozostałości drewnianych trumien. Stan zachowania kości szkieletów jest zwykle zły i tylko sporadycznie występują ich większe partie. Po rytuale ciałopalnym pozostały groby jamowe i popielnicowe (Fig. 5), a także niezwykle rzadko rejestrowane na podobnych stanowiskach stosy, na których palono zwłoki. Bardzo okazale wyposażano groby kobiet. Do naszych czasów zachowały się liczne elementy stroju, zwykle wykonane z brązu, sporadycznie z metali szlachetnych: zapinki do spinania szat, wisiorki, bransolety, sprzączki do pasów. W wielu przypadkach natrafiono na bogate kolie paciorków bursztynowych oraz szklanych (Fig. 6), spinane klamerkami esowatymi (Fig. 7). Zmarłym towarzyszyły ponadto drobne narzędzia: igły, szydełka, przęśliki (ciężarki umieszczane na wrzecionie), przęślice (wałeczki do mocowania przędzy). Gliniane naczynia trafiały tu jako dary od bliskich (zapewne część z nich zawierała pierwotnie jadło i napitki), wiele razy pełniły także funkcje urn. Mężczyznom z reguły nie wkładano do grobów broni, wyjątkowo wyposażano ich w ostrogi z brązu.
Do najbardziej unikatowych obserwacji w Nowym Łowiczu należą pozostałości starożytnej orki, które w świetle ostatnio zaproponowanej interpretacji należy traktować raczej jako ślady rytuałów związanych z oznaczeniem miejsca pod budowę kurhanów, niż jako pozostałości pól uprawnych.
Wieloletnia współpraca pomiędzy archeologami, wojskowymi i leśnikami pokazała, że Wojsko Polskie i Lasy Państwowe – obok swej podstawowej działalności – wspiera badania naukowe oraz ochronę narodowego dziedzictwa archeologicznego, przyczyniając się do lepszego poznania historii naszej wspólnej „małej ojczyzny” znad Drawy.
Autorzy: Adam Cieśliński (Wydział Archeologii UW), Andrzej Kasprzak (Muzeum w Koszalinie)
Fig.7 – Klamerki esowate ‒ typowy element stroju kobiecego w kulturze wielbarskiej. Fot. I. Łukajniuk
Hahuła, K. 1990, Nowy Łowicz – cmentarzysko kurhanowe z okresu wpływów rzymskich, Koszalińskie Zeszyty Muzealne 18, 37–54.
Cieśliński, A., Kasprzak, A. 2006, Cmentarzysko w Nowym Łowiczu w świetle najnowszych badań. Kurhan 29, in W. Nowakowski et al. (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji „Goci na Pomorzu Środkowym”, Koszalin 28–29 października 2005, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria A: Studia Archaeologica Pomeranica, B. II, Koszalin, 109–124.
Cieśliński, A., Kasprzak, A. 2009a, Ciekawy aspekt obrządku pogrzebowego kultury wielbarskiej w Nowym Łowiczu, pow. drawski. Groby wtórne na przykładzie kurhanu 26, in A. Janowski et al. (red.), XVI Sesja Pomorzoznawcza, 22–24. 11. 2007 r., Szczecin, Acta Archaeologica Pomoranica III, Szczecin, 179–194.
Cieśliński, A., Kasprzak, A. 2010, Ein Grabhügelgräberfeld der Wielbark-Kultur in Nowy Łowicz in Pommern, in U. Lund Hansen & A. Bitner-Wróblewska (red.), Worlds Apart? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age. Network Denmark-Poland, 2005–2008, Nordiske Fortidsminder, Serie C, vol. 7, København-Warszawa, 365–376.
Cieśliński, A., Kasprzak, A., Stasiak, Z. 2018, Nowy Łowicz, st. 2, woj. zachodniopomorskie. Badania w latach 2013–2014, Światowit, Nowa Seria XI‒XII (LII‒III), Fasc. B, 2013–2014, 365‒371.
Zajęcia rozpoczynają się dla grup: IA, IB – 9.10.2019 ; IIA, IIB – 7.10.2019; IIIA, IIIB, IVA, IVB – 21.10.2019
Proszę zapisać się do grup na kartach na tablicy, na parterze przy sekretariacie ds. studenckich do 4 października.
Zajęcia z fotografii dla grupy IIIA, IIIB i IVA, IVB rozpoczynają się obowiązkowym wykładem w poniedziałek 21 października o godz. 16.45-18.15, s. 2.09, prowadzący dr M. Bogacki. Po trzech wykładach w 2.09 fotografia odbywać się będzie w sali 3.28. dla grup IIIA, IVA w terminie rysunku krzemienia, a dla grup IIIB, IVB w innym ustalonym na zajęciach terminie. W tym samym semestrze odbywać się będą zajęcia z rysunku krzemienia, po fotografii. Zajęcia z rysunku krzemienia dla grup III i IV rozpoczynają się 6 grudnia.
Kierownik badań: Prof. dr hab. Karol Szymczak Miejsce badań: Uzbekistan, wilajet Taszkencki, okręg Ahangaran Kraj: Uzbekistan Instytucje uczestniczące w badaniach: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Archeologii i Etnografii, Rosyjskiej Akademii Nauk w Nowosybirsku, Instytut Badań Archeologicznych Uzbeckiej Akademii Nauk w Samarkandzie Charakter stanowiska: stanowisko otwarte, lessowe Opis badań:
Stanowisko Ertash Sai 1 położone jest w Uzbekistanie na zachodnich przedgórzach Tien Szanu w masywie Gór Czatkalskich na lewym brzegu górskiego strumienia uchodzącego do doliny Ahangaran. Stanowisko odkryte zostało w 2018r. podczas badań powierzchniowych polsko-rosyjską-uzbecką ekspedycji archeologicznej, która równolegle prowadziła w tym czasie badania w położonej kilkanaście kilometrów na zachód dolinie Katta Sai („sai” w języku uzbeckim oznacza wąwóz/dolinę).
Galya – Dolina Ertash Sai
Stanowisko leży na wysokości 1350m.n.p.m. u zbiegu dwóch wąwozów górskich na niewielkim wypłaszczeniu pokrytym osadami lessowymi. Pierwsze zabytki kamienne znaleziono na drodze wcinającej się w strome zbocze cypla. Wskazywały one na to, iż mamy do czynienia ze śladami obozowiska paleolitycznych łowców sprzed ponad 35 tysięcy lat. Aby sprawdzić, czy stanowisko jest całkowicie zniszczone, czy też jest jeszcze szansa na znalezienie zabytków w oryginalnych warstwach, otworzono wykopy sondażowe. Wykopy pozwoliły na uchwycenie, nienaruszonego układu warstw, w tym jednej zawierającej zabytki kamienne. Stanowisko nie jest zatem całkowicie zniszczone i daje nadzieje, na odkrycie śladów obozowiska lub miejsca produkcji narzędzi kamiennych, analogicznych do tych znalezionych na stanowiskach Katta Sai 1 i 2.
W 2019 roku misja archeologiczna planuje rozpoczęcie na tym stanowisku badań stacjonarnych i otwarcie większych wykopów, w celu zlokalizowania miejsc koncentracji zabytków i ustalenia, czy nie podlegały one w trakcie zalegania w ziemi jakimkolwiek przemieszczeniom. Problem erozji i przemieszczania się zabytków w warstwach, towarzyszy każdemu archeologowi prowadzącemu badania wykopaliskowe w terenach górskich. Rzeźba gór jest bardzo dynamiczna (ulega ciągłym zmianom) ze względu na zachodzące tam gwałtowne zjawiska meteorologiczne. Z tego względu bardzo ważna jest współpraca z geologami, którzy na podstawie analizy próbek ziemi, mogą określić nie tylko jej wiek, ale też wychwycić zmiany klimatyczne oraz ewentualne ślady procesów erozyjnych
Projekt/finansowanie:
Multidyscyplinarne studia mikroregionalne nad środkowym paleolitem południowo-zachodniej części Gór Czatkalskich (zachodnie przedgórze Tien Szanu, Uzbekistan)/
Multidisciplinary microregional studies of the Middle Palaeolithic in the south-western Chatkal Range (western Tian Shan piedmonts, Uzbekistan); Narodowe Centrum Nauki, projekt OPUS: Grant nr 2017/25/B/HS3/00520
Kierownik badań: Prof. dr hab. Karol Szymczak Miejsce badań: Katta Sai 1 i 2, Uzbekistan, wilajet Taszkencki, okręg Ahangaran Kraj: Uzbekistan Instytucje uczestniczące w badaniach: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Archeologii i Etnografii, Rosyjskiej Akademii Nauk w Nowosybirsku, Instytut Badań Archeologicznych Uzbeckiej Akademii Nauk w Samarkandzie Charakter stanowiska: stanowisko otwarte, lessowe Opis badań:
Stanowiska Katta Sai 1i 2 położone są w Uzbekistanie na zachodnich przedgórzach Tien Szanu w masywie Gór Czatkalskich u zbiegu dwóch dolin górskich Katta Sai i Dukent Sai uchodzących do doliny Ahangaran. Znajdują się na wysokości 1350 i 1430 m.n.p.m. na SW i NE końcach niewielkiego wzniesienia pokrytego osadami lessowymi.
Badania na stanowiskach prowadzone były przez polsko-rosyjsko-uzbecką ekspedycję archeologiczną w latach 2013-2018.
W tym czasie na stanowisku Katta Sai 1 przebadano 36m2 stanowiska, odkrywając ponad 1000 zabytków kamiennych stanowiących ślady obozowiska sprzed 40 tysięcy lat.
Pobieranie próbek do analiz sedymentologicznych
Na stanowisku nie znaleziono żadnych kości zwierzęcych, które z pewnością uległy rozpadowi w trakcie przebywania w warstwie lessu o niekorzystnych parametrach geochemicznych. Brak kości zwierzęcych uniemożliwia analizę diety lub preferencji łowieckich analizowanych grup ludzkich.
Świetnie zachowanym zabytkom kamiennym towarzyszyły natomiast muszle mięczaków, których obecność pozwoliła określić dokładne datowanie stanowiska przy użyciu datowania radiowęglowego (C14), oraz metody uranowo-torowej. Zastosowanie metody uranowo-torowej pozwoliło uzyskać jedynie datę minimalną próbki ze względu na zawyżone naturalne wartości uranu w próbce związane z obecnością uranu w okolicznych skałach (w bezpośrednim sąsiedztwie rejonu badań znajdują się czynne oraz zamknięte już kopalnie uranu). Natomiast analiza gatunkowa muszli mięczaków pozwoliła na rekonstrukcję klimatu i warunków środowiska panującego w trakcie zamieszkiwania tego obszaru przez paleolitycznych łowców. Warunki klimatyczne były wówczas bardzo zbliżone do tych obserwowanych dzisiaj.
Na stanowisku, które znajduje się około 100 m nad dnem dzisiejszej doliny, odkryto głównie odpady z produkcji narzędzi kamiennych, oraz formy nieudane i złamane, co wskazuje, na to, iż stanowisko pełniło rolę warsztatu do produkcji narzędzi, głównie tzw. ostrzy lewaluaskich, czyli trójkątnych odłupków, mogących służyć jako groty włóczni. Narzędzia wytwarzane były z otoczaków rzecznych zbieranych z dna doliny. Analiza surowca kamiennego pokazała, że do produkcji narzędzi wybierano tylko skały o najlepszej łupliwości. Nadal jednak wytworzenie trójkątnych ostrzy z okrągłych brył otoczaków, przy słabej jakości dostępnego surowca, wymagało bardzo dużo umiejętności i determinacji. Zachowanie to świadczy z jednej strony o dużym przywiązaniu do przyjętych sposobów wytwarzania narzędzi, nawet przy braku dobrej jakości surowca, z drugiej zaś o dużym oportunizmie tej grupy ludzi, gdyż dużo lepszej jakości surowiec- krzemień dostępny jest w promieniu 20 kilometrów od stanowiska.
Badania na stanowisku
Stanowisko Katta Sai 2 położone jest około 500m od stanowiska Kata Sai 1. Z miejsca prowadzonych badań roztacza się bardzo dobry widok na wąwóz Kata Sai.
Już pierwszy wykop sondażowy dostarczył kilkunastu zabytków kamiennych leżących w obrębie warstw lessowych. Kontynuowane w latach 2015-2018 badania wykopaliskowe pozwoliły na odkrycie ponad 300 zabytków kamiennych leżących w dwóch warstwach. Stanowią one świadectwo najprawdopodobniej dwóch odrębnych śladów osadniczych.
Oba zespoły zabytków, zarówno górny, jak i liczniejszy dolny mają silne analogie do zespołu znalezionego na stanowisku Katta Sai 1. Jednocześnie na stanowisku Katta Sai 2 znaleziono liczne skończone formy ostrzy lewaluaskich oraz innych narzędzi, przy mniejszym udziale odpadów z ich produkcji. Stanowisko to należy zatem interpretować jako ślad obozowiska, w przeciwieństwie do stanowiska Katta Sai 1, które pełniło raczej funkcję miejsca produkcji narzędzi.
Otrzymane wyniki datowań termoluminescencyjnych (TL) i radiowęglowych (C14) wskazują, iż mamy w tym przypadku do czynienia z niemal równoczasowym użytkowaniem obu stanowisk przypadających na okres około 40 tysięcy lat temu.
Pytaniem pozostaje, jaki gatunek człowieka jest twórcą znalezionych zabytków. Z badań innych ekspedycji wiemy, iż obszar Azji Centralnej i Ałtaju był w tym okresie zamieszkiwany przez trzy odrębne populacje ludzi: ludzi współczesnych, neandertalczyków i tzw. denisowczyków. W położonej kilkadziesiąt kilometrów na północ jaskini Obi-Rakhmat znaleziono szczątki ludzkie mające cechy człowieka współczesnego. Towarzyszące tym szczątkom narzędzia, różniły się jednak pod względem formy i techniki ich wytwarzania, od tych znalezionych w Katta Sai 1 i 2. Jedynie odkrycie szczątków ludzkich towarzyszących tego typu zespołom zabytków, pozwoliłoby rozwiać pojawiające się wątpliwości.
Projekt/finansowanie:
Trzy gatunki człowieka w Środkowym i Górnym Paleolicie w Azji Centralnej – perspektywa archeologiczna/ Three human species in Middle/Upper Palaeolithic transition of Central Asia – archaeological perspective; Narodowe Centrum Nauki, projekt OPUS: Grant nr 2011/03/B/HS3/00473
Multidyscyplinarne studia mikroregionalne nad środkowym paleolitem południowo-zachodniej części Gór Czatkalskich (zachodnie przedgórze Tien Szanu, Uzbekistan)/
Multidisciplinary microregional studies of the Middle Palaeolithic in the south-western Chatkal Range (western Tian Shan piedmonts, Uzbekistan); Narodowe Centrum Nauki, projekt OPUS: Grant nr 2017/25/B/HS3/00520
inne:
Obecnie realizowany projekt NCN (2020–2024), “Mosiężysko”. Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Szurpiłach, woj. podlaskie. Opracowanie wyników badań terenowych.
