Kierownik badań: dr hab. Roksana Chowaniec
Miejsce badań: Krosno, gm. Pasłęk, woj. warmińsko-mazurskie
Charakter stanowiska: cmentarzysko
Datowanie: okres wpływów rzymskich
Krosno – cmentarzysko kultury wielbarskiej
Tuż niedaleko dawnego młyna w miejscowości Krosno, gm. Pasłęk, woj. warmińsko-mazurskie, przy drodze prowadzącej z Pasłęka do Krosna, w niewielkim lasku już od ponad stu lat prowadzone są archeologiczne prace wykopaliskowe. Pod koronami wysokich, smukłych sosen skrywana jest tajemnica ludu, który przybył na nasze ziemie z południowej Skandynawii i na kilka wieków zasiedlił obszary północnej Polski, aby potem wyruszyć znowu na wędrówkę w kierunku spalonych słońcem stepów nad Morzem Czarnym. Połączenie miejscowych tradycji oraz odmienne zwyczaje przyniesione przez plemię Gotów spowodowały powstanie nowej kultury, która przez archeologów nazywana jest kulturą wielbarską (nazwa pochodzi od cmentarzyska w Malborku-Wielbarku).
Cmentarzysko kultury wielbarskiej, oznaczone numerem stanowiska 1, znajduje się na piaszczystej wydmie, o wysokości około 3-3,5 metrów, niecałe 12 m n.p.m., przyległej do ponadzalewowego tarasu rzeki Wąska.
Pierwszego odkrycia na stanowisku dokonano tu w 1894 r. – miejscowy nauczyciel i właściciel młyna zawiadomił o swoim odkryciu Muzeum w Królewcu. Na wskutek budowy drogi z Pasłęka do Krosna przeprowadzone zostały w 1896 r. na tym stanowisku badania wykopaliskowe, którymi kierowali A. Jentzsch i C. Kretschmann, pracownicy Muzeum w Królewcu. W efekcie tych wykopalisk zlokalizowano na cmentarzysku około 179 obiektów. Nie jest to jednak rzeczywista liczba przebadanych obiektów, gdyż często oznaczano je tą samą cyfrą i literami „a” i „b”. Materiał zabytkowy (znaleziska znajdujące się w grobach) został przekazany do Muzeum Prowincjonalnego Prus Wschodnich w Królewcu, pojedyncze zabytki trafiły jednak do muzeum w Elblągu. Pomimo wielu informacji, które istnieją w literaturze nie udało się odnaleźć planu cmentarzyska, zakładając że taki plan kiedykolwiek w ogóle istniał. Ponowne badania na stanowisku rozpoczął z ramienia Instytutu Archeologii UW w 1980 r. Jerzy Okulicz-Kozaryn. Głównym celem tych wykopalisk było uratowanie stanowiska przed zniszczeniem przez istniejącą tutaj piaskownię, wysypisko śmieci i przebiegająca w pobliżu drogę. Wykopaliska kontynuowane były przez kilka kolejnych sezonów: w 1981 r. nadal pod kierownictwem Jerzego Okulicza, zaś w kolejnych latach przez Aleksandra Bursche. Podczas sześciu sezonów zlokalizowano i nadano numery 198 obiektom, z których wyeksplorowano 185. Od 2002 roku badania wykopaliskowe na stanowisku wznowiono po raz drugi i prowadzone są pod kierunkiem dr hab. Roksany Chowaniec.
Numeracja obiektów była kontynuacją numeracji nadanej w czasie badań prowadzonych przez archeologów niemieckich w 1896 r., jednakże znaczna część badanego obszaru weszła w zasięg terenu „przekopanego” już wcześniej przez Jentzscha i Kretschmanna. Tylko niewielka liczba obiektów, w tym głównie obiekty określone jako paleniska, nie zostały naruszone wcześniejszymi badaniami. Ponadto przeważająca część grobów, szczególnie szkieletowych z trumnami kłodowymi, które zostały wydrążone w pniach drzew, nosi ślady starożytnych wkopów rabunkowych. Jamy rabunkowe lokowane były na wysokości klatki piersiowej, gdzie znajdowała się zazwyczaj największa część wyposażenia zmarłego (zapinki do spinania szat, kolie paciorków szklanych i bursztynowych, amulety, itp.).
Natomiast groby ciałopalne, popielnicowe były najczęściej przedmiotem zainteresowania archeologów niemieckich; ślady takiej działalności widoczne są na niektórych popielnicach w postaci otworu wykonanego za pomocą metalowej szpili, przy pomocy której lokalizowano obiekty. Natomiast paleniska znajdujące się w obrębie cmentarzyska nie interesowały niemieckich badaczy. Było to spowodowane najpewniej faktem, iż inwentarz zabytkowy znajdowany w ich obrębie, ograniczał się zwykle do skupiska ceramiki.
Paleniska odnalezione na obszarze cmentarzyska podzielone zostały na:
– typ 1: paleniska rusztowe, o regularnym prostokątnym lub zbliżonym do prostokąta kształcie, z konstrukcjami z bierwion drewnianych oraz zwartym brukiem kamiennym w środku;
– typ 2: paleniska kamienne, w planie zbliżone do prostokąta o mocno zaokrąglonych narożnikach, częściej koliste lub owalne, ze skupiskiem kamieni w centralnej partii obiektu, bez drewnianych konstrukcji.typ 3: paleniska, które łączą ze sobą konstrukcje obu wyżej wymienionych typów, najczęściej są to paleniska na planie koła w pojedynczymi drewnianymi bierwionami w wypełnisku.
Cmentarzysko datowane jest na fazy: B2b – B2/C1 do C2 okresu wpływów rzymskich. Znane są jednak materiały wcześniejsze. W 1894 roku znaleziono w okolicach młyna w miejscowości Krosno, czyli około 500-600 metrów od stanowiska 1, zapinkę o konstrukcji późnolateńskiej typu K według Kostrzewskiego oraz tzw. Henkelurne, czyli popielnicę z uchami. W trakcie badań w 1896 roku odkryto jedyny grób przynależny kulturze oksywskiej, oznaczony numerem 33, w wypełnisku którego znaleziono zapinkę brązową typu N według Kostrzewskiego(SLAJD 20). Zapinki typu N-a według nowszych klasyfikacji można datować na fazę A3 młodszego okresu przedrzymskiego. Wariant ten występuje jednak sporadycznie w znaleziskach datowanych na wczesny okres rzymski: czego przykładem może być grób 106 wraz z fibulą typu A19 z Pruszcza Gdańskiego, stanowisko 10. Nie świadczy więc o wcześniejszym użytkowaniu cmentarzyska, szczególnie biorąc pod uwagę wykorzystanie zabytków starszych w młodszych kontekstach. Na stanowisku nie można zaobserwować konsekwentnej stratygrafii poziomej, brak reguły chronologicznej chowania zmarłych.
Ostatni numer nadany obiektowi w trakcie trwania wykopalisk w 2005 roku to numer 434. Nie jest to jednak rzeczywista liczba obiektów, po pierwsze dlatego iż nie znamy właściwej liczby przebadanych obiektów podczas badań w 1896 roku oraz nie wiemy jak wiele z nich zostało powtórnie przebadanych w latach 1980-1988, 2002-2005. Nie oznacza bowiem, iż każdy obiekt zakłócony, czy zniszczony to obiekt przebadany wcześniej przez ekspedycję z Królewca. Na stanowisku spotykamy się na przykład z procederem rabowania grobów już w starożytności, co jest szczególnie widoczne w przypadku grobów szkieletowych. Ponadto w obrębie lasku rosnącego na piaszczystej wydmie w trakcie I wojny światowej stacjonowali żołnierze, następnie wybierano stamtąd piasek. Przez pewien okres czasu stanowisko służyło jako wysypisko śmieci, by stać się w końcu miejscem ćwiczenia wykrywaczy metali.
W okolicach Krosna, wzdłuż rzeki Wąska, podczas badań powierzchniowych przeprowadzonych w latach 1980 i 1981 oraz weryfikacyjnych w latach 2003 i 2004, zlokalizowano również kilkanaście stanowisk osadniczych kultury wielbarskiej.
Galeria zabytków
Na cmentarzysku w Krośnie odkryto wiele ciekawych zabytków, czego przykładem mogą być: brązowe ornamentowane puzderko, popielnica z trzema uchami, ornamentowana oraz przykryta glinianą przykrywką, miniaturowe srebrne wisiorki wiaderkowate, srebrne i brązowe bransolety oraz kolie paciorków szklanych i bursztynowych. Ze względu na proceder rabowania grobów w starożytności, jak również wykopaliska prowadzone w 1896 roku, wiele zespołów grobowych jest niekompletnych lub prawie całkowicie zniszczonych.
